Rzym Cesarstwo, Republika.

Siły zbrojne Rzymu okresu republiki. Istotnym elementem armii rzymskiej był powszechny obowiązek służby wojskowej spoczywający na każdym obywatelu zdolnym do noszenia broni , dysponującym majątkiem ziemskim. Pod koniec III w. p.n.e armia rzymska (armia obywatelska , kontyngenty Latynów i sprzymierzeńców) liczyła ok. 650 tys. ludzi. Oczywiście nie całą tę armię powoływano naraz pod broń , zwykle dwie armie konsularne ( łącznie 40 tys.) , ale istniejące rezerwy pozwalały w chwilach krytycznych , nawet po stracie jednej armii wystawić nową. Kierując się zasadą licet et ab hoste doceri - należy uczyć się od wroga , porzucił Rzym w III w. p.n.e sztywną taktykę walki zwartym frontem tzw. falangą , niedogodną w nierównym terenie i wprowadził bardziej elastyczną , tzw. taktykę manipularną przejętą prawdopodobnie od Samnitów. Cały legion (4500 żołnierzy) podzielony został na 30 jednostek - manipułów ; z nich tworzono linię bojową złożoną z trzech szyków. Ten tzw. szyk potrójny , w którym obok ciężkozbrojnych walczyli lekkozbrojni , uszykowani przed każdym szykiem oraz jazda broniąca skrzydeł był bardzo groźny. Dwa bowiem pierwsze szeregi wyposażone były w oszczepy - pilium (w połowie żelazo , w połowie drzewce) , którymi miotano na nieprzyjaciela , w starciu wręcz walcząc mieczami , a chroniąc ciało prostokątnymi tarczami. Kiedy dwa pierwsze szeregi nie zdołały pokonać wroga , ruszał do ataku szyk trzeci (rezerwowy) , złożony z najbardziej doświadczonych żołnierzy. Mówiono wtedy res ad triarios redit - doszło do użycia triariów , co świadczyło o powadze sytuacji. By zapobiec zaskoczeniu przez nagły atak wroga , budowali Rzymianie w kraju nieprzyjaciela warowny obóz - castra. Żelazna dyscyplina jaką narzucano wojsku była ważnym elementem sukcesu (np. decymacja). Jedyną zaś słabą stroną rzymskiej sztuki wojennej była coroczna zmiana dowódców - konsulów. Podbój Italii. Po likwidacji królestwa i panowania etruskiego sytuacja Rzymu nie była łatwa. Jego pozycja w Lacjum nie była już tak silna jak w okresie królów etruskich. Narażonu był on na napór silnych jeszcze ciągle Etrusków , którzy nawet ok. 500 r. p.n.e mieli prawdopodobnie na krótko opanować Rzym. O klęskach ponoszonych przez Rzymian z etruskim miastem Weje mówi wyraźnie tradycja. Pomyślny wynik walk z Etruskami , zażegnanie niebezpieczeństwa zagrażającego z tej strony Rzymowi zawdzięczal on sojuszowi z Latynami. Wprawdzie początkowo Latynowie nie chcieli uznać przewodnictwa Rzymu w Związku Latyńskim , ale zagrożeni przez Wolsków zawarli z Rzymem układ (493 r.) oparty na zasadach równości. Komenda nad wojskiem miała prawdopodobnie raz znajdować się w rękach Rzymianina , a raz w rękach Latyna. Jednak Rzym wkrótce uzyskał taką przewagę , że zapewnił sobie wyłączność komendy. Rzym zapezpieczony dzięki temu sojuszowi od południa , mógł poświęcić się obronie swojej północnej granicy. Jednak walka z Etruskami , zwłaszcza z potężnym ciągle miastem Weje ciągnęła się przez cały V wiek. Zdobycie miasta Weje. Po dziesięcioletnim oblężeniu (406 - 396 p.n.e) Rzymianie pod wodzą konsula Marka Furiusza Kamiliusa zdobyli etruskie miasto Weje. Rzymianie osiedlili się na prawym brzegu Tybru i kosztem Etrusków rozszerzyli swoje terytorium. Najazd Galów (plemion celtyckich) na Italię. Celtowie przekrocyli Alpy i wtargnęli na Nizinę Padańską atakując tamtejsze miasta etruskie. Po pokonaniu Etrusków pojawili się Celtowie w 386 r. p.n.e pod Rzymem. Rozgromiwszy Rzymian nad rzeczką Alią zajęli bez walki opuszczone przez mieszkańców miasto i częściowo je spalili. Bronił się jedynie zamek na Kapitolu ale głód zmusił Rzymian do rokowań. Uzyskawszy znaczny okup w złocie wycofali się Celtowie spod Rzymu. Bezpośrednim skutkiem najazdu Celtów było znaczne osłabienie Rzymu . Następstwem tej klęski było wznowienie ataków Etrusków , Wolsków i Ekwów na terytorium rzymskie. Jeszcze gorszym zjawiskiem było zachwianie się Związku Latyńskiego i rozluźnienie więzów łączcych Rzym z Latynami , którzy niechętnie znosili zależność od Rzymu nie widząc dla siebie korzyści. Rzym tymczasem zabezpieczył się przed powtórzeniem klęski z 386 r. i wzniósł potężne mury miejskie (mur serwiański). Wojna latyńska ( 340 - 338 p.n.e). Latynowie niezadowoleni z przewagi Rzymu w Związku Latyńskim rozpoczęli wojnę z Rzymem. Wojna skończyła się zwycięstwem Rzymu i zlikwidowaniem Związku Latyńskiego , który stał się częścią składową państwa rzymskiego. Latynowie otrzymali ograniczone prawa obywatelskie , bez prawa sprawowania urzędów. Pokonane miasta latyńskie nie mogły odtąd zawierać ze sobą żadnych sojuszów. Wojny samnickie. Prawdopodobnie I wojna samnicka (343 - 341 p.n.e) w rzeczywistości nie miała miejsca i jest wymysłem rzymskich annalistów. Źródła rzymskie podają , że w związku z przyłączeniem się ważnego miasta kampańskiego , Kapui do Rzymu , Samnici widząc w tym fakcie zagrożenie ich strefy wpływów , rozpoczęli z Rzymem wojnę zwycięską dla tego ostatniego. Bezpośrednią przyczyną II wojny samnickiej (326 - 304 p.n.e) było oblężenie i zajęcie przez Rzymian Neapolu , który wezwał na pomoc Samnitów a następnie sprzymierzył się z Rzymem. Wojna ta wykazała słabość organizacyjną armii rzymskiej (coroczna zmiana konsulów , Rzymianie walczyli w zwartych szykach - falandze nie przystosowanej do walki w terenie górzystym). W 321 r. p.n.e ponieśli Rzymianie klęskę w Wąwozie Kaudyńskim. Pod wrażeniem dalszych sukcesów Samnitów , którzy wtargnęli do Lacjum wierne dotychczas Rzymowi miasta kampańskie z Kapuą na czele przeszły na stronę Samnitów. Rzym zostal zmusony do zawarcia niekorzystnego pokoju. W 315 r. p.n.e Samnici ponownie zaatakowali Rzym , ale po początkowych sukcesach zostali pokonani (Rzymianom udało się pozyskać plemię Apulów) , powoli szala zwycięstwa zaczęła się przechylać na korzyść Rzymu (odzyskano Kapuę , zwiększono liczbę leginów z dwóch do czterech , wystawiono po raz pierwszy flotę). Zdobycie przez Rzymian ważnego ośrodka samnickiego , miasta Bowianum przesądziło o klęsce Samnitów. W 304 r. p.n.e doszło do zawarcia pokoju. Rzym uzyskał nowe tereny - Kampanię i Apulię. III wojna samnicka (298 - 290 p.n.e) spowodowana była wspołzawodnictwem Samnitów z Rzymianami o wpływy w Lukanii. Samnici mimo zbrojnego poparcia ze strony Lukanów , Etrusków, Umbrów i Celtów zostali pokonani przez Rzymian w niezwykle krwawej bitwie pod Sentinum w Umbrii (295 r. p.n.e). Wojna z Tarentem (282 - 272 p.n.e) i podbój południowej Italii. Usadowieniem się Rzymian w koloniach greckich w południowej Italii poczuł się zagrożony Tarent (przodująca kolonia grecka na tym terenie). Kiedy wybuchł konflikt rzymsko - tarencki , Tarent czując swą słabość zwrócił się o pomoc do króla Epiru Pyrrusa uchodzącego za wybitnego wodza. Początkowo Pyrrus odnosił zwycięstwa nad Rzymianami pod Herakleją (280) , Ausculum (279) górując nad nimi wyszkoleniem swych żołnierzy , umiejętnościami użycia różnych rodzajów wojsk : piechoty , jazdy , słoni bojowych. Rzym w międzyczasie zawarł sojusz z Kartaginą co wzmocniło jego pozycję. W stoczonej z Rzymianami w 275 r. p.n.e bitwie pod Maleventum Pyrrus nie uzyskał decydującego sukcesu , choć walki tej wbrew rozpowszechnionej opinii nie przegrał. Następnie Pyrrus wrócił do Epiru. Tarent po śmierci Pyrrusa w 272 r. p.n.e. został wydany przez załogę epirocką Rzymowi. W ten sposób Rzym opanował południową Italię a jego supremacja nad całą Italią została ustalona. Zasady organizacyjne rzymskiego podboju Italii. Wzrastająca ekspansja Rzymu wywolana była nie tylko jego silną organizacją wewnętrzną i sojuszem z Latynami. Czynnikiem może najważniejszym było wzbudzenie zainteresowania mas plebejskich polityką ekspansji Rzymu. W miarę jak plebejusze zyskiwali prawne zrównanie z patrycjuszami , pociągani byli w coraz większym stopniu do służby wojskowej. Patrycjusze chcąc uniknąć walk wewnętrznych i rozładować głód ziemi wśród mas chłopskich , postanowili by sami plebejusze , własnymi rękami zdobywali ziemię , której potrzebowali. Pokonawszy mianowicie jakieś miasto czy plemię zabierali mu Rzymianie , na mocy układu zwykle trzecią część ziemi. Stawała się ona ziemią państwową - ager publicus. Na niej osadzano małorolnych i bezrolnych synów chłopskich tworząc kolonie. Ekspansja rzymska miała więc charakter rolniczy. Podbijając obszary , których ludność mówiła dialektem pokrewnym rzymskiemu , tj. dialektem latyńskim , Rzym często wcielał je do swego państwa , a mieszkańcom narzucał niepełne obywatelstwo rzymskie. Tak powstawały municipia , osady rządzone przez prefektów , których mieszkańcy nie mieli ani czynnego ani biernego prawa wyborczego , a tylko prawa cywilne. Inną politykę prowadził Rzym w stotunku do plemion samnickich , umbryjskich , Etrusków czy Greków. Zawierając z nimi układ normujący wzajemne stosunki tworzył z nich sprzymierzeńców - socii. Nie wymagal od nich świadczeń pieniężnych , a tylko nakładał na nich obowiązek dostarczania posiłków wojskowych. W ten sposób Rzym rękami wczorajszych wrogów budował podstawy swej przyzsłej potęgi. Prowadząc taką politykę nie tylko systematycznie powiększał swoje terytorium , ale nadto przygotowywał wchłonięcie i asymilację obcoplemiennej ludności italskiej , zmuszonej w wojsku do posługiwania się językiem Rzymian - łaciną. Podbój świata śródziemnomorskiego przez Rzym. Konflikt pomiędzy Rzymem a Kartaginą. Rządzeni przez arystokrację kupiecką , spośród której wybierano dwóch najwyższych urzędników - sufetów starali się Kartagińczycy nie dopuścić do wytworzenia się w zachodniej części Morza Śródziemnego potęgi mogącej zagrozić ich potędze handlowej. Po opanowaniu przez Rzym Italii z Tarentem włącznie (272) równowaga sił na Morzu Śródziemnym została naruszona i Kartagina usiłowała się przeciwstawić dalszemu umacnianiu pozycji Rzymu. Pierwsza wojna punicka (264 - 241 p.n.e). Pierwsza wojna toczyła się o Sycylię , a jej bezpośrednią przyczyną było zajęcie przez Rzymian Messany na Sycylii i odrzucenie przez Rzymian ultimatum Kartaginy domagającej się oddania tego miasta. Siły przeciwników. Niewolnictwo w Rzymie. Równocześnie z rozwojem gospodarczym zwiększać się zaczęła liczba niewolników , dostarczanych przez ciągłe wojny. Wzrastać też zaczęła ich rola w życiu ekonomicznym Rzymu. Z zachowanych przekazów można wnioskować , że liczba niewolników w Rzymie była duża. Wskazywałyby na to zakaz wyłącznego zatrudniania niewolników w dużych gospodarstwach rolnych , a następnie wprowadzenie w 457 r. p.n.e 5% podatku od sumy uiszczanej przy wyzwoleniu niewolnika. Powstania niewolników w Rzymie. W latach 136 - 132 p.n.e doszło do wielkiego powstania niewolników na Sycylii , któremu przewodził Syryjczyk Eunus. Niewolnicy utworzyli państwo oparte na wzorach hellenistycznych a królem obrali samego Eunusa. Powstańcy do których dolączyła bedota wiejska opanowali dużą część wyspy i na swoją stolicę obrali gród Ennę położoną na niedostępnej górze zwanej orlim gniazdem Sycylii. Stworzywszy silną armię powstańcy odnieśli wiele zwycięstw nad Rzymianami. Pokonał ich i stłumił powstanie dopiero konsul Publiusz Rupiliusz w 132 r. p.n.e zdobywając Ennę. Dla odstraszającego przykładu 20 tys. niewolników przybito do krzyży. W tym samym czasie trwały powstania w Azji Mniejszej. Kiedy mianowicie ostatni król Pergamonu Attalos III zapisał swe państwo testamentem Rzymowi (133 r. p.n.e) ludność wiejska obawiająca się zdzierstwa rzymskiej administracji i eksploatacji przez poborców podatkowych zerwała się do walki z Rzymianami pod wodzą Arystonikosa. Kiedy na apel Arystonikosa przyłączyli się do niego niewolnicy zachęceni obietnicą wolności , ruch ten przerodził się w ogólne powstanie przeciw panowaniu rzymskiemu na Wschodzie. Pociągnięci tym przykładem chwycili za broń również niewolnicy na wyspie Delos , osławionym targowisku niewolniczym. Aristonikos rozbił wojska rzymskie pod Leukai (130 r.) , powstańcy zostali rozbici dopiero w bitwie pod Stratonikeją (129 r. p.n.e) a Aristonikosa wzięto do niewoli i wysłano do Rzymu gdzie zmarł. W latach 104 - 101 p.n.e na Sycyli doszło do drugiego powstania któremu przewodził Syryjczyk Salwiusz , który przybrał imię Tryfona. Jednak powstanie zostało krwawo stłumione. W latach 74 - 71 p.n.e Italią wstrząsnęło wielkie powstanie Spartkusa ( Traka z pochodzenia , gladiatora w szkole w Kapui ). Spartakus nie dązył do utworzenia samodzielnego państwa , jego celem było przywrócenie wszystkim powstańcom wolności i możliwości powrotu do rodzinnego kraju. Gdy armia niewolników odniosła pierwsze zwycięstwa do powstańców na masową skalę zaczęli napływać niewolnicy i zubożali chłopi. Spartakus zorganizował silną armię i wyruszył do północnej Italii aby przez Alpy przedostać się do Galii. Pod Multiną w 72 r p.n.e odniósł zwycięstwo nad Rzymianami. Prawdopodobnie pod wpływem nalegań biedoty italskiej zdecydował się zawrócić i dostać się do południowej części Italii. Po usadowieniu się w południowej Italii postanowił Spartakus przedostać się na Sycylię i połączyć się z tamtejszymi niewolnikami. Plan ten jednak nie doczekał się realizacji bowiem korsarze , z którymi Spartakus nawiązał porozumienie nie dostarczyli obiecanych okrętów do przeprawy. Tymczasem drogę na północ odciął powstańcom konsul Liciniusz Krassus , któremu senat nadał specjalne pełnomocnictwa. W tej sytuacji Spartakus zamierzał okrętami przeprawić się do Grecji , lecz decyzji tej sprzeciwili się dwaj dowódcy jego wojska. Po odłączeniu się od Spartakusa zostali oni rozbici przez Rzymian. Spartakus zaś przemaszerował z wojskiem do Apulii gdzie został rozgromiony przez Krassusa (71 r. p.n.e). Zwycięski Krassus kazał wznieść na drodze z Kapui do Rzymu 6 tys. krzyży na których zawiśli wzięci do niewoli niewolnicy. Było to największe powstanie , które wstrząsnęło Italią. Armia powstańcza liczył ok. 60 tys. ludzi , jednak jej słabością była niezgoda dowódców. Odłączenie się od Spartakusa części niewolników pod wodzą Kriksosa i Oinomaosa uszczupliły siły powstańców. W obawie przed nowym powstaniem zaczęto dzielić wielkie latyfundia i oddawać ziemię w dzierżawę tzw. kolonom. Mennictwo rzymskie okresu republiki. Jako pieniądz przedmonetarny służyło do V w. p.n.e bydło , po łac. pecus , stąd prawdopodobnie pecunia - pieniądz. Formą dalszą pieniądza były pojawiające się w tym czasie kawałki nieobrobionego brązu - aes rude , które występowały również w innych częściach Italii. Dalszym bardziej rozwiniętym rodzajem pieniądza były duże płytki z lanego brązu zaopatrzone po obu stronach jakimiś wyobrażeniami - aes signum. Z właściwą monetą mamy do czynienia dopiero z pojawieniem się na pocz. III w. p.n.e , brązowych monet - aes grave (371g) posiadających już cechy monety (podział na jednostki, napisy , znaki wartości). W końcu III w. p.n.e pojawiają się złote statery. W dotychczasowym rozwoju monetarnym obserwowało się wpływy italskie i przede wszystkim greckie. Wraz z wybiciem denarów Rzym przestawił się na własny system monetarny. Te srebrne monety , które wybijane były w Rzymie w ciągu wieków wypuszczone zostały w obieg w dobie II wojny punickiej gdzieś w latach 215 - 211 p.n.e.
Sentencje rzymskie:

A
1-Absens carens- nieobecny sam sobie szkodzi,
2-Ad multos annos- sto lat,
3-Alea iacta est- kość(i) została(y) rzucona(e),
4-Amor vincit omnia- miłość zwycięża wszystko,
5-Audiatur et altera pas- trzeba wysłuchać i drugiej strony,
C
1-Cacea invidia est- zazdrość jest ślepa,
2-Carpe diem- korzystaj z każdego dnia,
3-Cicer cum caule- groch z kapustą,
4-Cogito, ergo sum- myślę, więc jestem,
5-Consensus facit legem- zgoda tworzy prawo,
6-Consuetudo est altera natura- przyzwyczajenie jest drugą naturą,
7-Cuius regio, eius religio- czyja władza, tego religia,
D
1-Dw gustibus non desputantum est- o gustach się nie dyskutuje,
2-Dente superbo- z wyższością,
3-Docendo discimus- ucząc innych, sami się uczymy,
4-Dulce et decorum est pro patria mori- słodko i zaszczytnie jest umierać za ojczyznę,
5-Duobus litigantibus terius gaudet- gdzie dwóch się kłóci, tam trzeci korzysta,
6-Dura lex, sed lex- surowe prawo, ale prawo,
E
1-Errare humanum est- mylić się jest rzeczą ludzką,
2-Et te, brute, contra me- i ty, Brutusie, przeciwko mnie,
3-Ex unge leonem- lwa można poznać po pazurach,
F
1-Festina lente- spiesz się powoli,
2-Finis coronat opus- koniec wieńczy dzieło,
G
1-Gloria victis- chwała zwyciężonym,
2-Graviora manent- najgorsze przed nami,
H
1-Hic iacet lepus- tu jest pies pogrzebany,
2-Hominis est errare, insipients in errore persevare- ludzką rzeczą jest błądzić, głupców trwać w błędzie,
3-Homo homini lupus est- człowiek człowiekowi wilkiem jest,
4-Homo sum, humani nihil a me alienum puto- człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce,
I
1-Ibi patria, ubi bene- tam ojczyzna, gdzie dobrze,
2-Ignoranta iuris nocet- nieznajomość prawa szkodzi,
3-In vino veritas- w winie prawda, wino rozwiązuje język,
L
1-Lex retro non agit- prawo nie działa wstecz,
2-Litterae nonerubescunt- papier jest cierpliwy,
3-Lupus in fabula- o wilku mowa,
M
1-Manus manum lavat- ręka rękę myje,
2-Memento mori- pamiętaj o śmierci,
3-Mens sana in corpre sano- w zdrowym ciele zdrowy duch,
N
1-Ne puero gladinum, nie dawaj dziecku, miecza,
2-Nil novi sub sole- nic nowego pod słońcem,
3-Nolens volens- chcąc, nie chcąc,
4-Non scholae, sed vitae discims- nie uczymy się dla szkoły, lecz dla życia,
5-Nuda veritas- naga prawda,
P
1-Panem et circenses- chleba i igrzysk,
2-Pecunia non olet- pieniądz nie śmierdzi,
3-Per aspera ad astra- przez ciernie do gwiazd,
Q
1-Qualis pater, talis filius- jaki ojciec taki syn,
R
1-Relata refero- powtarzam, co słyszałem,
2-Roma locuta, causa finita- Rzym przemówił, sprawa skończona,
S
1-Si tibi (ei) terra levis- niech ci ziemia lekką będzie,
T
1-Tarde venientibus ossa- spóźnionym dostają się tylko kości,
V
1-Vae victis- biada zwyciężonym,
2-Veni, vidi, vici- przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem,
3-Verba volant, scripta manent- słowa ulatują, pismo pozostaje,
4-Video lupum- o wilku mowa.









POWSTANIE CESARSTWA W RZYMIE
Wraz z rozwojem imperium okazało się, że urzędy, które w tym imperium istniały nie były wystarczające, nie były w stanie zaspokoić potrzeb, przed którymi stawało imperium. Dochodziło do nadużyć, co zaznaczało się w przypadku wojska, początkowo przedłużano konsulat z naczelnym wodzem na pół roku, później na okres dłuższy. Swoistym przykładem upadku kultury politycznej w starożytnym Rzymie była sprawa Katyliny. W latach 82-79 r. doszedł on do wielkich majątków i pieniędzy, ale potem kiedy stracił urząd i pieniądze, popadł w długi. W celu odzyskania majątku i przejęcia władzy zawiązał spisek. Spisek został wykryty w 65 r., ale spiskowcy nie ponieśli żadnej kary. W 63 r. doszło do kolejnego konfliktu za sprawą Katyliny, kiedy zarówno Katylina jak i Cyceron zaczęli ubiegać się o urząd konsula w republice. Wygrał Cyceron, Katylina przegrał musiał opuścić Rzym. Cyceron nie zadowolił się zwycięstwem demokratycznym, postanowił rozprawić się ostatecznie z Katylina. W tym celu oskarżył Katylinę o próbę opanowania władzy przy pomocy wojska. Katylina został ogłoszony wrogiem ojczyzny, jego zwolennicy zostali zgładzeni, a on sam zginął w bitwie pod Pistorią. Dzięki temu zwycięstwu umocniona została pozycja senatu. Ale w tym samym czasie do Rzymu przybywa 2 ludzi : Pompejusz, który jest naczelnym wodzem legionów stacjonujących na wschodzie, a zatem w miejscu dla imperium bardzo ważnego, narażonego na stałe konflikty - jest to armia stale gotowa do wojny. Do Rzymu przybywa także Cezar Gajusz Juliusz - pełnił on urząd propretora w Hiszpanii Dalszej Cezar przybywa do Rzymu z zamiarem ubiegania się o urząd konsula, ale tą kandydaturę senat zablokował. Wówczas Cezar postanowił złamać opór senatu, nie chciał ustąpić i postanowił poszukać sojuszników w samym Rzymie. Pierwszym sojusznikiem został Pompejusz, drugim Krassus, przyjaciel i stronnik Katyliny. Pomiędzy tymi trzema panami w 60 r, zostało zawarte tajne porozumienie o charakterze prywatnym nazywane pierwszym triumwiratem. Porozumienie to mówiło, że nic bez ich zgody i woli nie może stać się w państwie. Dzięki temu porozumieniu w 59 r. Cezar uzyskał urząd konsula. Jako konsul doprowadził do wydania prawa nakładającego surowe kary na namiestników prowincji, którzy łamali swoje uprawnienia podatkowe. Z tego niezadowoleni byli namiestnicy, zadowoleni zaś mieszkańcy prowincji Cezar miał zaplecze już w prowincjach. Następnie doprowadził do realizacji reformy agrarnej, nakazał ponowną parcelacje ziemi, czym zyskał poparcie chłopów. Nakazał także protokołowanie i publikowanie obrad senatu. Od tej pory obrady senatu były jawne dla ludu rzymskiego. Także trzeba było protokołować i publikować obrady zgromadzenia ludowego, tribusowego. Po upływie swego konsulatu, który trwał rok Cezar otrzymał Galię Przedalpejską, Ilirię w zarząd na 5 lat z prawem zaciągu 3 legionów oraz dodano mu jeszcze Galię Narbońską z prawem zaciągu czwartego legionu. Galia była krainą zamieszkałą przez walów. Rzym prowadził z CeltamiĄki, zamierzał ich podbić, uzależnić gospodarczo i politycznie. Sprawę podboju ułatwiało to, że Celtowie nie stworzyli jednolitego organizmu państwowego. Plemiona celtyckie były ze sobą skłócone, prowadziły wojny. Kiedy Celtom zagroziła inwazja Germanów, to oni zwrócili się do Cezara o pomoc, by bronił ich przed Germanami. Cezar postanowił to wykorzystać, rozpoczął podbój Galii sięgając po tereny dzisiejszej Belgii. Przebieg wojny, która się toczyła znamy dobrze z pamiętników Cezara. Ale ponieważ Cezar odnosił w Galii zwycięstwa, co więcej do Rzymu docierały plotki o przesadzonych sukcesach zaczęto się w Rzymie Cezara obawiać. Obawiali się go przede wszystkim dwaj triumwirowie. Uważali, że zwycięstwa w Galii zachwiały równowagą sił w triumwiracie. W związku z tym w 56 r. doszło do spotkania 3 triumwirów. Pierwsze miejsce teraz zajmował Cezar. Panowie ci ustalili, że konsulat w 55 r. piastować będą Krassus i Pompejusz, a po zakończeniu konsulatu Pompejusz miał otrzymać w zarząd na 5 lat obie Hiszpanie, Krassus miał otrzymać w zarząd Syrię na 5 lat, natomiast Cezarowi przedłużono zarząd też na 5 lat nad prowincjami galijskimi.
Zgodnie z postanowieniami po upłynięciu konsulatu Krassus udał się do Syrii, gdzie miał podjąć walkę z plemionami Partu czyli królestwem które atakowało rzymskie prowincje na wschodzie. Krassus wojnę z Partami przegrał, a w czasie rokowań został podstępnie zamordowany. Pozostało już dwóch triumwirów. Cezar systematycznie podbijał Galię. Ponieważ nałożył na Celtów wielkie kontrybucje, przeciwko Cezarowi wybuchło powstanie o charakterze lokalnym, które Cezar stłumił. Był to jednakże tak duży wysiłek dla jego legionów, że stłumione powstanie w jednym miejscu rozprzestrzeniło się na całą Galię. To zachwiało pozycją Cezara w Rzymie. Cezar poniósł klęskę, musiał się wycofać. Na czele Galów stał Wercyngentoryks - pierwszy wódz, który myślał o stworzeniu silnego państwa, o przełamaniu życia plemiennego. Ale nie udało się Galom zdobyć obozu Cezara, Wercyngentoryks został wzięty do niewoli, kiedy zabrakło wodza w 52 r. powstanie Galów upadło. Wówczas Cezar przystąpił do organizacji kraju, który podbił. Miał bardzo silną, dyspozycyjną i oddaną sobie armię. Posiadał także środki kraju, który podbił, bogactwo tego kraju. Ale w Rzymie sytuacja jego nie była najlepsza. Pompejusz po śmierci Krassusa związał się z senatem, można powiedzieć, że przestał istnieć triumwirat. Rzym gnębiły wewnętrzne walki, w 52 r. łamiąc rzymskie prawo powierzono Pompejuszowi po raz drugi urząd konsula. Pompejusz dążył od tego momentu do zniszczenia Cezara. Ponieważ Cezar chciał także ubiegać się o urząd konsula na rok 48 czyli zgodnie z prawem Pompejusz doprowadził do wydania uchwały przez senat, która nakazywała kandydatom do urzędu konsula osobiście ubiegać się o urząd w Rzymie. Do tej pory można było być w prowincji i ubiegać się o urząd, nie trzeba było być w Rzymie. Senat nakazał przybycie Cezarowi do Rzymu, jeśli zamierza ubiegać się o urząd konsula. Po Rzymie w 49 r. zostały rozpuszczone pogłoski, że Cezar rusza na czele swego wojska na Rzym. Zażądano od Cezara złożenia komendy nad wojskiem i zarządu nad prowincjami, które posiadał : Galię Narbońska i Przedalpejską. Wówczas Cezar faktycznie ruszył na Rzym, doszedł do rzeki Rubikon, gdzie wypowiedział sławne słowa: Alea iacta est kości zostały rzucone.
Cezar ruszył na Rzym. Wiedział, że to ostateczna rozgrywka z Pompejuszem. Pompejusz widząc, że w Rzymie nie ma silnego oparcia uciekł do Hiszpanii, gdzie sprawował zarząd nad prowincjami hiszpańskimi i gdzie posiadał swoje legiony. Natomiast Senat uciekł na wschód. Celem Senatu było zebranie sił przeciwko Cezarowi. Cezar pokonał Pompejusza w Hiszpanii, następnie zajął Sardynię, Korsykę, Sycylię. Natomiast klęskę poniósł w Afryce, która była spichlerzem Rzymu. Tam byli zwolennicy senatu. Po swoich zwycięstwach Cezar został ogłoszony dyktatorem. Ogłoszenie dyktatury wiązało się z zawieszeniem wszystkich innych urzędów. Do ostatecznej bitwy z Pompejuszem doszło w 48 r. pod Farsalos w Tesalii, gdzie wojska Pompejusza poniosły klęskę, sam Pompejusz zbiegł do Egiptu, gdzie z rozkazu Ptolemeusza XIII został zamordowany.
Ale śmierć Pompejusza, nie zakończyła jeszcze wojny domowej. Nie pokonany był senat. Tym razem Cezar kolejny raz zjawił się w Afryce w 46 r. rozbił wojska senackie pod Tapsus. Następnie udał się do Hiszpanii, gdzie pod Mundą podporządkował sobie wojska Pompejusza, te które pozostały. Po zwycięstwie pod Mundą dyktatura Cezara została przedłużona, Cezar został dożywotnim dyktatorem. Była to jeszcze jakaś próba zachowania republiki. Dyktatura była urzędem republikańskim. Ale faktycznie Cezar wprowadzał okres jednowładztwa w Rzymie.
Cezar przystąpił do przebudowy państwa. W tym celu podjął następujące reformy:
· w skład sądów wchodzić mogli tylko senatorowie i arystokraci,
· zmniejszona została liczba obywateli rzymskich uprawnionych do bezpłatnego zaopatrzenia ze strony państwa,
· ograniczona została swoboda zrzeszania się obywateli,
· przeprowadzono na szeroką skalę akcję kolonizacyjną, ponad 80 tys. żołnierzy z legionów Cezara otrzymało ziemie w prowincjach, ziemię wolną od podatków, była to pierwsza na taką skalę akcja kolonizacyjna w historii Rzymu,
· pobór podatków przejęło państwo,
· zreformowany został kalendarz rzymski, Juliusz Cezar posłużył się wzorami egipskimi,
· senat został powiększony z 300 do 900 ludzi, do senatu Cezar wprowadził ludzi sobie oddanych, ludzi którzy w gruncie rzeczy spełniali każdą jego zachciankę,
· senat przyznawał Cezarowi nadzwyczajne uprawnienia, które sprawiły, że Cezar był faktycznie panującym, choć nie nosił żadnego tytułu.
W Rzymie narastała opozycja przeciwko Cezarowi, obawiano się, że Cezar wprowadzi monarchię. Zresztą sam Cezar dążył do wprowadzenia monarchii i myślał o koronie, ale chciał, żeby koronę wręczył mu rzymski lud, nie chciał monarchii narzucać. Kiedy na jednym ze zgromadzeń senatorowie próbowali mu wręczyć diadem Cezar zorientował się, że lud rzymski milczy i wówczas diadem odrzucił, to wywołało aplauz ludu. Cezar zrozumiał, że wprowadzenie monarchii w Rzymie jest niemożliwe. Było to dla Cezara także ostrzeżenie, że Rzym nie zgodzi się na władzę królewską, władzę monarszą.
Bunt przeciwko Cezarowi narastał i swój epilog bunt przeciwko Cezarowi znalazł 15 marca 44 r. kiedy na schodach Senatu Cezar został zasztyletowany. Wśród spiskowców znaleźli się najbliżsi mu współpracownicy i wtedy to zaskoczony ich obecnością Cezar miał wypowiedzieć zdanie: Et tu Brute contra me? I ty Brutusie przeciwko mnie?.
Spiskowcy jednak popełnili błąd, zamordowali Cezara i myśleli, że sytuacja naprawi się sama, że automatycznie zostanie przywrócona republika. Przystąpili do działania bez żadnego planu i po dokonaniu zamachu po prostu oczekiwali.
Zmiany które wprowadził Cezar poszły jednak tak daleko, że powrót do republiki był już niemożliwy. Kiedy spiskowcy trwali w bezczynności, do rozprawy z nimi przystąpił sojusznik Cezara Marek Antoniusz.
Urządził on wspaniały pogrzeb Cezarowi, a w czasie pogrzebu odczytał testament. Testament został przez niego prawdopodobnie sfałszowany, ale treść była na tyle budująca, że lud rzymski został nastawiony przeciwko spiskowcom. Ponieważ uzyskał poparcie ludu Antoniusz przystąpił do rozprawy ze spiskowcami. Ponadto w Rzymie pojawił się młody Gajusz Oktawiusz, który był wnukiem siostry Cezara. Cezar usynowił Gajusza Oktawiusza, przyjął go do swego domu i uczynił spadkobiercą.
Oktawian stanął przed trudnym wyborem, był spadkobiercą Cezara, ale okazało się, że wszystkie posiadłości Cezara obłożone są długami. Oktawian postanowił mimo wszystko przejąć spadek po Cezarze, długi pospłacać i na własną rękę zaczął wśród weteranów Cezara werbować własną armię. Te postępowania Oktawiusza zostały zalegalizowane, senat nadal mu godność pretora. Senat miał nadzieję, że młody Oktawiusz stanie po jego stronie, nadał Oktawiuszowi godność poczym przystąpił do rozprawy z Antoniuszem. Wojska Marka Antoniusza rozbito, ale zginęli w nich dwaj konsulowie. Wówczas Oktawiusz wystąpił o przyznanie mu urzędu konsula. Niestety okazało się, że nie spełnia ani wymogu wieku ani nie ma zachowanej przerwy w karierze urzędniczej. Senat odmówił mu urzędu konsula. Kiedy senat odrzucił kandydaturę Oktawiusza, ruszył on na czele wojska, które zebrał, na Rzym. Rzym zajął bez walki, zdobył urząd konsula w 43 r. i pod naciskiem wojska, spotkał się z Markiem Antoniuszem. Trzeba pamiętać, że wojska Oktawiusza to były przede wszystkim oddziały rekrutujące się z weteranów z armii Cezara. Byli to ludzie, którzy na rzemiośle wojennym zjedli zęby, ale zarazem widzieli cały ogrom nieszczęść jakie niesie wojna. Nie chcieli pogrążać Rzymu w wojnie domowej i wymusili na Oktawiuszu spotkanie z Markiem Antoniuszem. Do nich dołączył trzeci pan popierający Oktawiusza Marek Lepidus. Ci trzej panowie zawarli oficjalne porozumienie nazywane drugim triumwiratem . Porozumienie to zostało potwierdzone uchwałą zgromadzenia ludowego.
Antoniusz otrzymał Galię Przedalpejską i Galię Zaalpejską,
Lepidus otrzymał obie Hiszpanie i Galię Narbońską ,
Oktawiusz otrzymał Afrykę, Korsykę , Sardynię i Sycylię.
RZYM POD RZĄDAMI OKTAWIANA AUGUSTA
Po zawarciu drugiego triumwiratu nowi triumwirowie musieli się liczyć z opozycją. Jeszcze nie zostali pokonani ostatecznie spiskowcy na życie Cezara. Triumwirowie przystąpili do rozprawienia się z nimi, tym bardziej, że sytuacja w Rzymie stawała się niebezpieczna. Spiskowcy zablokowali dostawę zboża do Italii z Afryki. W Rzymie zaczął się głód. W takiej sytuacji triumwirowie doprowadzili do ostatecznego rozstrzygnięcia w 42 r. pod Filippi. Oddziały spiskowców zostały rozbicie, a przywódcy spisku popełnili samobójstwo. Dokonano wówczas nowego podziału państwa. Oktawian otrzymał obie Hiszpanie, Galię Narbońską, Lepidus otrzymał Afrykę, a Marek Antoniusz otrzymał Galię Przedalpejską, Zaalpejską i prowincje wschodnie. W związku z tym Marek Antoniusz opuścił Rzym i udał się na wschód, by tam umacniać rzymskie panowanie zagrożone przez Partów. Oktawian stanął w Rzymie przed problemem znalezienia ziemi dla swoich weteranów, już nie w prowincjach, ale w samej Italii. Pomiędzy Oktawianem a Antoniuszem zaczął dojrzewać konflikt. Marek Antoniusz skłonił swego brata, który w jego imieniu spełniał zarząd nad prowincjami w Galii do zaatakowania Oktawiana. Brat Antoniusza przegrał, dzięki zwycięstwu Oktawian rozciągnął swój zarząd nad Galia. Zarysował się wyraźnie podział: Antoniusz posiadał w swoim władaniu wschód, a Oktawian - zachód. Afryka była w ręku Lepidusa, ale Lepidus był uległy Oktawianowi. Spotkali się trzej panowie i zatwierdzili ten nowy podział świata. Antoniusz zadowolił się wschodem, Oktawian posiadał zachód, a Lepidus Afrykę. Zarząd nad Italią miał należeć do trzech triumwirów. Faktycznie zarząd nad Italią sprawował Oktawian. Oktawian śledził wydarzenia na wschodzie i z radością przyjął wiadomość, że Marek Antoniusz przegrał z Partami.
Związanie sił Antoniusza na wschodzie pozwoliło Oktawianowi na zajęcie Sardynii, Sycylii, Korsyki i rozprawienie się z Lepidusem. Kiedy Antoniusz był zajęty walką z Partami Oktawian pokonał Lepidusa i przejął zarząd nad Afryką. Wówczas Oktawian wprowadził bardzo prostą rzecz ponieważ Afryka była spichlerzem sprowadził zboże i wprowadził rozdawnictwo zboża w Rzymie, czym pozyskał sobie rzymski lud. Do ostatecznej rozgrywki między Antoniuszem a Oktawianem doszło pod Akcjum w 31 r. Flota Antoniusza poniosła klęskę, natomiast sam Marek Antoniusz i jego ukochana Kleopatra popełnili samobójstwo. Po śmierci Marka Antoniusza w 30 r. Oktawian został jedynym władcą imperium. W 28 r. Oktawian otrzymał od senatu tytuł princeps civium pierwszy obywatel i stąd ustrój, który Oktawian August zapoczątkował nosi nazwę pryncypatu.
Oktawian August był człowiekiem doświadczonym, wiedział jaki los spotkał Juliusza Cezara i dlatego unikał wszelkich pozorów jedynowładztwa. Przystąpił bardzo ostrożnie do rozgrywki z senatem. 13 stycznia 27 r. Oktawian zrezygnował ze wszelkich swoich tytułów, uprawnień, prosząc jedynie senat by pozwolono mu zachować tytuł princeps civium. Senat, który potrzebował wybitnej jednostki i człowieka, który był w stanie ochronić Rzym przed jakimkolwiek zagrożeniem usilnie prosił Oktawiana, by nie rezygnował z tytułów i powierzył mu stanowisko prokonsula. To stanowisko Oktawianowi przedłużano. Stanowisko prokonsula dawało Oktawianowi władze nad legionami stacjonującymi w Galii, Hiszpanii i Syrii. Można powiedzieć, że Oktawian miał władzę nad całą armią. Dodatkowo posiadał Egipt. To wszystko dawało mu niezależność od Senatu.
27 r. był to pierwszy rok pryncypatu w ten sposób z mandatu senatu został jedynowładcą Rzymu. Był to już pierwszy rok oficjalnej władzy monarchicznej w Rzymie, bowiem princeps górował nad senatem w wielu dziedzinach. Przede wszystkim posiadał władzę nad całą armią, następnie otrzymał tytuł augusta czyli boski, wzniosły. Był pierwszym obywatelem republiki i posiadał zarząd nad najbardziej pod względem ekonomicznym bogatymi prowincjami. Ale unikał wszelkich pozorów jedynowładztwa, formalnie Oktawian zachował republikę. W 27 r. Oktawian wprowadził zasadę kumulacji urzędów czyli łączenia urzędów w jednym ręku. Wtedy w 23 r. podjął reorganizację podstaw swojej władzy. Zrezygnował z konsulatu, ale zatrzymał sobie urząd prokonsula, co dawało mu wglądu w prowincje tzw. senackie czyli tam gdzie senat sprawował zarząd. Miał prawo do wydawania edyktów. Doprowadził ponadto do przyznania sobie władzy trybuna, zatem cieszył się nietykalnością osobistą, posiadał prawo veta wobec ustaw senatu, które były sprzeczne z jego wolą. W 12 r. jego władza wzrosła ponieważ uzyskał jeszcze tytuł pontifex maximus najwyższy kapłan. Wraz z tym tytułem przejął całą władzę nad kultem, wgląd do skarbców świątyni. Miał także prawo do prezentacji kandydatów na najwyższe urzędy państwowe, decydował o zaopatrzeniu Italii w zboże, bowiem posiadał zarząd nad Afryką. Senat nie miał wyboru. Jeśli Senat się sprzeciwił, to Oktawian mógł zablokować dostawę zboża, wówczas w Rzymie zaczynał się głód i lud wymuszał na senacie przyznanie urzędu Oktawianowi. Ponieważ jednak podstawą sukcesu była armia, dlatego Oktawian zapewnił sobie wyłączność dowództwa nad armią. Jemu zostało zastrzeżone prawo triumfu zwycięski wódz wjeżdżał do Rzymu prowadząc za sobą zwycięskie legiony i niewolników, których zdobył. Na cześć tego wodza wiwatowano. W ten sposób pojawiały się w Rzymie wybitne osobistości nagle ktoś objawiał się jako genialny wódz. Oktawian zrobił coś mądrego legiony walczyły za niego, on nie ruszał się z Rzymu, ale prawo triumfu należało do niego. Triumfy odbywał w Italii, a zatem żadna inna wybitna jednostka w Rzymie znana nie była. Oktawian uzyska tytuł imperatora, tytuł który zwycięskie wojska nadawały swojemu wodzowi. Ponieważ Oktawian zachował pozory republiki pewne uprawnienia posiadał także senat.
Senat:
· posiadał prawo nadawania princepsowi jego uprawnień
· po śmierci princepsa mógł znieść te edykty, które princeps wydał, jeżeli taki edykt senat przyjął edykt stawał się ustawą, ale także mógł odrzucić
· władza princepsa nie była władzą dziedziczną, każdorazowo domagała się senatu
Jakie były przyczyny zaistnienia pryncypatu w republice:
· Oktawian wykorzystał zmęczenie społeczeństwa ciągłymi wojnami. Oktawian głosił hasła o pokoju. Stany posiadające w silnej monarchii widziały możliwość zachowania swego stanu posiadania. Dlatego arystokracja zaczęła opowiadać się za silną władza jednostki.
· Konieczność utrzymania wielkiej armii, jednej komendy i to, że senat zaczął przedłużać władzę konsulów sprawiło, że republika była rozsadzana od środka. To było przygotowywanie do wprowadzenia jedynowładztwa. Republika już wcześniej padała.
· Wreszcie senat, który był zainteresowany własnymi korzyściami nie przygotował żadnego planu zarządu w prowincjach. To powodowało wyzysk tamtejszej ludności. Oktawian, który to zauważył wprowadził pewne ograniczenia na korzyść ludności podbitej i zyskał poparcie prowincji. To wszystko sprawiło, że władza Oktawiana była na tyle mocna, że nie było siły, która mogła mu się przeciwstawić.
Po zwycięstwie pod Akcjum w 31 r. Oktawian przystąpił do reorganizacji armii, zapewniając sobie jedyne dowództwo. Po pierwsze rozpuścił część wojska. Ok. 30 r. wojsko rzymskie liczyło ok. 500 tys. ludzi. Weteranów ze swojej armii Oktawian osadził w koloniach i Italii dając im ziemię. Doprowadził do tego, że 500 tys. armii pozostało 250 tyś. Te 250 tyś. zamknięte było w 18, a potem w 25 legionach. Podzielił także wojsko na dwie zasadnicze części połowa to były legiony, które stacjonowały wewnątrz imperium, a drugą połowę stanowiły tzw. auksilia do których rekrutowano z ludności podbitej. Była to z zasady konnica, która miała pilnować granic imperium. Oktawian był bardzo mądry pod tym względem, wiedział, że nikt nie zna tak granicy jak ludność która tam mieszkała i że to ona najlepiej upilnuje granic, nie obcy. Wreszcie żołnierz w armii Oktawiana otrzymywał stały żołd. Służba w armii rzymskiej trwała od 20 do 25 lat, ale po zakończeniu kariery wojskowej, żołnierz miał zapewnioną ziemię w prowincji. Jeśli weźmiemy pod uwagę, że służba wojskowa zaczynała się w wieku 18 lat, trwała 20 25 lat to ok. 40 roku życia człowiek otrzymywał ziemię, z której mógł się utrzymać i mógł rozpocząć karierę urzędniczą. Ponadto istniały specjalne oddziały tzw. gwardii pretoriańskiej. Była to straż przyboczna. Były to oddziały lepiej wyposażone i służba w nich była krótsza, trwała tylko 16 lat. Ponadto Oktawian stworzył specjalny skarbiec wojskowy, do którego wpływały podatki na utrzymanie wojska.
Swoja pozycję w pastwie Oktawian zawdzięczał w dużej mierze hasłom o pokoju. System władzy, który wprowadził Oktawian okazał się systemem trwałym i systemem solidnym. Przez 2 wieki niektóre krainy imperium nie wiedziały co to wojna. Wraz z brakiem wojny zaczął się czas dobrobytu, rozwoju handlu, wznoszone były miasta, istniała swoboda komunikacji. W ten sposób hasła o pokoju pax romana znalazły swoje potwierdzenie w rzeczywistości. Ale to nie znaczy, że rządy Oktawiana były pozbawione wojen :
· Po pierwsze Oktawian musiał umocnić rzymskie panowanie w Galii,
· Hiszpanii musiał podejmować walki z tamtejszymi plemionami. Walki w Hiszpanii zakończyły się w 25 r., a Hiszpania została podzielona na 3 prowincje. Także Galia została podzielona na 3 części.
· Na płn. Oktawian chciał oprzeć granice państwa na Dunaju, dlatego dokonał podboju plemion celtyckich zamieszkujących tereny dzisiejszych płd. Niemiec i Austrii. Na tym terenie powstały dwie prowincje : Recja i Norikum.
· Następnie dokonał podboju Dalmacji, następnie podbił Mezję oraz Panonię.
W ten sposób imperium oparte było na Dunaju, który stanowił naturalną granicę państwa. Drugą naturalną granicę stanowił Ren. Oktawian zamierzał przekroczyć Ren i Dunaj, ale po za tymi rzekami poniósł klęskę i wycofał się na południe. To Imperium które obejmowało Hiszpanię, Galię, Grecję, Panonię, Dalmację, Mezję, Macedonię, Syrię przetrwało dwa wieki. To było imperium, które stworzył Oktawian głosząc hasła pax romana.
DOMINAT W RZYMIE
Oktawian August tworząc imperium postanowił oprzeć jego granice na naturalnych rubieżach, stanowiły je dwie rzeki : Dunaj i Ren. Taka sytuacja przetrwała przez niemal 100 lat, do czasu kiedy władzę w Rzymie objął cesarz Trajan. Wrócił on do idei Cezara do idei ekspansji, podboju. Już w 101 r. rozpoczął wojnę z plemionami Daków. Trajan był pierwszym cesarzem po Oktawianie, który przekroczył linię Dunaju. W 106 r. pokonał plemiona Daków i utworzył nową prowincję Dację, dzisiejsza Rumunia. Następnie Trajan podjął wyprawę przeciwko Partom i w ciągu 3 lat 114-117 podporządkował sobie Armenię. Następnie podporządkował sobie Babilonię. Zatem granice imperium czasów Trajana, to granice najbardziej rozległe. Żaden cezar nie rządził większym imperium. Natomiast wojna przeciwko Partom wiązała się z wielkimi nakładami finansowymi i ludzkimi. Przeciwko Partom Trajan zorganizował potężną armię. Tą sytuację postanowili wykorzystać żyjący w diasporze Żydzi (związanie sił Trajana na terenie państwa Partów). Żydzi w tym czasie już nie mieli swego państwa. Jerozolima została zniszczona w 70 r. W tych miejscach, gdzie były duże skupiska ludności żydowskiej wybuchły powstania przeciwko Rzymowi. Był to Cypr, Egipt i Syria. W tych regionach wybuchło powstanie antyrzymskie kierowane przez Żydów. Wówczas Trajan musiał wycofać siły z terenów podbitych Babilonii, Armenii by stłumić powstanie. Powstanie stłumił, ale Partowie odzyskali swoje tereny. Po stłumieniu powstania Trajan próbował podjąć następną wyprawę przeciwko Partom, ale zmarł.
Polityka wewnętrzna Trajana
Kontynuował współpracę z Senatem, ale Trajan także dążył do wzmocnienia władzy cesarskiej. Można powiedzieć, że Trajan jest tym cezarem, który zapoczątkował odchodzenie od ustroju pryncypatu w kierunku absolutyzmu cesarskiego. Władza Trajana była już zupełnie inną władzą niż ta, którą miał August. Przede wszystkim zmieniła się nazwa. Nie nosił tytułu princeps civium, nosił tytuł optimus civium najlepszy obywatel. Dbał o rozwój prowincji. Państwo które zostawił Trajan było najpotężniejsze w dziejach imperium, a po jego śmierci władzę objął cesarz Hadrian.
Czas rządów Hadriana to czas kiedy zaczyna się w imperium rzymskim chaos. Chaos związany był z utrzymaniem granic imperium. Wyprawa przeciwko Partom wymagała tak wielkiego wysiłku, że imperium nie miało później środków na utrzymanie granic. Coraz większe znaczenie w państwie rzymskich zaczęło odgrywać wojsko. W III w. to wojsko pochłaniało niemal wszelkie zasoby państwa, ono decydowało o tym, kto będzie cezarem. Z tego powodu III w. w historii imperium rzymskiego określa się erą cesarzy wojskowych. Względny spokój po rządach cesarzy wojskowych przyniosły rządy Aureliana w drugiej połowie III w. Wspomniany władca przyłączył ponownie utracony Egipt, przyłączył Galię i wycofał się znowu na linię Dunaju, wycofał się z Dacji. Wrócił do imperium z czasów Oktawiana Augusta, ale nie udało się Aurelianowi przeprowadzić reformy wewnętrznej państwa, choć zamierzał ją przeprowadzić. Przyjął nawet tytuł odnowiciel świata w 274 r. senat przyznał mu ten tytuł, ale cezar w 275 r. został zamordowany. Aurelian miał pomysł na uzdrowienie sytuacji w państwie:
· doprowadził do wypuszczenia nowej złotej monety, by ożywić gospodarkę
· zakazał opuszczania zawodu w kluczowych gałęziach gospodarki, nie mogli porzucić zawodu ci którzy zajmowali się handlem morskim,
Aurelian został zamordowany podobnie jak jego następca, Marek Aureliusz Probus. Po tych dwóch cezarach władzę w państwie objął reformator ustroju państwowego, który stworzył nowy ustrój dominat był to cesarz Dioklecjan. Rządził w latach 284 305. Dioklecjan przede wszystkim chciał doprowadzić do sytuacji, w której wojsko miało by mniejszy wpływ na wybór cezara. W ten sposób chciał zapewnić stabilizację władzy, chciał by władza cieszyła się większym autorytetem. Dlatego na dwór cesarski wprowadził wschodni ceremoniał, poddani rozmawiali z nim tylko na kolanach, bili pokłony do ziemi. On stworzył dominat czyli ustrój, który charakteryzował się wzrostem cesarskiego absolutyzmu i przyjęciem wschodniego ceremoniału. Trajan zapoczątkował odchodzenie od pryncypatu, Dioklecjan był pierwszy, który od pryncypatu odszedł. Trudności związane z utrzymaniem ciągłości władzy oraz to, że wojsko wybierało i w każdym momencie mogło zdetronizował władcę, który był niewygodny, skłoniły Dioklecjana do stworzenia systemu tetrarchii. Na czym on polegał? Państwo zostało podzielone na dwie części: imperium wschodnie i imperium zachodnie. Każde imperium miało swojego augusta. Ponadto każdy august miał do pomocy cezara. System tetrarchii opierał się na tym, że august miał rządzić 20 lat, po 20 latach miał abdykować, w miejsce augusta wstępował cezar. O co chodziło Dioklecjanowi? Władzę w państwie miał objąć ten, który do tej pory pomagał, a zatem ten, który znał politykę wewnętrzną państwa, orientował się we wszelkich prawach państwowych, i to dawało gwarancję, że polityką będzie kontynuowana. Ponadto podział na dwie części był związany z wielkim terytorium. Wiadomo, że jeden człowiek nie jest w stanie rządzić tak wielkim obszarem. Dlatego Dioklecjan myślał o zmniejszeniu zarządzanego terytorium. Dioklecjan był pierwszym augustem, który po 20 latach abdykował. Idea była piękna, ale władza kusi. Dioklecjan i Maksymilian, którzy byli augustami, ale abdykowali po 20 latach. Po ich abdykacji system tetrarchii upadł. Rozpoczęła się walka o władzę. Szybko okazało się, że zasada tetrarchii opiera się na autorytecie Dioklecjana. Potrafił on zdominować wszystkich innych współrządców. Ponadto podzielił Dioklecjan państwo na 12 diecezji i 100 prowincji. Miało to ułatwić kontakt i ściąganie podatków.
Walki o władzę, które rozpoczęły się po abdykacji Dioklecjana trwały prawie 20 lat. Zwycięsko z tych walk wyszedł Konstantyn Wielki. W 303 r. Konstantyn jako cezar założył na wschodzie stolicę Bizancjum, które zmienił nazwę na Konstantynopol. Miała to być stolica wschodniego imperium i miasto bliźniacze dla Rzymu. Wtedy augustem po Dioklecjanie został jego ojciec. Wtedy Konstantyn doprowadził do wojny i to on objął władzę w państwie. Scalił znowu imperium. Całe imperium znalazło się pod jego panowaniem, zlikwidował podział na wschód i zachód. Za jego panowania społeczeństwo rzymskie wyszło z kryzysu związanego z cesarzami wojskowymi. Przeprowadzone reform Konstantyna :
· stworzenie ruchomej armii rezerwowej,
· wprowadzenie rozbudowanego systemu obrony granic imperium
· wypuszczenie nowej złotej monety
· przeprowadzenie reorganizacji administracji państwowej
· wyraźne rozgraniczenie władzy wojskowej od władzy państwowej administracyjnej
· uczynienie chrześcijaństwa religią panującą w Rzymie.
Po śmierci Konstantyna znowu rozgorzały walki o władzę, ale walki te toczyły się w rodzie Konstantyna pomiędzy jego krewnymi, kuzynami, tak że władza cały czas była utrzymywana w tym samym rodzie - w rodzie Konstantyna. Ponownie po śmierci Konstantyna wprowadzono zasadę podziału na cesarstwo wschodnie i cesarstwo zachodnie.
CHRZEŚCIJAŃSTWO W IMPERIUM RZYMSKIM
W 40 r. p.n.e. królem w Judei został mianowany przez Rzymian Herod Wielki. Rozprawił się on z przeciwnikami, likwidując ich. Podjął następnie wysiłek zjednoczenia narodu wokół swojej osoby, budując świątynię. Z Ewangelii wiadomo, że budowa świątyni trwała 46 lat.
W tym czasie w Palestynie powstały i działały różne stronnictwa polityczne i religijne.
· FARYZEUSZE - odłączeni – odznaczali się rygorystycznym przestrzeganiem prawa Mojżeszowego, również tradycji pisanej i wszelkiej interpretacji prawa. Fakt rygorystycznego przestrzegania prawa sprawiał, że byli odłączeni od pogan i Izraelitów – tworzyli zamkniętą kastę. Oczekiwali wybawienia Izraela, także z niewoli rzymskiej. Miało się ono dokonać dzięki interwencji Boga. Nie podejmowali akcji politycznych.
· /ewangeliczna scena kuszenia – Mesjasz miał zeskoczyć ze świątyni na plac świątynny/.
· SADUCEUSZE – byli to arystokraci żydowscy, bogaci ludzie pochodzący z kapłańskich kręgów. Pod względem religii skłóceni z faryzeuszami, przestrzegali jedynie prawa mojżeszowego, odrzucając wszelkie interpretacje i prawa dodane później. Dążyli do kompromisu z okupantem rzymskim, widząc w tym możliwość zachowania, w polityce – realiści.
· ZELOCI – gorliwy - pod względem religijnym przypominali faryzeuszy, pod względem politycznym uważali, że wyzwolenie trzeba wywalczyć, buntowali się przeciw Rzymianom, ostatnie powstanie w 70 latach doprowadziło do zniszczenia Jerozolimy. Wśród zelotów działała grupa specjalna – SIKARIUSZE – nożownicy – dokonywali mordów na rzymskich żołnierzach lub na kolaborantach, uznawani za bohaterów narodowych, prawdopodobnie należał do nich Barabasz.
· ESEŃCZYCY - żyli na pustyni niedaleko Qumran, wiedli życie surowe, ascetyczne, nie uznawali autorytetów kapłańskich w Jerozolimie ani władzy rzymskiej. Nie zajmowali się polityką, jedynym autorytetem był mistrz /nauczyciel/ Sprawiedliwości. Zajmowali się przepisywaniem, interpretacją ksiąg biblijnych, chodzili ubrani na biało, uważali, że celem człowieka jest dążenie do własnej doskonałości.
W takim społeczeństwie narodził się Jezus. Imię Jezus /Joszua / oznacza Bóg Zbawia. Z Ewangelii wiadomo, że urodził się za czasów Heroda i Oktawiana Augusta w Betlejem – miasto rodzinne Nazaret. Nie można odtworzyć dzieciństwa – tylko w Ewangelii św. Łukasza są o tym wzmianki. Dopiero w 30 roku życia podjął działalność publiczną. Lukę pomiędzy narodzeniem a jego działalnością zapełniają apokryfy wg których Jezus wykorzystuje swoją moc, góruje nad rówieśnikami, wywyższa się. W 30 roku życia podejmuje działalność publiczną – otrzymuje tytuł Rabbi /nauczyciel / tytuł taki otrzymywali ci, którzy ukończyli szkołę rabińską. Gromadzi uczniów, działalność prowadzi wg różnych źródeł od 1,5 roku do 3 lat, potem skazany na śmierć i ukrzyżowany w Jerozolimie.
Uczniowie po jego śmierci ulegają rozproszeniu. Piotr gromadzi uczniów i zakłada pierwszą gminę chrześcijańską w Jerozolimie. Ta gmina wywodziła się kręgów żydowskich, utrzymywała jedność z judaizmem. Byli to judeo-chrześcijanie. Przez samych żydów i Rzymian traktowani byli jako sekta . W całym imperium od 12 roku wszystkie ludy należące do imperium zmuszone były do czczenia kultu cesarza. Żydzi zwolnieni byli z kultu cesarza i z kultu bogów pogańskich. Kult cesarza i bogów pogańskich obowiązkowy był przy zawieraniu jakiegoś aktu, np. małżeństwa.
Tak było do 43 r. gdy Herod Agryppa rozpoczyna prześladowanie chrześcijan. Oskarżeni zostali o wzniecanie waśni religijnych, rozbijanie narodu. Zostali wyłączeni ze świątyni i wypędzeni, wtedy ginie Jakub. Chrześcijanie stracili przywilej, zmuszeni byli do kultu cesarza i bóstw pogańskich.
Zostali wypędzeni z Rzymu, dostali się na teren Cypru, Fenicji, Antiochii. Wtedy wyszli z kręgu żydowskiego. Rozpoczęli działalność wśród pogan.
Powstał konflikt w kościele. Powstały dwie grupy: judeo-chrześcijanie i chrześcijanie helleniści. Powstał problem czy można przyjąć Jezusa bez Starego Testamentu, czy można przyjąć chrzest bez obrzezania . Rozstrzygnąć miał sobór w Jerozolimie ok. 50 r. Ustalono na nim, że nie ma potrzeby obrzezania, wystarczy wiara w Chrystusa i chrzest.
Cała Europa wraz z Rzymem przejęła od Greków kulturę, gdyby przyjęto kulturę judeo-chrześcijańską wraz z obrzezaniem chrześcijaństwo musiało by się zamknąć do terenu Jerozolimy, Grecy nie przyjęli by obrzezania.
Trzy lub cztery wyprawy misyjne Pawła spowodowały założenie wielu gmin. Pisał listy – w II w. we wszystkich krainach imperium znane było chrześcijaństwo. Nastąpił szybki rozwój chrześcijaństwa – gminy chrześcijańskie odróżniały się innym stylem życia niż rzymianie. Człowiek w gminie był spokojny o swój los, miał zapewnioną opiekę i środki do życia.
Chrześcijanie zawdzięczali rozwój temu, że znaleźli się w imperium romanum, obowiązywało pax romanum, były świetne drogi, ułatwiało to przemieszczanie się, zapewnione było bezpieczeństwo na drogach – to wszystko spowodowało, że chrześcijaństwo szybko się rozrasta. Kościół potrafił przyjmować zwyczaje pogańskie (kyrie elejson). Przez chrzest następowało włączanie do religii.
Prześladowania rzymskie
Gdy chrześcijanie stracili status sekty, nie uczestniczyli w kulcie cesarza i pogan.
Przyczyny prześladowań:
· brak sprawowania kultu
· odmowa kultu cesarza - brak lojalności wobec władcy
· oskarżeni o ateizm, nie wierzyli w rzymskich bogów,
· nie lubił ich lud rzymski, bo tworzyli ekskluzywne grupy, posługiwali się tylko sobie znanymi symbolami – (ryba – ichtis)
· pełna nauka tylko po przyjęciu chrztu
Chrześcijanie byli nielubiani, bo byli lojalni wobec władzy. Krążyły pogłoski, podejrzewano ich o kanibalizm.
Prześladowania chrześcijan nasiliły się za czasów cesarzy wojskowych, chrześcijanie nie walczyli, dawali się zabić.
W IV w. uległo to zmianie, bo mieli własny kraj, chrześcijanizm stał się religią panująca. Wtedy chrześcijanie przestali przestrzegać V przykazania – zmieniła się jego interpretacja – nie wyklucza obrony.
Za czasów Trajana zabroniono denuncjacji - żaden anonim, donos nie będzie brany pod uwagę. Wprowadzenie takiego zakazu przez Trajana wywołał namiestnik prowicji Pliniusz Młodszy.
Odmowa kultu cesarz łączyła się z karą.
Przez II wieki chrześcijaństwo rozwijało się bardzo szybko – od Mezopotamii po Hiszpanię. W 220 r. chrześcijaństwo rozwinęło się w Arabii, Indiach , ale wraz z rozwojem chrześcijaństwa pojawiły się sekty. Można to wyczytać z listów Jana / I i II w/. “Jeśli ktoś mówi Jezus - nie Bóg to nie kościół”.
Za czasów Dioklecjana dochodzi do ostatecznego prześladowania, które obejmuje całe imperium. Chrześcijanie byli poddawani torturom. Prześladowania straciły impet wraz z abdykacją Dioklecjana. Ostateczne zwycięstwo odnieśli chrześcijanie za czasów Konstantyna. Konstantyna na cesarza wybrało wojsko, jednocześnie na urząd cesarza wybrano Malsencjusza . Wojnę wygrał Konstantyn, a zwycięstwo przypisał Bogowi Chrześcijan
XP – chiro – Chrystus Zbawca,
Konstantyn zaczął anulować wszelkie postanowienia, wrogie chrześcijanom.
13.06.313 r. Konstantyn i współcesarz Licyniusz wydali edykt – chrześcijaństwo równouprawnioną religią - nazwany edyktem mediolańskim / nie było go naprawdę /.
324 r. Konstantyn – stał się jedynym władcą imperium, chrześcijaństwo stało się religią panująca, “wyszło z katakumb”. Zwiększa się liczba chrześcijan , ale spada jakość, bo warto być chrześcijaninem – tylko wtedy można być urzędnikiem . Chrześcijaństwo stało się religią uprzywilejowaną.
Konstantyn widział błąd Dioklecjana , kultów było za dużo , rozwiązaniem więc była jedna religia , w chrześcijaństwie potęga władcy była duża – bo władza pochodzi od Boga /nietykalny/. Chrześcijaństwo podnosiło wagę i cześć władcy, było religią jednoczącą, miało wyznawców w każdej prowincji.
Konstantyn przyjął chrzest na łożu śmierci.
KRYZYS IMPERIUM
Dioklecjan i Konstantyn przeprowadzali reformy , by nie upadło imperium. W III w. rozpoczęły się wojny na granicach. Rosła rola wojska. Ciągłe wojny wyludniły kraj . Z imperium znikło 2/3 ludności w wyniku wojen i epidemii. To spowodowało , że było dużo ziemi, na której nie miał kto pracować, chłopi również nie chcieli walczyć, nie chcieli wstępować do armii. Nie było pieniędzy na wojsko, a ono wybierało cesarza.
Dioklecjan wprowadził system tetrarchii, ale to nic nie dało, ceny zboża pozostawały nadal za wysokie. Dioklecjan podzielił społeczeństwo na:
· honestiores – bogaci – uczciwi – cieszyli się łaskawością prawa
· humiliores – biedni – poddawani byli torturom, stosowano wyższe kary
Ciągłe wojny spowodowały upadek handlu, gospodarki, rzemiosła i produkcji. Następowała konfiskata majątków, bo nie było pieniędzy na żołd dla żołnierzy.
Dioklecjan próbował ratować sytuację dekretami .Wydał dekret cenowy, co spowodowało drożyznę towarów i inflację . Cesarz oskarżał kupców, a faktycznie dwór cesarski . Cesarz doprowadził do “psucia” monety – do złota dolewał żelaza. Nie ma pieniędzy, dolewano żelazo do złota, kupcy podnoszą ceny, wojsko chce podwyżkę, cesarz dolewa żelaza itd.
Tracili na tym mieszczanie, bo kupcy wycofują towar, bo się nie opłaca, towar znika z rynku oficjalnego. Powstaje czarny rynek - tam są wyższe ceny, więc wojsko żąda wyższego żołdu. W ten sposób cesarz “załatwił” gospodarkę. Jak przedstawiały się ceny:
· 1 funt mięsa – 16 złotych monet
· wypranie tuniki – 4 złote monety
· prostytucja – 2 złote monety
Rolnik w majątku zarabiał 24 srebrne monety na miesiąc, tyle samo nauczyciel
1 funt to ok. 1kg, 16 złotych monet 20 srebrnych
Zaczęto szukać najemników do armii – by armia była tańsza, z czasem plemion germańskich było w armii więcej niż rzymian, w V w. pojawili się germanowie – dowódcy .
Pojawiła się gospodarka naturalna – stosowano handel wymienny, by wzmocnić dochody Ściągano podatki w naturze , trzeba było wiedzieć ile jest gruntu, w wielkich majątkach podatek nie zależał od ilości ziemi, a od ilości pracujących ludzi. Proporcja była taka : 125 ha – zatrudnionych 30 ludzi, w majątkach chłopskich – 7, 5 ha – zatrudnionych 10 osób. W związku z tym, chłop sprzedaje swoje i pracuje u pana – następuje likwidacja małych majątków - powstał jak gdyby system feudalny. Przy ściąganiu podatków nie brano pod uwagę klęsk żywiołowych / suszy, powodzi/, czy też urodzaju czy nieurodzaju.
Czasami chłopi porzucali ziemi , wzrastała w ten sposób liczba nieużytków. Wtedy Dioklecjan wydał edykt , przywiązujący chłopów do ziemi. Chłopi musieli ziemię uprawiać albo ją sprzedać /kolonat/.
Rzemieślnicy musieli skupiać się w cechach. Każdy musiał pracować, następowała sukcesja zawodu, potomek dziedziczył zawód. To miało spowodować stabilizację, ale wyroby rzemiosła straciły na jakości.
Wprowadził wschodni ceremoniał na dwór, to oddzieliło go od ludzi. Powstał dwór cesarski, który trzeba było utrzymać. Powstały nowe urzędy w państwie:
· rada cesarska
· marszałek dworu
· naczelnik skarbu
· naczelnik gwardii cesarskiej
· zarządca majątków
· naczelnik kancelarii
Wszystkim trzeba było płacić, a nic nie robili.
Dioklecjan rozbudował administrację w prowincjach . Zwiększył ilość prowincji ze 100 do 120. Kilka lub kilkanaście prowincji tworzyło diecezję. Imperium podzielono na 4 prefektury
I – Wschód
II – Galia
III – Italia i Afryka
IV – Ilirska /Bałkany/
Było to obciążenie dla ludności. W IV w. nastąpił rozrost państwa nowoperskiego . Naciskało ono na Rzym i ten stracił wpływy w Mezopotamii. Rzym musiał toczyć walki nad Dunajem , za sprawą Hunów, którzy naciskali na Germanów i Germanów. Rzym nie był w stanie utrzymać swoich granic, z powodu braku wojska .
Dioklecjan, chcąc ratować swój autorytet wprowadził tytuł : Dominus te Deus natus – Pan i Bóg narodUPADEK IMPERIUM RZYMSKIEGO
Barbaros – ten, który nie mówi po grecki.
Do kryzysu wewnątrz imperium dołączył kryzys zewnętrzny. Gdyby nie sytuacja zewnętrzna, to Rzym podniósł by się z kryzysu. Przyczyną była wielka wędrówka ludów.
Barbarzyńcy : ludy germańskie: Goci, Wizygoci, Ostrogoci, Longobardowie, Wandalowie
Słowianie
Ludy pochodzenia irańskiego, tureckiego : Hunowie
Germanowie zajmowali płd Skandynawię i wędrowali na południe , przeszli przez ziemie polskie . Wyparli Celtów , na linii Dunaju zatrzymani przez J.G. Cezara. Oktawian August ustanowił granicę , III/IV w. – przekraczają Dunaj i wkraczają w granice imperium . W IV w. zostali wyparci przez Juliana Apostatę, ale tylko na 50 lat . Germanowie korzystali z osiągnięć Rzymian – język, rzemiosło , obyczaje . Cesarze cenili sobie męstwo Germanów , coraz częściej znajdowali się w armii rzymskiej. Nie chcieli służyć Rzymowi. Germanowie byli tańsi. W IV w. do armii zaczęły wstępować całe germańskie oddziały. Pod koniec IV w. Germanowie zaczęli obejmować także dowództwo w oddziałach rzymskich. W IV w. pozwolono im na osiedlanie się w granicach imperium , bo krainy były niezaludnione /kryzys/. W imperium rzymskim chrześcijaństwo staje się religią państwową i germanowie przejmują je, ale skażone herezjami /pojawiły się już w I w./ . Germanowie przejęli herezją ariańską. Jej twórcą jest Ariusz – uważał on, że Chrystus jest tylko stworzeniem – został adoptowany w momencie chrztu. Przeciwko temu wystąpił biskup Aleksandrii – Aleksander. Zażądał odwołania poglądów, ale Ariusz ich nie odwołał.
Cesarz Konstantyn zwołuje sobór, który miał rozstrzygnąć spór /pasował mu bardziej arianizm/. W 325 r. sobór w Nicei rozstrzygnął , że Ariusz jest w błędzie i Konstantyn podpisał to, wyraził na to zgodę. Ariusz musiał opuścić swoje miasto i nauczał Germanów. Gdy potem Germanowie atakowali , to aby nawrócić na właściwą drogę Hunowie zmusili Germanów, aby poszukiwać ziemi w imperium . Jedna z grup przybyła nad