Oświecenie w Polsce
Oświecenie w Polsce.
W Polsce idee oświecenia rozwinęły sie później niż w Europie, co było zwiazane z tym, ze mieszczaństwo zyskało większe znaczenie dopiero w drugiej połowie XVIII wieku. Polskie oświecenie trwało do lat 40. XVIII wieku do 1822 roku. Oświecenie charakteryzowało się niespotykanym na taką skalę w poprzednich epokach zainteresowaniem zagadnieniami filozoficznymi, naukowymi, politycznymi i obyczajowymi, które były przedmiotem publicznej daebaty, w czym istotną rolę odgrywała prasa i popularne, niedrogie publikacjie książkowe.
Oświecenie cechowała optymistyczna wizja rozwoju ludzkości,. który przedstawiony był jako wychodzenie ze stanu dzikosci, barbarzyństwa do stanu cywilizowanego. W mniemaniu ówczesnych myslicieli, przemiany społeczne i intelektualne osiągnęły poziom umożliwiający społeczczeństwu i jednostkom uwolnienie się z więzów tradycyjnych hierarchicznych struktur społecznych, osiagniecie emancypacji społecznej i swiadome kierowanie własnym losem. Jednolita, naukowa wizja porzadku przyrody i społeczeństwa, oparta na idei praw natury pozwalała - jak zakładano- wyjaśnić i przewidywac zachodzące zdarzenie oraz kształtować rzeczywistosć przyrodnicza i społeczną.
Czy w Polsce wykorzystywano te idee? Jak kształtował się rozwój oświeceniowy w naszym kraju? By to sprawdzić postanowiłam prześledzić dokładniej zmiany, jakie miały miejsce e Polsce w epoce oświecenia.
Kształt i przeobrazenie literatury oświecenia wiazały się ściśle z zachodzącymi w XVIII wieku w Europie przemianami światopogladowymi i estetycznymi. Utwory literackie wielokrotnie stawały sie składnikami toczacych się sporów i dyskusji, nieraz o fundamentalnym znaczeniu, często je również wzbudzały. Piszarze w wielu przypadkach świadomie nadawali dziełoma charakter wypowiedzi zaangażowanych, aktualnych i programowych.
Na poezji XVIII wieku mocno odbiło sie podporzadkowanie realizowaniu zadań filozoficznych i swiadtopogladowych oświecenia. Dominowały w niej więc gatunki z załozenia dydaktyczne lub pozwalające na wyraźne oddziaływanie na odbiorcę, łączące często dydaktycyzm z krytycyzmem i z elementami komicznymi (satyra, poemat heroikomiczny, oda). Oda sięgnęła w XVIII wieku apogeum rozwoju m.in. w skutek rozmaitości funkcji, które miała pełnić. Gatunek ten uprawiali w Polsce m.in. A. Naruszewicz, F.D. Kaźmin, K. Koźmian.
Pisząc o sztuce oświecenia, skoncentruję sie głównie wokół zagadnień z zakresu architektury i budownictwa. Jest to zrozumiałe, bo właśnie architektura bya w tym okresie sztuką przodujaca a w budownictwie wiejskim i miejskim zaszły znaczne przemiany. Obraz kultury artystycznej wieku oświecenia stał sie pełniejszy również dzięki badaniom nad mecenatem nie tylko króla, ale też wielkich rodów magnackich, jak Czartoryscy, Lubomirscy, Potoccy, Radziwiłowie, Braniccy oraz dzieki studiach nad mecenatem zamożnej szlachty i bogatego mieszczaństwa.
Poglad na kulturę artystyczną polskiego oświecenia znacznie pogłąbiono, podejmując badanie nad powiazaniami między rozwojem sztuki a przemianami w życiu gospodarczym i umysłowym. Na tym tle wyraźniej zarysowały się świadome próby kształtowania sztuki narodowej, co wyraziło sie w malarstwie, m.in. w dziełach F. Smuglewicza, A.Orłowskiego, a znalazła też wyraźne odbicie w architekturze.
Filozofia oswiecenia głosiła kult wiedzy irozumu, proklamowała racjonalistyczny pogląd na swiat, krytykowała religię i Kościoł propagujac ateizm bądź deizm. Potępiała fanatyzm religijny, nietolerancję wyznaniową, ciemnotę, uprzywilejowanie kleru i szlachty, domagała się laicyzacji państwa. Przedstawiciele oswiecenia krytykowali feudalny porzadek społeczny i przywileje stanowe, głosili hasła wolnosci człowieka, równości wobec prawa, przygotowywali grunt do powstania nowego społeczeństwa i jego nowej, burżuazyjnej organizacji.
Pierwsza niejako falą oświecenia w Polsce, gdy idzie o rozwój anuki i kultury naukowej, są zjawiska notowane w pierwszej połowie XVIII wieku na ziemiach zachodnich i północnych Rzeczpospolitej. Ośrodkami produjacymi w rozwoju mysli były Gadńsk i Toruń.
Wśród nauk humanistyczno-społecznych najważniejsze osiagnięcia oświecenia przypisać nalezy historiografii, w której naczelne miejsce przypada Gotfrydowi Lengnicowi, gdańskiemu historykowi i prawnikowi.
Wiele osiagnieć przypada na nauki scisłe. Ośrodkiem rozwoju astronomii był Gdańsk, Toruń, Elbląg i Królewiec. Waznymi postaciami w dziedzinach fizyki i chemii byli Daniel Gralath i Michał Hanov z Gdańska.
Poważne są również w tych czasach osiagniecia medycyny, zwłaszcza ważna rolę odegrali gdańscy uczenia: J. Glosemeyer i J.A. Kulmus. Mówiac o refprmach szkolnictwa należy podkreślić jako pierwszy krok w tej dziedzinie utworzenie Collegium Nobilium (1740) wraz z rozciągnieciem reform nauczania na inne szkoły pijarskie.
W zakresie uczelni wyższych nalezy wyróżnić A.S. Załuskiego, który był kanclerzem Akademii Krakowskiej i działał w kierunku unowocześnienia wykładów i wprowadzenia nowych przedmiotów.
Oświecenie to napewno cza sprzemian w strukturze społeczeństwa. Przekształcenia i zmiany można również dostrzec w takich dziedzinach jak literatura, sztuka, filozofia i anuka. Nurt oświecenia wywarł duży wpływ na funkcjonowanie Polski jako społeczeństwa. Na koniec chciałabym dodać wypowiedź Jerzego Jedlickiego, który podsumowuje tę epoke nastepująco: " Wraz z osłabieniem poczucia przedmiotowości stanowej, krytrium wyższosci i niższosci, rzoróżnicowanie swoich i obcych prestało byc oczywiste. Ugruntowało sie natomiast w epoce 1791-1812 nowe pojmowanie patriotyzmu i obowiązku obywatelskiego, adresowane do społecznosci znacznie szezrzej od [posiadaczy cząstki ziemi w ojczyźnie. Ostatecznie feudalizm agrarny przetrwał i rozbiory i burzę napoleońską, ale ojczyzna, pojęta jakozbiór wolności stanu rycerskiego odeszła w bezpowrotną przeszłosc."
Bibliografia:
- M. Cieński; Formacja oświeceniowa w literaturze Polski i Niemiec., Wrocław 1992.
- Michał Bobrzyński; Dzieje Polski w zarysia; warszawa 1977; wyd.2.
- Polska w epoce oświecenia., pod red. Bogusława Leśniodorskeigo; Warszawa.
- Wielka Encyklopedia PWN; red. Jan Wojnowski; str. 120-107. Warszawa 2004.