Oświecenie

OŚWIECENIE – Pierwsza epoka w nowożytnych dziejach mająca całkowitą świadomość swego istnienia. Ówcześni mówili często o swych czasach jako o „wieku rozumu” (w Anglii), „wieku filozofów” (we Francji), wieku „oświeconym” lub „epoce świateł”. Okres ten nazwano oświeceniem, bo przywiązywał on szczególną wagę do siły rozumu jako światła rozjaśniającego drogi poznania człowieka i świata.
Podstawę idei oświeceniowych tworzyły poglądy uczonych i filozofów siedemnastowiecznych. Kartezjusz dał początek racjonalizmowi, głosząc, że rozum to jedyne źródło prawdziwej wiedzy i kryterium prawdy. Kontynuatorem kartezjańskiego racjonalizmu był holenderski filozof Baruch Spinoza, który także utrzymywał, że prawdziwe poznanie można osiągnąć jedynie przy pomocy rozumu, a zatem prawda jest to co można rozumowo wyjaśnić i uzasadnić. Nadchodził więc czas kultu rozumu ludzkiego, któremu racjonalizm przywracał niezależność oraz uznawał z w pełni wystarczający środek do poznania natury i kierowania życiem. Za najbardziej zaś niezawodny sposób rozumowania przyjmował metodę matematyczna czyli dedukcję.
Racjonalizm prowadził do krytyki wierzeń religijnych i odrzucania dogmatów, których nie można przekonująco uzasadnić. Racjonaliści opowiadali się albo za ateizmem, gdyż odrzucali w ogóle religię i jej dogmaty, uznając tylko materię, albo głosili deizm, zakładając jedynie istnienie Boga jako stwórcy i początku świata. Dlatego występowano przeciwko Kościołowi i innym wyznaniom opierającym się na prawdach objawionych.
Natomiast myśliciele angielscy rozstrzygającą rolę w poznaniu świata przypisywali zmysłom i doświadczeniu, dając początek empiryzmowi. Jego twórcą był Franciszek Bacon, filozof, prawnik i polityk. Dokonał on przeglądu ówczesnej wiedzy, wprowadził klasyfikację nauk, która stanowiła punkt wyjścia dla encyklopedystów francuskich, oraz opracował reguły rozumowania indukcyjnego, opierając się na doświadczeniu i eksperymencie.


Teoretykiem empiryzmu natomiast stał się John Locke. Twierdził on, że umysł ludzki to niezapisana karta, a wszelka wiedza ma swe źródło w doświadczeniu zewnętrznym, czyli zmysłowym, i wewnętrznym czyli refleksji. Był zwolennikiem religii naturalnej i propagował tolerancję religijną. Wyznawał pogląd, iż wyłącznym motywem działania człowieka jest dążność do szczęścia, a państwo konstytucyjne powinno je zapewnić każdemu obywatelowi.
Wreszczie Izaak Newton, matematyk, fizyk i filozof angielski, odkrywca trzech zasad dynamiki i prawa ciążenia, potwierdził system Kopernika oraz umocnił racjonalizm i empiryzm.
Wielcy ci myśliciele przesądzili o światopoglądzie oświecenia i kierunku naukowych dociekań; toteż bardzo rozpowszechniały się nauki przyrodnicze i filozofia. One to dostarczały tematów do rozmów i dyskusji nawet zebraniach towarzyskich, a filozofowie zdobyli sobie wówczas niebywałe uznanie.


SZTUKA OŚWIECENIA


Trzy główne style epoki oświecenia:
klasycyzm
sentymentalizm
rokoko
Sztuka oświecenia jest przede wszystkim sztuką klasycyzmu. Charakteryzuje się ona spokojem, harmonią i równowagą. Uznaje się jeden klasyczny (zaczerpnięty ze sztuki antycznej) wzorzec piękna. Dzieła oświeceniowe realizują hasło: "uczyć, bawiąc", czyli spełniają funkcję dydaktyczną. Klasycystyczne malarstwo to sceny zaczerpnięte z mitologii, o prostej kompozycji i nieskomplikowanych scenach zbiorowych.

Światopogląd epoki odzwierciedla się również w sztuce ogrodniczej. Pojawiają się dwa typy ogrodów – francuskie i angielskie. Ogrody w stylu francuskim są symetryczne, geometryczne, oddające pełnię, ład, harmonię, porządek. Ogrody angielskie mają pejzażowy charakter, naśladują stan naturalny, są w sposób zaplanowany nieco chaotyczne, zawierają jednak elementy przestrzenne, takie jak budo wle, pawilony, grobowce, fontanny, strumienie i kaskady.


Polska architektura oświeceniowa rozwijała się m.in. dzięki architektowi Stanisława Augusta, Dominikowi Merliniemu, który zap rojektował m.in. pałac na wodzie w warszawskich Łazienkach.

Cechy architektury klasycystycznej:
wzorowanie się na starożytnych budowlach greckich i rzymskich oraz na niektórych budowlach Odrodzenia
budowle wznoszone na planie zwartym, koła lub prostokąta
stosowanie kolumnad i kolumnowych portyków ze zwieńczeniem w kształcie tympanonu
tympanon przeważnie dekorowany płaskorzeźbą
duże okna
dążenie do uzyskania efektu harmonii i zrównoważonej kompozycji
stosowanie symetrii
przeważają fasady o liniach prostych bez wygięć i skrętów
oszczędne stosowanie zdobnictwa; jeżeli się pojawiają, są to uskrzydlone postacie lwów z ludzkimi głowami, orły, wieńce, wazony, girlandy z róż, kokardy, hełmy, tarcze, skrzyżowane sztandary nawiązujące do tradycji cesarstwa rzymskiego
pałace – duże, niskie, wydłużone, na planie prostokąta, z wysuniętą częścią środkową ozdobioną portykiem
we wnętrzach wielkie, podłużne, jasne sale, najczęściej malowane na biało, płaskie sufity, okna duże, kwadratowe
kościoły – często na planie koła, przekryte kopułą

CZŁOWIEK OŚWIECENIA

Każda epoka dziejów wywiera swoisty wpływ na psychikę ludzką, kształtując określona postawę człowieka. Oświecenie, epoka burzliwa, złożona i przełomowa, zrodziła kilka różnych wzorów osobowych.
Aż do czasów rewolucji powszechne były salony, w których niemal przez dwa stulecia królował człowiek obyty w wykwintnych manierach, wszechstronnie choć powierzchownie wykształcony, towarzyski, obeznany ze sztuką, błyskotliwy i dowcipny. Ponieważ ton nadawały tam kobiety, bywalec musiał być elegancki i uprzejmy; znał obowiązujące zasady grzeczności i ściśle ich przestrzegał.
„Wiek filozofów” wyhodował natomiast człowieka oświeconego. Był nim racjonalista i encyklopedysta, wolnomyśliciel – wróg ciemnoty i zabobonu, optymista wierzący w rozum ludzki i przyszłe „królestwo rozumu”. To on rzucił hasło wolności, równości i braterstwa, które pochwycił jeszcze inny człowiek tej epoki. Człowiek rewolucyjnego czynu, wróg absolutyzmu i republikanin, oddany bez reszty sprawie postępu społecznego, dążący bezwzględnie do reform; działacz, a także zazwyczaj porywający mówca. Tę galerie postaci typowych dla okresu oświecenia uzupełnia człowiek sentymentalny. Kierujący się sercem, czuły wrażliwy, „łzawy”, lubiący prostotę i sielskość. Szczery, dobrotliwy, religijny, współczujący ludowi i darzący go sympatią.