Polscy laureaci literackiej Nagrody Nobla.

POLSCY LAUREACI LITERACKIEJ NAGRODY NOBLA


W literaturze polskiej Nagrodę Nobla otrzymało dotychczas czterech wielkich twórców:
• W 1905r. Henryk Sienkiewicz za powieść „Quo vadis”
• W 1924r. W. S. Reymont za „Chłopów”
• W 1980r. Czesław Miłosz za całokształt twórczości
• W 1996r. Wisława Szymborska również za całokształt twórczości.
Wszyscy ci wielcy twórcy spełnili życzenia fundatora nagrody Alfreda Nobla; by to wielkie wyróżnienie przyznawać osobom, które w ubiegłym roku uczyniły najwięcej dla dobra ludzkości. Życzenie fundatora nagrody spełniło 12 akademików Akademii Szwedzkiej, przyznając nagrodę pisarzowi, który cyt.: „stworzy dzieło natchnione przez ideał najbardziej natchniony i szczery”. Według nich czworo polskich twórców zasłużyło na ten wielki zaszczyt. Spróbuję w miarę krotko zaprezentować nagrodzone dzieła i opinie o nich.
„Quo vadis” H. Sienkiewicza napisana w 1896r. była bestsellerem swoich czasów i roku 1905. Powieść doczekała się ponad 200 tłumaczeń, milionowych wydań, wielu adaptacji teatralnych i filmowych, a nawet wersji operowej autorstwa Jeana Nougiesa (Nugesa). Sienkiewicz w swojej powieści podjął temat bardzo ważny i bliski wszystkim chrześcijanom. Odtworzył wydarzenia Rzymu za czasów Nerona w I w.n.e., podjął temat prześladowania pierwszych chrześcijan, ale także zderzenie dwu epok – odchodzącego antyku i wstępującego chrześcijaństwa. Ta fascynacja antykiem, jego pięknem i filozofią wzbogaca utwór. Sięgając czasów Nerona i początków chrześcijaństwa stworzył Sienkiewicz wielkie uniwersalne dzieło-epopeję chrześcijańską.
A oto dwie opinie o „Quo vadis” wydane w stosunkowo odległym od siebie czasie: Konstantego Wojciechowskiego z 1917r., mówiąca, że cyt.„Quo vadis” jest niepospolitym dziełem sztuki, ale równocześnie hymnem wyśpiewanym na cześć bohaterstwa ducha, miłości jako prawa i jej najwyższego przykazania” oraz Ewy Szonert z 1987r. cyt.”Quo vadis” ukazuje w przepięknej formie prawdę w tym, że okrucieństwo i zbrodnia, zło i nienawiść nie mogą zapanować nad światem, jeśli przeciwstawi się im potęga szlachetności, miłości i dobra”.
„Quo vadis” opiera się na pomyśle trójkąta bohaterów, ukazanego na tle zmagania dwu potęg – kultury pogańskiego Rzymu i rodzącego się w katakumbach chrystianizmu, a więc kultury, która miała zwyciężyć po wiekach. Wątek miłosny Ligii i Winicjusza wiąże się z historycznym, dziejami rządów Nerona w roku 64,, pożarem Rzymu i pierwszymi prześladowaniami gminy chrześcijańskiej. Winicjusz, bowiem, młody rzymski patrycjusz, jest poganinem zakochanym w pięknej chrześcijance, skazanej na zagładę w czasie prześladowań chrześcijan za Nerona. Wątek ten otrzymał nową postać. Ligia nie stoi między dwoma konkurentami, jej przeciwniczką jest natomiast żona Nerona Poppea, usiłująca zemścić się na pięknym Winicjuszu za to, że zlekceważył jej względy. Na uwagę zasługuje także pochodzenie Ligii. Jest ona Słowianką, córką wodza Ligów, wzięta jako zakładniczkę wraz z wiernym sługą Ursusem ( jak podaje Wojciech Kętrzyński Ligowie to plemię śląskie). Bohaterce nadał pisarz imię Kallina, a jej słudze Ursus, najprawdopodobniej ze względu na pamięć o próbach etymologicznych wiążących imię władcy piastowskiego, Mieszka, z niedźwiedziem.
Myślę, że dowodem wielkiego artyzmu H. Sienkiewicza, docenionego przez sztokholmskich akademików oprócz innych wartości jest kreacja postaci, tworzenie obrazów i język powieści. Do najbardziej wyrazistych postaci, dodających akcji dynamicznego rozpędu należą: Neron, Petroniusz, Chilon, Ligia, Ursus, nieco skromniej przedstawiają się postacie: Tygellina, Eunice, Piotra apostoła. Portret Nerona jest realistyczny. Okrucieństwa cesarza są przedmiotem kilku rozdziałów powieści, ale on sam jest raczej błaznem niż okrutnikiem. Najdoskonalszą postacią psychologiczną w powieści jest Petroniusz. To mistrz dobrego smaku, arbiter elegantarium Afirmuje świat, do którego należy.
Epicki talent Sienkiewicza wyraża się w tworzeniu obrazów, Które w powieści są niezwykle wyraziste. Nad innymi górują obrazy panoramiczne – pożar Rzymu, sceny cyrkowe, pochodnie Nerona, orgia w pałacu Nerona, zgromadzenia w katakumbach. Są to epizody monumentalnego filmu, z falowaniem tłumów, z bogactwem planów. Obok obrazów filmowo-panoramicznych występują kameralne o wyraźnie teatralnej strukturze, np.: śmierć Petroniusza, scena w ancjum po hymnie Nerona na cześć Afrodyty zakończona wieścią o pożarze Rzymu. Styl powieści „Quo vadis” cechuje retoryka wynikająca z tematu. W sposób retoryczny opowiada o swej miłości Winicjusz, a Petroniusz ocenia urodę Ligii. H. Sienkiewicz zastosował w powieści dwa rodzaje stylizacji; jedna polega na doborze słów przydatnych dla tematyki historycznej i współczesnej. Druga nasyca tekst terminami łacińskimi nawiązującymi do starożytności (atrium-sala przyjęć,via-droga).
Drugą w kolejności uhonorowaną literacką Nagrodą Nobla powieścią są „Chłopi”-tetralogia W. S. Reymonta. Chłopska epopeja nagrodzona za uniwersalną wizję świata chłopskiego, oryginalność kompozycji i rozmach epicki. O jej popularności świadczyć może fakt, że została przetłumaczona na 19 języków, m. In. Niemiecki, francuski, rosyjski, angielski. Te liczne tłumaczenia torowały Reymontowi drogę do międzynarodowej sławy i uznania, których zwieńczeniem był laur Akademii Szwedzkiej.
Na uniwersalną wymowę „Chłopów” W. S. Reymonta składają się niewątpliwie: uniwersalizm przestrzeni, czasu, postaci i praw rządzących jednostką oraz gromadą. Interesująca jest konstrukcja fabularna powieści. Tytuł powieści jest dość zaskakujący, jak dla literatury młodopolskiej. Nie ma on symbolicznego brzmienia ani nie przywołuje nazwisk bohaterów, jednak w tym wyborze tkwi ważna dla interpretacji dzieła wskazówka. Chodzi o obraz życia, kulturę, światopogląd i kondycję chłopów jako całego stanu społecznego. By opisać to wszystko, stworzył Reymont wieś Lipce, zaludnił ją gronem bohaterów powiązanych ze sobą węzłami pokrewieństwa, sąsiedztwa, interesów. W czasie lektury, co niewątpliwie również dostrzegło 12 sztokholmskich akademików, zapoznajemy się z licznym (90-osobowym) gronem bohaterów znanych z nazwiska, przezwiska lub imienia. Widzimy ich przy pracy w polu i w obejściu, przy tradycyjnym darciu pierza i przędzenia lnu na kołowrotkach, w kościele, na jarmarku, w czasie wypraw do Tymowa do sądu. Są to ludzie tworzący gromadę i przez nią ukształtowani. Kreując ten świat Reymont dokonuje wyboru i selekcji. Na plan pierwszy wysuwa się rodzina Borynów, najbogatsza we wsi, pozostająca jednak w związkach z krewnymi i sąsiadami. Ten wybór pozwolił pisarzowi odsłonić całą społeczność wiejską: od najbogatszych ( rodziny Borynów, kowala, młynarza) po komorników i żebraków (Agatę i ślepego dziada wędrującego z psem przewodnikiem). Historia trzeciego nieudanego małżeństwa Macieja Boryny z Jagną Paczesiowówną stanowi osnowę powieści. Dzieje miłości Antka i Jagny są istotnym dopełnieniem głównego wątku, ale także wprowadzają do powieści wymiar tragiczny. Jest to pamiętający czasy greckiej tragedii motyw kazirodztwa. Zasadniczy konflikt Macieja z Antkiem o Jagnę podtrzymuje strukturę dwóch pierwszych tomów powieści. Jego zakończeniem jest bitwa o las serwitutowy. Obok rodziny Borynów istotną rolę w powieści pełni rodzina Paczesiów. To z domu Dominikowej wywodzi się Jagna, ale i sama Paczesiowa pełni w utworze ważną rolę. Obcując z rodziną Borynów czytelnik poznaje świat parobków (Kubę Sochę, Pietrka, Witka), biedoty wiejskiej (np. Jagustynkę, Weronkę), dociera do wiejskich urzędników (wójta, księdza). Poznajemy także inne zagrody Lipeckie: walącą się chałupę Byliców, izbę Kłębów. Zaglądamy do domu organistów, do młyna, tartaku, kuźni. Lipce osadzone są w polskim krajobrazie. Padają nazwy okolicznych wsi: Rudka, Modlica, Przyłęk, Rzepki (łącznie 23 wsie). Mimo to przestrzeń w powieści ma wymiar uniwersalny. Życie Kipczaków jest typowe dla chłopskiego życia pod różnymi szerokościami geograficznymi. Sporo uwagi poświęcił Reymont żebrakom: Agacie i ślepemu dziadowi; wyznaczył im ważne zadanie stworzenia ram kompozycyjnych powieści: rozpoczął utwór od sceny pożegnania się z Lipcami żebraczki Agaty, zamknął zaś sceną pożegnania się z wsią starego ślepca. W ten sposób nadał powieści nowy wymiar: opowieści „dziadowskiej” i jarmarczno-odpustowej. Francuski krytyk i tłumacz „Chłopów” Frank Luiz Schoell porównał strukturę „Chłopów” do katedry: każdy czterech tomów stanowi całość dla siebie, wszystkie jednak razem układają się w symetryczną konstrukcję, w której każda część posiada prawie identyczną liczbę rozdziałów i głównych wątków, odpowiadającą liczbie tygodni w danej porze roku. Poszczególne wątki i motywy są ze sobą ściśle powiązane i sfunkcjonalizowane. Tworzą artystyczną kompozycję, dzieło sztuki wykonane na wzór średniowiecznej katedry.
Twórczość trzeciego noblisty polskiego Czesława Miłosza obejmuje poezję i prozę, drobne wiersze liryczne, poematy (np. „Traktat poetycki”), eseje (np. „Zniewolony umysł”, „Kontynenty”, „Prywatne obowiązki”, „Rodzinna Europa”, „Ziemia Ulro”), powieści (np. „Dolina Issy”). Wielostronna twórczość Cz. Miłosza cechuje się uniwersalizmem wyrażającym się w wypowiadaniu prawd filozoficznych filozoficznych moralnych, które zakodowane są w samym człowieku. Za te uniwersalne wartości jego utworów otrzymał poeta w 1980 roku Nagrodę Nobla. 50-letnia twórczość Cz. Miłosza zdominowana jest przez poezję, która pozostaje w ścisłym związku z eseistyką wykładnią postawy filozoficznej i życiowej poety. W jego utworach można znaleźć wiele wypowiedzi o roli poety i funkcji jego twórczości z życiu narodu oraz ludzkości. Poeta jest zawsze po stronie narodu, ale przeciwko ludziom, którzy cyt.:”Nie zostawiają miejsca na prawdy żywe”. Dorobek poetycki Cz. Miłosza jest ogromny. Zadebiutował katastroficznymi tomami wierszy: „Poemat o czasie zastygłym” (1933r.) oraz „Trzy zimy” (1933r.). Po wyzwoleniu wydał zbiór pt. „Ocalenie”, który obejmował utwory przedwojenne i okupacyjne. Już na emigracji wydał tomy wierszy: „Światło dzienne”, wierszowany esej „Traktat poetycki”. W Berkeley okazały się kolejne tomiki Miłosza: „Król Popiel” i inne wiersze, „Gucio zaczarowany”, „Miasto bez imienia”, „Gdzie słońce wschodzi i kędy zapada”, „Hymny o perle”.
Nie sposób omówić wszystkich utworów tego wybitnego twórcy, dlatego omówię tylko niektóre z nich. „Ars poetica” z tomu „Miasto bez imienia”. To wiersz, w którym poeta podejmuje temat poezji- jej istoty i roli. Jalanta Dudek(1996r) odczytuje utwór Miłosza jako ukrytą polemikę z Horacym. Nawiązania odnaleźć można w tytule, w tematyce utworu, w jego kompozycji. Wiersz składa się z dwóch części. Pierwsza obejmuje cztery początkowe strofy, w których poeta podejmuje trzy główne tematy horacjańskie: poezja, poemat, poeta. Miłosz poszukuje moralnych znaczeń procesu twórczego, formy pojemnej, a więc takiej sztuki, której ostatecznym sensem jest prawda. Podmiot mówiący poszukuje formy, która nie jest „zanadto poezja” i „zanadto prozą”.
Przykładem tzw. „wielkich wierszy warszawskich” jest „Campo di Fiori” z tomu „Ocalenie”. Miłosz, myśliciel i moralista, przeżywający koszmar okupacji, szuka przyczyn tragicznych wydarzeń. Jest to obojętność wobec cudzego dramatu, brak uczestnictwa w zdarzeniach epoki. Przepaść między umierającymi a tłumem do przepaść serca, sumienie i myśl. „Oeconomia divina” jest wielką wizją zatrzymanej w czasie apokalipsy. Wiersz rysuje przerażający obraz krainy upadku i cierpienia, świat pozbawiony jest sacrum, a Bóg jest surowy i milczący. Przywołane elementy rzeczywistości wyraźnie wskazują, że chodzi o epokę współczesną, w której nastąpił rozkład cywilizacji i moralności. Świat jest, więc nicością. Zagłada objęła także dziedzictwo kultury.
Rzadko w swoich wierszach Miłosz mówi o sobie i rzadko używa tonu osobistego. Wiersz „Moja wierna mowa” jest pod tym względem wyjątkowy. Stanowi on, bowiem bezpośrednie wyznanie poety, nawiązującego do własnej biografii emigranta, dla którego realną i jedyną ojczyzną jest mowa polska.
Nagroda Nobla dla W. Szymborskiej nie była wielkim zaskoczeniem dla polskiej literatury. Potwierdzają to słowa S. Lema, który na wieść o najwyższym wyróżnieniu dla W. Szymborskiej powiedział: „Wiśce się ten Nobel po prostu należał”. Twórczość W. Szymborskiej uznano za uniwersalną, przebudowaną filozofię wskazującą miejsca i rangę człowieka wśród innych bytów. Poetka interesuje się wszystkim, co dotyczy człowieka, przemijaniem, uczuciami, sztuką. Potrafi dostrzegać najprostsze i najbardziej podstawowe zagadnienia bytu. Bohaterem lirycznym jej wierszy jest człowiek jako istota biologiczna, uwikłana w historię. Jest na ogół istotą słabą i kruchą, skazaną na wieczną walkę z przeciwnościami płynącymi ze świata zewnętrznego. Utwory Szymborskiej cechuje oryginalność ujęcia, ironiczny dystans,celna pointa, zaskakujące skojarzenia i środki poetyckie. Czwarta noblistka polskiej literatury zadebiutowała w 1952r. tomem wierszy „Dlatego żyjemy”. Następne zbiorki poetyckie W. Szymborskiej to: „Pytania zadawane sobie”, „Wołanie do Yeti”, „Sól”, „Sto pociech”, „Wszelki wypadek”, „Wielka liczba”, „Ludzie na moście”, „Koniec i początek”.
Na uwagę zasługuje bogactwo tematyczne, wielość sposobów ujęcia refleksji poetyckiej oraz różnorodność środków artystycznych. W wierszach o charakterze filozoficznym przygląda się różnym autonomicznym bytom, ich wzajemnym relacjom, poprzez nie opisuje całość świata. O biologicznej naturze człowieka i przemijaniu mówi poetka w wierszach „Nic dwa razy” z tomu „Wołanie do Yeti” (1957r), „W rzece Heraklita” z tomu „Sól” (1962r)., „Schyłek wieku” z tomu „Ludzie na moście”, o śmierci i stosunku do niej w wierszu „Kot w pustym mieszkaniu”. Poprzez wypowiedzi o sztuce w wierszach takich jak „Kobiety Rubensa” i „Miniatura średniowieczna”, poetka ukazuje mentalność dawnych epok, ich sposób widzenia świata, pojmowanie piękna i drugiego człowieka. We wszystkich wymienionych utworach podmiot liryczny wypowiada się w kwestiach istotnych, niejako w imieniu każdego człowieka. Mówi głosem zwykłym, trochę przyciszonym. Twórczość W. Szymborskiej odwołuje się do tradycji, kultury, sztuki i filozofii. Dzięki prostocie ujęcia i subtelnej ironii wiersze Szymborskiej przemawiają wprost do uczuć każdego człowieka.
Reasumując moje rozważania na temat Nagród Nobla w polskiej literaturze dochodzę do wniosku, że:
1. Wszyscy czterej nobliści w literaturze polskiej otrzymali to wielkie wyróżnienie za uniwersalne i ponadczasowe wartości swoich utworów.
2. Wszyscy też spełnili wymóg fundatora nagrody – Nobla: ich dzieła uczyniły wiele dla dobra ludzkości i człowieka indywidualnego.
3. Wszyscy również stworzyli „dzieła natchnione przez ideał natchniony i szczery”
4. Poprzez swoje dzieła wszyscy nobliści wpisali się na trwałe w dzieje kultury polskiej i światowej.