Koszty i ich klasyfikacja

Koszty – wyrażone wartościowo zużycie środków pracy (środków trwałych, wartości niematerialnych i prawnych), przedmiotów pracy (materiałów), usług obcych, samej pracy (w wysokości wynagrodzeń oraz niektóre wydatki nie odzwierciedlające zużycia (np. podatki i opłaty dotyczące normalnej działalności przedsiębiorstwa. Do kosztów nie zalicza się strat nadzwyczajnych. Każdy koszt był, jest lub będzie się wiązał z wydatkiem, natomiast nie każdy wydatek będzie się wiązał z kosztem. Koszt wiąże się z prowadzenie działalności. Produkując wyrób oblicza się koszt jednostki tego wyrobu, nabywając surowiec szacuje się jednostkowy koszt nabycia, świadcząc usługi określa się czasem koszt jednej godziny pracy lub koszt wykonania usługi. Koszt wiąże się też ze zużyciem, bowiem w każdym przypadku celowego działania zużywa się środki gospodarcze: materiały, urządzenia, robociznę. Powstaje zatem pytanie, czy każde zużycie jest równoważne zaistnieniu kosztu, czy zużycie zawiera się w koszcie. Odpowiedź jest jednoznacznie przecząca, bowiem ekonomiczne pojęcie kosztu wiąże się z ekonomicznym pojęciem wartości, a więc ze zużycie uzasadnionym i niezbędnym. W rozważaniach dotyczących pojęcia kosztu konieczne jest uwzględnienie normy zużycia przypisanej danej działalności. Norma z kolei określa liczbowe miary zużycia stosowane przy istniejących warunkach prowadzenia działalności gospodarczej. Zużycie ponadnormatywne jest stratą, a nie kosztem. Jeśli kierownik, zgodnie z planem, zleca pracownikom malowanie ogrodzenia fabrycznego, to po wykonaniu pracy może sporządzić zestawienie uwzględniające wielkości technologiczne i wielkości rzeczywiście osiągnięte. Definicja kosztu, która uwzględnia wszystkie teoretyczne aspekty tej kategorii ekonomicznej pochodzi od E. Burzym. Koszty obejmują niezbędne (gospodarczo i społecznie uzasadnione) zużycie środków rzeczowych oraz usług obcych, wyrażone w cenach nabycia, a także niezbędne wykorzystanie pracy żywej, wyrażone w płacach, związane z efektem użytecznym, powstałym w danym okresie na jakimkolwiek odcinku działalności przedsiębiorstwa.

Kryteria klasyfikacji kosztów

1. Według rodzajów kosztów:
- amortyzacja,
- zużycie materiałów i energii,
- usługi obce,
- podatki i opłaty,
- wynagrodzenia,
- ubezpieczenia społeczne i inne świadczenia,
- pozostałe koszty rodzajowe.
2. Według rodzajów działalności:
- koszty działalności produkcyjnej (wytwórczej),
- koszty działalności usługowej,
- koszty działalności handlowej,
3. Według struktury wewnętrznej kosztów:
- koszty proste,
- koszty złożone.
4. Według miejsc powstania kosztów:
- koszty wydziałów podstawowych,
- koszty wydziałów pomocniczych,
- koszty zakupu,
- koszty sprzedaży,
- koszty zarządu,
5. Według związku kosztów z procesem produkcji:
- koszty podstawowe,
- koszty ogólne,
6. Według związku kosztów z przedmiotem odniesienia np. z produktami:
- koszty bezpośrednie,
- koszty pośrednie
7. Według okresu, którego dotyczą:
- koszty okresu bieżącego,
- koszty innych okresów (rozliczane w czasie),
8. Według reakcji kosztów na zmianę rozmiarów działalności:
- koszty stałe,
- koszty zmienne,
9. Według istotności przy podejmowaniu decyzji:
- koszty istotne (decyzyjne),
- koszty nieistotne (niedecyzyjne),
10. Według możliwości kontroli;
- koszty kontrolowane,
- koszty niekontrolowane,
11. Według działalności operacyjnej i finansowej:
- koszty normalnej działalności operacyjnej (koszty działalności podstawowej, pomocniczej, ogólnego zarządu)
- pozostałe koszty operacyjne,
- koszty operacji finansowych,
12. Związek kosztów z osiągniętymi przychodami:
- koszty uzyskania przychodów,
- koszty nie stanowiące kosztów uzyskania przychodów.

Koszty własne przedsiębiorstwa ze względu na swój złożony charakter rozpatrywane są z różnych punktów widzenia. Potrzeby sprawozdawczości, analizy, kontroli, planowania i podejmowania decyzji wymagają ujęcia kosztów w odpowiednich przekrojach. Podział kosztów całkowitych na jednorodne składniki stanowi istotę klasyfikacji kosztów. Klasyfikacja kosztów jest przeprowadzana na podstawie ustalonych kryteriów. Kryteria te określają zasady podziału kosztów. W zależności od przyjętych kryteriów otrzymuje się odpowiednie przekroje klasyfikacyjne kosztów.

Koszty własne przedsiębiorstwa mogą być klasyfikowane według różnych kryteriów, lecz najczęściej sprowadza się koszty do trzech zasadniczych układów:
- układu rodzajowego,
- układu funkcjonalnego (według miejsc powstania)
- układu funkcjonalnego.

Układy te pozwalają scharakteryzować koszty z punktu widzenia ewidencyjno-organizacyjnego. W celu przeprowadzenia analizy gospodarczej i do celów sprawozdawczych grupuje się również koszty według układu analityczno-ekonomicznego.

Układ rodzajowy kosztów - określa, jakiego rodzaju koszty proste, czyli obejmujące jednorodne składniki, ponosi przedsiębiorstwo. Koszty w układzie rodzajowym charakteryzują się tym, że obejmują całkowitą sumę kosztów danej kategorii w przedsiębiorstwie, bez względu na to, w jakim miejscu powstały i w jakim celu zostały poniesione. Układ ten umożliwia badanie i porównywanie struktury kosztów. Zaletą rodzajowego układu kosztów jest jego uniwersalny charakter. Jest on jednolity we wszystkich przedsiębiorstwach, niezależnie od typu i formy własności. Jego uniwersalny charakter umożliwia również porównywanie kosztów rodzajowych pomiędzy różnymi przedsiębiorstwami. Dzięki tym właściwościom ma on zastosowanie nie tylko w analizie mikroekonomicznej, ale również w makroekonomicznej. Natomiast wadą rodzajowego układu kosztów jest, to, że informuje on tylko o globalnej wysokości poniesionych kosztów zużycia poszczególnych czynników produkcji w danym czasie, nie określa natomiast miejsca powstawania kosztów, ani produktów, na które koszty zostały poniesione, dlatego jego przydatność w zarządzaniu przedsiębiorstwem nie jest dużą.
Koszty układu rodzajowego mogą być następnie fakultatywnie rozliczone na inne układy ewidencyjne, w tym zwłaszcza na kalkulacyjny układ kosztów.

W ramach układu rodzajowego można podzielić koszty na następujące grupy:
– zużycie materiałów i energii – rozchód nabytych surowców, półfabrykatów,
opakowań, paliwa ogumienia, części zapasowych maszyn i urządzeń, koszty zużycia energii elektrycznej, pary, wody, gazu,
– usługi obce – różne usługi wykonane przez dostawców: obróbka obca, usługi
transportowe, usługi remontowe, koszty opłat pocztowych i telekomunikacyjnych,
– podatki i opłaty – VAT naliczony, podatek akcyzowy, podatek od nieruchomości,
podatek od środków transportowych
– wynagrodzenia,
– ubezpieczenia społeczne i inne świadczenia – składki na ubezpieczenia
emerytalne, rentowe i wypadkowe, odpisy na fundusz pracy, na fundusz świadczeń
socjalnych, na PFRON, na szkolenia pracowników,
– amortyzacja,
– pozostałe koszty rodzajowe – podróże służbowe, reprezentacja i reklama, czynsze,
dzierżawy,
a) wg ich struktury wewnętrznej:
- koszty proste – składające się z jednego rodzaju kosztu,
- koszty złożone – obejmujące kilka rodzajów kosztów,
b) koszty zwykłej działalności operacyjnej:
- koszty działalności podstawowej – np. produkcja, usługi, handel,
- koszty działalności pomocniczej – przede wszystkim usługi dla działalności podstawowej i ogólnego zarządu oraz na potrzeby bytowe pracowników,
- koszty ogólnego zarządu – związane z organizacją, kierownictwem i obsługą całej działalności gospodarczej,
- koszty sprzedaży,
c) wg sfer działalności ( celu poniesienia ):
- koszty zakupu,
- koszty produkcji,
- koszty sprzedaży,
- koszty zarządzania,
d) wg stopnia zależności kosztów od wielkości produkcji:
- koszty stałe – kształtują się w zasadzie na tym samym poziomie niezależnie od
wielkości produkcji,
- koszty zmienne – kształtują się w określonej proporcji do wielkości wytworzonej
produkcji,
e) wg sposobu ich odnoszenia na wytwarzane produkty:
- koszty bezpośrednie, które można zaliczyć na produkty lub ich rodzaje,
- koszty pośrednie, które dotyczą kilku lub wszystkich produkowanych wyrobów i
usług, podział tych kosztów wymaga posługiwania się tzw. kluczami rozliczeniowymi
f) ze względu na ich związek z osiągniętymi przychodami:
- koszty uzyskania przychodów- są ponoszone przez jednostkę w celu uzyskania przychodów,
- wydatki i koszty nie stanowiące kosztów uzyskania przychodów.

Układ funkcjonalny - uwzględniający miejsce ich powstania, grupujące koszty stosownie do stanowisk pracy lub komórek organizacyjnych bądź zgodnie z określonymi funkcjami spełnianymi przez podmiot gospodarczy, powodującymi powstanie tych kosztów. Głównym celem tego grupowania jest stworzenie warunków do wewnętrznej analizy kosztów oraz ustalenia osób odpowiedzialnych za ich wysokość. Układ taki jest nazywany funkcjonalnym, ponieważ miejscami powstania kosztów są określone funkcje dotyczące przedsiębiorstwa jako całości. Funkcje te mają swe odbicie w podziale procesu gospodarczego przedsiębiorstwa na procesy zaopatrzenia, produkcji i zbytu.

W układzie funkcjonalnym w przedsiębiorstwie przemysłowym można więc wyróżnić:
- koszty zakupu materiałów, związane z zaopatrzeniem przedsiębiorstwa w surowce i materiały;
- koszty produkcji, obejmujące koszty wydziałów produkcji podstawowej, koszty wydziałów pomocniczych oraz koszty utrzymania zarządu przedsiębiorstwa;
- koszty sprzedaży, obejmujące koszty związane ze sprzedażą wyrobów gotowych, czyli koszty reklamy, opakowania, transportu wyrobów gotowych itp.

W przedsiębiorstwie handlowym układ funkcjonalny obejmuje na przykład koszty zakupu towarów, magazynowania towarów, przerobu handlowego, reklamy, sprzedaży, zarządu przedsiębiorstwa.

Układ kalkulacyjny - odgrywa dużą rolę w ustalaniu kosztu jednostki wyrobu i wskazuje konkretny cel, na jaki koszty zostały poniesione. W odróżnieniu od rodzajowego układu kosztów, liczba i treść pozycji kalkulacyjnego układu kosztów nie są ściśle określone, natomiast w dużym stopniu zależą od rodzaju produkcji przedsiębiorstwa, możliwości obliczeń poszczególnych pozycji kosztów, a także od przyjętych sposobów planowania i kontroli kosztów. Z tego względu nie ma jednego obligatoryjnego układu kalkulacyjnego kosztów, obowiązującego wszystkie przedsiębiorstwa. W zależności od potrzeb może on być modyfikowany. Cechą charakterystyczną układu kalkulacyjnego kosztów jest nie tylko to, że ujmuje on poszczególne pozycje kosztów, lecz również to, że łączy niektóre pozycje w bardziej złożone kategorie. Najistotniejszą z nich jest techniczny koszt wytworzenia, za pomocą którego dokonuje się wyceny wyrobów gotowych i produkcji nie zakończonej. Techniczny koszt wytworzenia obejmuje koszty pośrednie i koszty wydziałowe.

Koszty według układu kalkulacyjnego dzieli się na dwie podstawowe grupy:
- koszty bezpośrednie;
- koszty pośrednie.

Układ kalkulacyjny odgrywa dużą rolę w ustalaniu kosztu jednostki wyrobu i wskazuje konkretny cel, na jaki koszty zostały poniesione.

W układzie kalkulacyjnym stosuje się pojęcie technicznego kosztu wytworzenia, które oznacza sumę kosztów bezpośrednich powiększoną o ogólne koszty wytworzenia, np. koszty wydziałowe.

Koszty bezpośrednie to elementarne składniki wyrobów wyprodukowanych lub nabytych w celu sprzedaży. Koszty bezpośrednie można bezpośrednio przypisać konkretnemu wyrobowi na podstawie odpowiednich dokumentów. Takim dokumentem może być dowód pobrania materiałów, wskazujący, jaką ilość materiału pobrano do produkcji danego wyrobu, lub karta pracy, zawierająca liczbę godzin przepracowanych przy produkcji określonego wyrobu i stawkę godzinową.

W skład kosztów bezpośrednich wchodzą:
- materiały bezpośrednie stanowiące surowce i materiały podstawowe, z których wytwarza się dany wyrób i materiały pomocnicze oraz opakowanie, jeżeli można zaliczyć je na konkretne wyroby;
- paliwo i energia technologiczna obca, jeżeli istnieją odpowiednie przyrządy pomiarowe na ustalenie zużycie energii do produkcji poszczególnych rodzajów wyrobów;
- płace bezpośrednie, czyli płace robotników zatrudnionych bezpośrednio przy produkcji określonych wyrobów wraz z narzutami na te płace (składka ubezpieczenia społecznego i na fundusz pracy);
- inne koszty bezpośrednie, np. koszty prób laboratoryjnych, narzędzi specjalnych, jeżeli można je odnieść do konkretnego wyrobu.

Do kosztów bezpośrednich zalicza się również straty na brakach obejmujące koszty nienaprawialnych braków produkcyjnych, koszty naprawy braków i koszt napraw gwarancyjnych.

Koszty pośrednie są związane z działalnością poszczególnych odcinków produkcyjnych (oddziałów, wydziałów) lub całego przedsiębiorstwa i dotyczą wszystkich produkowanych tam wyrobów. Nie ma możliwości dokładnego ustalenia, jaka część kosztów przypada na określony rodzaj wyrobów. Mogą być to np. koszty ogrzewania, oświetlenia, płace kierownictwa wydziałów i administracji jednostki gospodarczej. Koszty te dzieli się na poszczególne wyroby w sposób umowny, proporcjonalnie do przyjętego wskaźnika, którym może być koszt robocizny bezpośredniej, materiałów bezpośrednich lub suma kosztów bezpośrednich.

Koszty pośrednie bardziej wiążą się z istniejącym potencjałem produkcyjnym, mniej z bezpośrednio prowadzoną działalnością. Niektóre pozycje kosztów pośrednich wiążą się z upływem czasu ( czynsze, płace administracji itp.), stad nazywa się kosztami okresowymi. Tego rodzaju kosztów nie włącza się do wartości produkcji zakończonej lub nie zakończonej, lecz w okresie ich powstawania przeciwstawia się je przychodom w tymże okresie.

Koszty pośrednie dzieli się na:
- koszty wydziałowe, powstające w wydziałach produkcyjnych, na które składają się koszty związane z utrzymaniem ruchu maszyn i urządzeń, transportem wewnątrzwydziałowym, utrzymaniem czystości pomieszczeń wydziałowych, administracją wydziału oraz koszty amortyzacji itp.
- koszty ogólne zarządu, obejmujące koszty dotyczące przedsiębiorstwa jako całości, np. koszty zarządu, amortyzacja środków trwałych ogólnego zastosowania, koszty utrzymania magazynów, laboratoriów zakładowych, podatki;
- koszty sprzedaży związane ze sprzedażą wyrobów gotowych, np. koszt wysyłki, opakowania.

W układzie kalkulacyjnym stosuje się pojęcie technicznego kosztu wytworzenia, które oznacza sumę kosztów bezpośrednich powiększoną o ogólne koszty wytworzenia, np. koszty wydziałowe.

W zarządzaniu przedsiębiorstwem istotne znaczenie ma także podział kosztów według miejsca ich powstawania. Za miejsce powstawania kosztów uważa się organizacyjnie wyodrębniona komórkę. Może to być wydział produkcji pomocniczej, magazyn lub pojedyncze stanowisko pracy. Zgrupowanie kosztów według miejsc powstawania ułatwia kontrolę kształtowania się kosztów i ocenę odpowiedzialności poszczególnych komórek organizacyjnych za ich wysokość, wspomaga też planowanie kosztów w komórkach organizacyjnych i zwiększa dbałość o ich poziom.

Koszty wywierają istotny wpływ na wielkość zysku przedsiębiorstwa. W celu ustalenia kwoty zysku należ znać rozmiary przychodów ze sprzedaży i odpowiadające tym przychodom koszy. Jest to ważne z tego względu, że nie zawsze koszty produkcji danego okresu są równe kosztom własnym w tym okresie. Koszty te są sobie równe tylko wtedy, kiedy wszystkie wytworzone w danym czasie wyroby zostaną sprzedane i na koniec okresu nie występują zapasy wyrobów gotowych ani też zapasy produkcji w toku. Jeżeli część wytworzonych wyrobów nie zostanie sprzedana, to należy odróżnić koszty przypadające na produkty sprzedane oraz koszty przypadające na zapasy wyrobów gotowych i produkcji nie zakończonej. Do ustalenia wysokości wyniku mogą być wykorzystywane w przedsiębiorstwie koszy układu rodzajowego i koszty układu kalkulacyjnego. Rachunek zysków i strat oparty na kosztach rodzajowych nosi nazwę rachunku porównawczego, natomiast kiedy do obliczenia wyniku wykorzystamy koszty w układzie kalkulacyjnym, to rachunek ten przybiera formę rachunku kalkulacyjnego. W rachunku porównawczym przychodom ze sprzedaży są przeciwstawiane koszty rodzajowe danego okresu. Aby koszty te doprowadzić do porównywalności z przychodami ze sprzedaży danego okresu, niezbędna jest ich korekta o zmiany stanu zapasu produktów wytworzonych i nie sprzedanych w danym okresie.

Układ analityczno-ekonomiczny grupuje koszty z różnych punktów widzenia.
W układzie tym wyodrębnia się miedzy innymi koszty proste i złożone, koszty stałe i zmienne, koszty rzeczowe i osobowe oraz koszty zależne i niezależne.
Koszty proste obejmują niepodzielne i jednorodne pozycje kosztów (np. materiały, amortyzacja), czego przykładem jest większość kosztów w układzie rodzajowym. Koszty złożone składają się z kilku elementów kosztów prostych, a można do nich zaliczyć koszty remontów, koszty sprzedaży, koszty ogólnozakładowe, które obejmują materiały, wynagrodzenia pracowników itp.

Podział kosztów na rzeczowe i osobowe wynika z udziału zaangażowania składników trwałych i obrotowych oraz pracy ludzkiej w całości kosztów.
Do rzeczowych kosztów zalicza się przykładowo amortyzację maszyn i urządzeń , zużycie materiałów, surowców i energii.
Koszty osobowe odnoszą się do nakładów pracy ludzkiej i obejmują wynagrodzenia i narzuty na płace oraz odpisy na fundusz świadczeń socjalnych.

Koszty zależne i niezależne są klasyfikowane z punktu widzenia możliwości wpływania na poziom kosztów przez samą jednostkę gospodarczą. Podział ten jest podziałem względnym, gdyż często nie ma możliwości ścisłego i jednoznacznego rozgraniczenia tych czynników.

Struktura kosztów układu rodzajowego, oznaczająca procentowy udział poszczególnych pozycji kosztów w ogólnej sumie kosztów, wykazuje duże zróżnicowanie w poszczególnych branżach, gdyż zależy od charakteru działalności podmiotów gospodarczych.

Podział na koszty stałe i zmienne uwzględnia sposób reagowania całkowitej sumy tych kosztów na zmiany wielkości produkcji.
Koszty stałe, w wypadku wzrostu lub spadku produkcji do określonych granic, utrzymują sie na niezmienionym poziomie. Przykładem może być większa część kosztów ogólnozakładowych lub część kosztów wydziałowych (amortyzacja, płace personelu technicznego i administracyjnego), które nie zmieniają się wraz ze wzrostem lub spadkiem produkcji. Ponieważ suma tych kosztów po przekroczeniu określonego stopnia spadku lub wzrostu produkcji, lub w pewnych okolicznościach może ulec zmianom, koszty te są nazywane kosztami względnie stałymi.
Koszty zmienne wzrastają lub spadają w miarę zmian wielkości produkcji. Zaliczamy do nich koszty materiałów bezpośrednich, które zmieniają się proporcjonalnie do zmian produkcji.

Wśród czynników zależnych od decyzji i gospodarności przedsiębiorstwa można wymienić organizację procesu produkcji, stopień wykorzystania zdolności produkcyjnej, poziom wydajności pracy, jakość pracy i produkcji, wykorzystanie odpadów, wykorzystanie czasu pracy, penetrację rynku.

Do czynników niezależnych, wpływających na kształtowanie się kosztów, można np. zaliczyć warunki naturalne, zwłaszcza w przemyśle wydobywczym, budownictwie i rolnictwie, typ produkcji (od jednostkowej do masowej), konstrukcję wyrobu, wielkość przedsiębiorstwa, zmiany w taryfach, podatkach i cłach, wprowadzenie dodatkowych świadczeń i opłat w drodze administracyjnej, wzrost oprocentowania kredytów itp.

Elementy kosztu, które wpływają na wartość zapasu, sumowane razem nazywają się kosztem wytworzenia produktu.
Koszt wytworzenia wyrobów niesprzedanych jest ujęty w jako zapas produktów.

Klasyfikacja kosztów do celów decyzyjnych:
Do podejmowania decyzji koszty poniesione w minionym okresie sprawozdawczym są ważne, lecz nie zupełnie wystarczające. Byłyby całkowicie przydatne tylko w tedy, gdy działalność przedsiębiorstwa byłaby taka sama jak, ta realizowana w okresie poprzednim. Jednakże warunki zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne ulegają szybkim zmianom, działalność przedsiębiorstwa w roku następnym będzie się z reguły różnić od działalności realizowanej w okresie minionym. Dlatego też opisana powyżej klasyfikacja kosztów musi być wzbogacona o nowe kryteria, które będą pomocna przy podejmowaniu decyzji takich jak:
- ile należy sprzedać wyrobów, aby pokryć całkowite koszty własne;
- jaką wielkość produkcji i sprzedaży należy zaplanować na rok następny, aby osiągnąć określoną kwotę zysku ;
- o ile należy zwiększyć sprzedaż, aby uzyskać zakładany przyrost zysku;
- na jakim poziomie ustalić cenę wyrobów, aby korzystnie wpłynęła na wielkość sprzedaży i zyski;
- czy wytwarzać półfabrykaty w przedsiębiorstwie, czy zlecić ich produkcję kooperantom.

Podjęcie tych decyzji wymaga wprowadzenia dodatkowych kryteriów klasyfikacji kosztów i uwzględnienia nowych kategorii kosztów.

Podstawowym kryterium podziału kosztów w procesie decyzyjnym jest zachowanie się kosztów względem rozmiarów działalności przedsiębiorstwa. Za miernik rozmiarów działalności przyjmuje się najczęściej wielkość produkcji, ale może to być również np. liczba godzin czasu pracy, liczba przejechanych kilometrów. Te rodzaje kosztów które wykazują powiązanie z rozmiarami działalności przedsiębiorstwa, nazywamy kosztami zmiennymi, natomiast koszty niezależne od rozmiarów działalności są kosztami stałymi.

Do kosztów zmiennych zalicza się np. koszty materiałów bezpośrednich, zużycia energii elektrycznej, zużycia paliw. Natomiast typowymi kosztami stałymi są koszty amortyzacji, koszty dzierżaw oraz wynagrodzeń pracowników zarządu.

Znajomość kosztów stałych jak i zmiennych jest podstawą wielu decyzji podejmowanych w przedsiębiorstwie:
- ile należy wytworzyć wyrobów, aby pokryć koszty zmienne i stałe
- ile należy wytworzyć wyrobów, aby zapewnić przedsiębiorstwu określoną kwotę zysku
- o ile należy zwiększyć wielkość produkcji, aby obniżyć koszty jednostkowe i osiągnąć zakładany przyrost zysku
- czy do osiągnięcia pożądanego wzrostu wielkości produkcji należy zakupić dodatkowe maszyny i urządzenia produkcyjne, czy nie.

Mówiąc o kosztach stałych i kosztach zmiennych, musimy odróżnić koszty całkowite i koszty jednostkowe. Zachowanie się tych kosztów jest krańcowo odmienne w przypadku wielkości produkcji. Rozpatrzmy koszty stałe całkowite i jednostkowe. Koszty całkowite są niezależne od zmian wielkości produkcji, natomiast koszty jednostkowe ulegają zmianom tzn. maleją, kiedy produkcja rośnie, a kiedy produkcja spada to rosną. Jeśli chodzi o koszty zmienne sytuacja przedstawi się następująco: koszty zmienne reagują na zmiany wielkości produkcji w ujęciu kosztów całkowitych. Rosną, kiedy produkcja wzrasta, i maleją, kiedy produkcja spada. Jeżeli koszty zmienne podlegają proporcjonalnym zmianom w stosunku do zmian wielkości produkcji, wówczas jednostkowe koszty zmienne są stałe.
Rozróżnienie kosztów stałych i zmiennych ma istotne znaczenie w przewidywaniu kosztów przyszłych działań, a te z kolei umożliwiają ustalenie opłacalności produkcji przez porównanie ceny i kosztów.

Dla podjęcia decyzji istotne mogą być nie tylko koszty, ale również przychody lub wyniki finansowe. Istotne są te, które ulegną w przyszłości zmianie w zależności od podjętych decyzji.

Klasyfikacja kosztów do celów kontroli:

Racjonalność działalności przedsiębiorstwa wymaga przyporządkowania kosztów do poszczególnych komórek organizacyjnych, które są odpowiedzialne za kształtowanie ich wysokości. Komórki odpowiedzialne za ponoszone koszty są określane mianem ośrodków odpowiedzialności. Stanowią one organizacyjnie wyodrębnioną część przedsiębiorstwa zarządzającą określonymi zasobami. Z punktu widzenia osoby kierującej pracą ośrodka, w którym ponoszone są koszty, ważne jest, czy ta osoba ma wpływ na rodzaj i wysokość ponoszonych kosztów, czy nie. Z tego względu wszystkie koszty przypadające na dany ośrodek odpowiedzialności możemy podzielić na: koszty kontrolowane i koszty niekontrolowane.
Koszty kontrolowane to koszty, których wysokość i struktura są zależne od kierownika danego ośrodka odpowiedzialności. Przykładem mogą być koszty wynagrodzeń pracowników ośrodka odpowiedzialności, gdy są one ustalone w danym ośrodku.
Koszty niekontrolowane są to z reguły koszty amortyzacji, ponieważ kierownik ośrodka nie określa stawek amortyzacyjnych, a także często nie ma wpływu na zakup określonych maszyn. Sprawozdanie z kosztów poszczególnych ośrodków powinno zawierać ich podział na koszty kontrolowane i koszty niekontrolowane.

Informacje wynikające z rachunku kosztów wykorzystywane są dla potrzeb podejmowanie decyzji strategicznych, decyzji perspektywicznych, oraz do rozwiązywania skomplikowanych problemów bieżących. Służą do wyceny składników zapasów i ich zużycia, planowania, analizy i kontroli w przedsiębiorstwie.

Podstawowe cele rachunku kosztów:
- określenie wartości zapasów produktów, produkcji nie zakończonej, surowców i wszelkich zapasów istniejących w pomiocie gospodarczym;
- rachunki kosztów wykorzystywane do optymalizacji decyzji gospodarczych. Są to głównie rachunki dotyczące przyszłych przedsięwzięć, w których uwzględnia się różne aspekty działalności gospodarczej;
- rachunki kosztów wykorzystywane do planowania i kontroli;
- W organizowaniu systemu rachunku kosztów, który ma działać w jednostce jako ważna podstawa systemu zarządzania, uwzględnia się różne podziały kosztów.



Wykorzystanie rachunku kosztów w zarządzaniu:

Zakres wykorzystania rachunku kosztów w zarządzaniu zarobkowymi podmiotami gospodarczymi zależy od normy własności i stopnia ingerencji państwa w procesy gospodarcze.

Przedsiębiorstwa państwowe w systemie centralnego kierowania przez państwo procesami gospodarczymi mają wyznaczone zadania, podzielane limity środków realizacji zadań oraz administracyjne wyznaczanie ceny. Podmioty takie są pozbawione możliwości podejmowania decyzji produkcyjnych (co, ile, po jakich kosztach produkować), handlowych (komu sprzedawać, od kogo kupować, po jakich cenach), dochodowych (obligatoryjne zasady podziału zysku). Na ogół pod adresem rachunku kosztów padają pytania:
- W jakim rodzaju i w jakiej wysokości zostały poniesione koszty w określonym czasie?
- W jakim celu koszty te zostały poniesione i w jakich jednostkach organizacyjnych przedsiębiorstwa powstały?
- Ile wynosi koszt własny jednostki produktu lub usługi?

Uzyskane odpowiedzi mogą być wykorzystywane w sposób bierny, tj. wykazywane w sprawozdawczości i analizach bez wpływu na zmianę badanego stanu rzeczy.
W przedsiębiorstwie działającym w warunkach gospodarki rynkowej: prywatnym, spółdzielczym, skomercjalizowanym państwowym, uzyskanie odpowiedzi na powyższe pytania jest punktem wyjścia do podejmowania decyzji co najmniej w zakresie:
- wyboru optymalnego rozmiaru produkcji całkowitej i poszczególnych produktów,
- wyboru między prowadzeniem własnej produkcji pomocniczej a korzystaniem z usług obcych,
- zmiany struktury kosztów według rodzajów ze względu na opłacalność prowadzonych rodzajów działalności,
- zmiany rozwiązań organizacyjnych ze względu na relacje między ponoszonymi kosztami i efektami.

W tym celu wykorzystuje się podział kosztów na zmienne i stałe oraz ich analizę z punktu widzenia reagowania na rozmiar produkcji.