Oświecenie - Charakterystyka
Oświecenie było pierwszą w nowożytnych dziejach formacją kulturową całkowicie świadomą swojego istnienia . Życie społeczne i kulturalne nacechowane było krytycyzmem wobec istniejącej rzeczywistości i pragnieniem wyzwolenia człowieka z więzów feudalnych, krępujących jego myśli, hamujących rozwój postępu, nauki i oświaty. Intelektualnym podłożem oświecenia były nasilające się już pod koniec wieku XVIII w nauce angielskiej i francuskiej tendencje racjonalistyczne i empiryczne .
Oświecenie dotarło do Polski, gdy prąd ten był już rozwinięty w Europie Zachodniej,
zwłaszcza w Anglii i Francji. Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy :
- wczesną - od lat 40-tych XVII w. do roku 1764 ;
- dojrzałą (zwaną także czasami stanisławowskimi) – lata 1764- 1795 ;
- schyłkową (zwaną tez późnym oświeceniem lub oświeceniem
postanisławowskim) – lata 1795 do 1822 .
Prąd ten miał się stać głównym źródłem poznania i jego podłoża leżała wiara w potęgę rozumu ludzkiego . Na racjonalistycznych przesłankach zamierzano oprzeć moralność by otworzyć drogę do sprawiedliwej organizacji społeczeństwa, więc podstawowym problemem było podniesienie poziomu wykształcenia, upowszechnienie oświaty . Podstawę ideologii oświecenia sformułował angielski filozof, wybitny przedstawiciel empiryzmu John Locke , ogłosił że źródłem ludzkiej wiedzy jest doświadczenie a młody człowiek jest jak „ tabula rasa ” – czysta tabliczka . Inny filozof Kartezjusz , przywiązywał szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy – i tak powstał racjonalizm . Postawę ludzi oświeceniowych symbolizowały : utylitaryzm (najwyższy cel postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa ), humanitaryzm, optymizm, krytycyzm . Oświecenie głosiło kult wiedzy i rozumu, proklamowało racjonalistyczny pogląd na świat, krytykowało Kościół, propagując ateizm lub deizm potępiało fanatyzm religijny, nietolerancję wyznaniową i uprzywilejowania szlachty i kleru . Aby to wszystko wdrożyć w działanie trzeba było unowocześnić szkolnictwo i postawić sobie cel w postaci nowych zadań wychowawczych . Związane z tym były również zmiany programowe, czyli położenie większego nacisku na nauki ścisłe i przyrodnicze i naukę języków nowoczesnych i na historię ojczystą . Przełomową rolę odegrała inicjatywa Stanisława Konarskiego . W 1740 r. założył w Warszawie Collegium Nobilium . Była to szkoła średnia o wysokim poziomie, przypominająca szkoły rycerskie, przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej, magnackiej . Program odpowiadał potrzebom modernizacji, a głównym celem wychowawczym stało się wdrożenie poczucia obowiązku obywatelskiego wobec interesów Rzeczypospolitej . Collegium Nobilium stało się wzorem nowej szkoły . W 1795 zostały zreformowane wszystkie pozostałe kolegia pijarskie, wkrótce w ślad za nim poszło szkolnictwo jezuickie . Działalność Konarskiego jako człowieka w oświeceniu była ogromna . Był reformatorem szkolnictwa, walczył o uzdrowienie władz centralnych i odrodzenie moralne całego społeczeństwa . W swoich pracach „ O skutecznym rad sposobie ” i „ O uszczęśliwieniu własnej ojczyzny ” domagał się ograniczenia poddaństwa chłopów i opieki nad mieszczaństwem, oraz organizacją władz centralnych .
- odrzucił Liberum Veto ( widząc w tym warunek uzdrowienia parlamentu )
- przedstawił obszerny projekt reformy sejmowania, także powołania stałego
rządu w postaci rady reprezentantów szlacheckich i senatorskich przy
Królu .
Tym sposobem pojawiła się droga od Rzeczypospolitej Sarmackiej do Rzeczypospolitej oświeconej . Rozpoczęto przygotowania nowych podręczników oraz uczyniono pierwsze kroki w kierunku doskonalenia fachowego nauczycieli .W ten sposób zapoczątkowana została przmiana szkolnictwa, jedno z najważniejszych osiągnięć oświecenia .
Wielkimi mecenasami nauki stali się Andrzej Stanisław Załuski oraz jego brat Józef Jędrzej Załuski – biskup Kijowski . Założyli oni obaj w Warszawie bibliotekę, otwartą w 1747, udostępnioną szerszemu gronu zainteresowanych . Była to jedna z największych bibliotek w ówczesnej Europie, liczyła ponad 300 tysięcy tomów i ponad 10 tysięcy rękopisów . Załuscy położyli podstawy pod rozwój polskiej bibliografii i zainicjowali wiele akcji wydawniczych .
Nad dziejami Polski i jej ustrojem, kulturą pracowało w pierwszej połowie XVIII w. wielu badaczy w Gdańsku, Toruniu , Elblągu i Królewcu . Ważnym faktem jest założenie pierwszego w Polsce gabinetu fizyki doświadczalnej przez pijara Antoniego Wiśniewskiego , współpracownika Stanisława Konarskiego . Dydaktyczne cele jakie stawiali sobie już pierwsi zwolennicy idei oświecenia , powodowały mus zadbania o poziom ogółu, przynajmniej szlacheckiego i mieszczańskiego . Służyły temu celu różne wydawnictwa, przede wszystkim pisma „ uczone ” i „moralne ” , które pojawiły się w tym momencie w Polsce . Jednocześnie pojawiły się różne książki i publikacje o temacie politycznym . Bardzo popularny stał się wówczas wzorzec osobowy tzw . człowiek światowy - jako osoba mądra, ale nie w osobie naukowca . Wszystko miało wynikać z dobrych manier, ceniono sobie towarzyskość, najmniej religijność . Liczyły się tylko walory intelektualne . Oświecenie „odkryło człowieka” . Stanął on w centrum zainteresowań tzw. popularnej filozofii, nauki, sztuki i polityki . Powstała wielka Encyklopedia Diderota (t. 1 – 28, 1751 – 1772), z którym współpracowała elita filozofów. i pisarzy francuskich (m.in. Alembert, Monteskiusz, Rousseau, Buffon, Turgot), dająca przegląd krytycznie zinterpretowanych informacji ze wszystkich dziedzin życia . Nadchodziło więc królestwo Rozumu, zracjonalizowanego, bo opartego na doświadczeniu, „ porządku fizyczno – moralnego ” , wszelkie zaś fakty z przeszłości uznane za pozytywne zaliczane były do jego prehistorii.
Ważnym momentem był swoiste „zepsucie” intelektualne epoki oświecenia, które doprowadziło do rewolucji mieszczańskiej we Francji, a w Polsce w ostatnich dwu dziesięcioleciach wieku XVIII opracowano program „ łagodnej rewolucji” , lansujący koncepcję szlachecko – mieszczańskiego narodu, zamknięty Konstytucja 3 maja . Insurekcja Kościuszkowska wśród dramatycznych okoliczności wprowadziła na arenę polityczną siły ludowe.
Około połowy XVII w. można zaobserwować zwichnięcie procesu rozwojowego państwa polskiego, katastrofalne w skutkach dla dalszych jego losów. Wyraziło się ono przede wszystkim w całkowitym upadku znaczenia miast i mieszczaństwa, spowodowanym w pewnej mierze pustoszącymi Polskę wojnami . Kiedy na zachodzie i wschodzie Europy powstają nowoczesne monarchie absolutne , które budują swą siłę na fundamencie sojuszu z burżuazją i średnia szlachtą przeciw decentralizacyjnym tendencjom magnackiej oligarchii, protegują rozwój handlu i przemysłu, wprowadzając w majątkach ziemskich zamiast feudalnej renty odrobkowej gospodarkę czynszową – w Rzeczypospolitej szlacheckiej następuje rozkład państwowości, osłabienie pozycji króla oraz wzrost znaczenia magnaterii, pretendującej do roli udzielnych władców swoich olbrzymich latyfundiów , prowadząc własną politykę zagraniczną i wewnętrzną. Pauperyzacja chłopów i mieszczan była przyczyną ogólnej nędzy kraju , odczuwanej również przez drobną i średnią szlachtę ; ubożeje ona i traci uprawnienia na rzecz oligarchów, którym dochody z rozległych dóbr pozwalają prowadzić wystawny tryb życia , podporządkować sobie klientelę szlachecką i stosować bezwzględny ucisk wobec chłopów i mieszczan .
Toczące się w pierwszej połowie XVIII w. wojny wykazały słabość Rzeczypospolitej, która z równorzędnego partnera państw europejskich stała się przedmiotem rozgrywek i przetargów , traciła stopniowo samodzielność; obce wojska naruszały bez przeszkód jej granice , garbiły mienie obywateli . Traktat Poczdamski z 1720 r. zawarty przez państwa ościenne, postulował m.in. konserwację anachronicznego ustroju „złotej wolności” . Typ kultury szlacheckiej ukształtowany w okresie baroku ulega na początku XVIII w . degeneracji, zespół jej cech nazywany sarmatyzmem stanie się wkrótce przedmiotem ostrych ataków działaczy oświecenia , a sam termin nabierze znaczenia pejoratywnego . Obniżenie się poziomu umysłowego rzesz szlacheckich w czasach saskich tłumaczy do pewnego stopnia gloryfikację istniejącego systemu, anarchii i rozkładu państwowości, uświęcona w słynnym haśle „ Polska nierządem stoi”. Rzeczpospolita popadła w stan, można powiedzieć, swoistego paraliżu grożącego samounicestwieniem . Polska, której kultura wyrosła z śródziemnomorskiej, w okresie renesansu i baroku wniosła do niej swój oryginalny wkład , w początkach XVIII w. kultywowała
dawno już „przetrawione” wartości i przestała uczestniczyć w życiodajnej wymianie myśli europejskiej . Przywrócić zachwianą równowagę w tej dziedzinie miało przynieść oświecenie , a przede wszystkim, żywiące się jego ideałami, literatura, publicystyka , teatr .
W okresie oświecenia nastąpił ogromny rozwój nauki, zwłaszcza matematyki, fizyki, astronomii, chemii, i nauk przyrodniczych. Najwybitniejszymi przedstawicielami nauki byli: Newton, niem. astronom i matematyk J. Keppler, filozof i filolog M. Łomonosow, przyrodnik szwedzki K. Linneusz . W matematyce wprowadzono rachunek różniczkowy i całkowy. odkryto logarytmy , powstały tablice logarytmiczne i geometria analityczna . W fizyce odkryto prawa ruchu planet, zjawisko próżni, określono ciężar powietrza, prędkość rozchodzenia się światła, prawo powszechnego ciążenia . W chemii odkryto tlen , dokonano analizy chemicznej powietrza, przeprowadzono rozkład wody na pierwiastki . W naukach przyrodniczych dokonano klasyfikacji roślin i zwierząt, stworzono teorię o historycznym kształtowaniu się skorupy ziemskiej i pochodzeniu ziemi od słońca . Dzięki rozwojowi nauk ścisłych powstały termometry : mieszczanina gdańskiego G. D. Fahrenheita , franc. przyrodnika i fizyka R. A. Reaumura , przyrodnika szwedzkiego A. Celsiusa ( Celsjusza ); balon braci J. M. i J. E. Montgolfier (przemysłowcy francuscy), piorunochron amer. fizyka i polityka B. Franklina . W tym okresie nastąpił rozwój oświaty , prasy, publicystyki politycznej , literatury w całej Europie . Ludźmi słynącymi w literaturze byli : ang-irl. pisarz i publicysta J. Swift, ang. pisarz D. Defoe, poeci niem. J. W. Goethe i F. Schiller . Po stronie Polskiej dominowali H. Kołłątaj, S. Staszic , Jan i Jędrzej Śniadeccy, I. Krasicki. Mecenasem nauki i kultury buł król Stanisław August Poniatowski ( obiady czwartkowe ). Głoszono radykalne poglądy społeczne ( Kuźnica Kołłątajowska ) , rozwijano publicystykę polityczną („ Monitor” , „Pamiętnik Historyczno-Polityczny” , Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”). Przeprowadzono postępowe reformy oświatowe (Komisja Edukacji Narodowej ).
Podsumowując chciałbym powiedzieć, że oświecenie przyniosło w całej Europie wiele korzyści , Jego głównym zadaniem było przekonanie ludzi , aby na stałe uwierzyli w możliwości swojego rozumu . Wprowadziło demokrację i wolność wyznaniową i polityczną . W naszym kraju mimo rozbiorów , oświecenie przetrwało dzięki wielu patriotycznym działaczom . Wreszcie poprawnie zaczęło działać znacznie demokracji , a ogólnonarodowa świadomość o naszej przynależności do oświeconej Europy pozwoliła ludziom w Polsce przeżyć wszelkie zniewagi i polityczną zależność wobec zaborców.