Republika i cesarstwo Rzymskie.

Republika Rzymska
Około 509 p. n. e. zrażeni do monarchii mieszkańcy Rzymu usunęli króla Tarkwiniusza Pysznego i ustanowili republikę. Rzym dysponował wówczas rozległym – jak na miasto-państwo – terytorium, silną armią, szerokimi kontaktami handlowymi i dyplomatycznymi, nie tylko z sąsiednimi miastami latyńskimi, ale również z miastami etruskimi, greckimi koloniami na południu Półwyspu Apenińskiego oraz z odległą Kartaginą. Władza w republice rzymskiej podzielona była między lud, senat i urzędników. Najwyższą władzę prawodawczą i sądowniczą sprawował lud. Najwyższą władzę polityczną i administracyjną sprawował złożony z patrycjuszy senat. Władzę wykonawczą, w tym realizację uchwał senatu i ludu, sprawowali urzędnicy. Urzędnicy dzielili się na zwyczajnych, regularnie wybieranych na kadencyjne urzędy, takich jak: konsulowie, pretorzy, cenzorzy, edylowie plebejscy i kurulni, kwestorzy i trybuni ludowi. V i IV wiek p. n. e. to okres walk między patrycjuszami a plebejuszami o równouprawnienie polityczne i cywilne. W 494 p. n. e. została ustanowiona funkcja trybuna ludowego, dla ochrony plebejuszy przed nadużyciami patrycjuszy i miał miejsce pierwszy bunt plebejuszy, zaś w 449 p. n. e. – drugi. W 366 p. n. e. wybrano pierwszego konsula plebejskiego. Za koniec konfliktu można uznać rok 287 p. n. e., w którym plebejusze uzyskali prawo stanowienia ustaw na swoich zgromadzeniach. Konflikt wewnętrzny między dwoma grupami obywateli nie był jedynym problemem rzymskiej republiki. W 486 p. n. e. rozpoczęła się trwająca około 50 lat wojna Rzymu z Ekwami i Wolskami. Był to początek wojen, podczas których Rzym opanował środkową Italię. W 390 p. n. e. Rzym przeżył najazd Galów, którzy złupili miasto. Obronił się tylko Kapitol. Zajęcie w 272 p. n. e. Tarentu, greckiego miasta na południu Italii, zakończyło podbój półwyspu. Tarentowi nie pomogła nawet interwencja Pyrrusa, króla Epiru. Podbite ludy musiały stać się sprzymierzeńcami Rzymu i wspierać go własnymi wojskami. Spór między rzymską republiką a Kartaginą, o wpływy na Sycylii przekształcił się w zbrojny konflikt. Pierwsza wojna punicka trwała 23 lata. Mimo ciężkich strat Rzymianie złamali morską potęgę Kartaginy, a sporna wyspa stała się pierwszą prowincją Rzymu. Kartagińskiemu wódz Hannibal w 218 p. n. e. wkroczył do Italii i zaczął drugą wojnę punicką. Przez 14 lat wojska Hannibala przebywały w Italii i mimo kilku wielkich zwycięstw nie złamały Rzymu, który przeniósł wojnę na terytorium Kartaginy. W 202 p. n. e. pod Zamą Scypion Afrykański pobił Hannibala. Kartagina przegrała wojnę i musiała zrzec się większości swych ziem. Państwo rzymskie zaczęło się błyskawicznie rozrastać. W 146 p. n. e. ostatecznie podbite zostały Kartagina i Grecja. W 133 p. n. e. władca Pergamonu w Azji Mniejszej zapisał Rzymowi całe swoje królestwo jako spadek. W 121 p. n. e. Rzymianie opanowali południową Galię, dwadzieścia lat później Cylicję w Azji Mniejszej, a w 96 p. n. e. graniczącą z Egiptem - Cyrenajkę. Sukcesy te zwiększyły zamożność wyższych klas społecznych, które nabywały wielkie majątki ziemskie. Rosnąca przepaść między biednymi i bogatymi wywołała ostry konflikt społeczny. Tyberiusz Grakchus zaproponował w 133 p. n. e. reformę agrarną, która przewidywała rozdanie ubogim państwowej ziemi, którą zagarnęli bogaci. Pomysł spotkał się z silnym oporem. Pod koniec II wieku p. n. e. Mariusz przekształcił armię obywatelską, która coraz bardziej cierpiała na brak rekrutów, w armię zawodową, w której mogli służyć również najbiedniejsi. Tak zreformowana armia pobiła w 103 i 102 p. n. e. germańskie plemiona Teutonów i Cymbrów, które najechały Galię. Nikt się wtedy nie spodziewał, że reforma ta zabije republikę. W 91 p. n. e. zbuntowali się italscy sprzymierzeńcy Rzymu. Po trzech latach walk bunt został stłumiony, ale kraj pogrążył się w wojnie domowej między dwoma rzymskimi wodzami Mariuszem i Sullą. W 60 p. n. e. powstał pierwszy triumwirat. Pompejusz, Juliusz Cezar i Krassus podzielili się władzą w kraju, zachowując jednak całą fasadę republikańskiego ustroju. Cezar mimo senackiego zakazu wkroczył do kontrolowanej przez zwolenników Pompejusza Italii. Wojna między dwoma wielkimi wodzami objęła całe imperium. W 48 p. n. e. pod Farsalos w Grecji zwyciężył Cezar. Cała władza znalazła się w rękach jednego człowieka. 15 marca 44 roku p. n. e. przerażeni wizją powrotu monarchii spiskowcy, pod wodzą Marka Brutusa i Gajusza Kasjusza Longinusa zasztyletowali Cezara. Nie zdołali jednak przywrócić republiki, gdyż przeciwko nim stanęli dwaj najbliżsi współpracownicy Cezara – Marek Antoniusz i Marek Lepidus oraz jego dziedzic - Cezar Oktawian, którzy utworzyli drugi triumwirat. Wkrótce potem Lepidus został odsunięty z triumwiratu, a imperium zostało podzielone na dwie części – Oktawian rządził na zachodzie, a Antoniusz na wschodzie. Podział nie mógł jednak trwać wiecznie. We wrześniu 31 p. n. e. w bitwie morskiej pod Akcjum flota Oktawiana pokonała flotę Antoniusza i jego kochanki, egipskiej królowej Kleopatry. W następnym roku Oktawian przybył do Egiptu. Antoniusz i Kleopatra popełnili samobójstwo, a dziedzic Cezara przyłączył Egipt do imperium. Trzy lata później senat nadał mu tytuł „August” – boski. Tak narodziło się cesarstwo.

Cesarstwo rzymskie
Klęska Marka Antoniusza w bitwie pod Akcjum w 31 r. p.n.e. zakończyła okres wojen domowych toczonych w I w. p.n.e. Zwycięzcą okazał się młody, nieco ponad 30-letni spadkobierca Cezara, Oktawian. Ów ambitny i zdolny polityk doskonale zdawał sobie sprawę, że dla przechwycenia władzy w państwie musi zachować pozory republikanizmu. Pamiętał błąd popełniony przez swego przybranego ojca, Juliusza Cezara, który głośno mówił o wprowadzeniu monarchii. Podczas ID Marcowych w 44 r.p.n.e. został za to zamordowany co otworzyło kolejny kilkunastoletni etap wojen domowych. Podczas długoletniego panowania August konsekwentnie umacniał swoją pozycję. Przede wszystkim miał władzę nad wojskiem, którą sprawował najpierw jako konsul a później na podstawie przyznanego mu prawa imperium matius, czyniącego go naczelnym zwierzchnikiem wszystkich wojsk w prowincjałach. Przejął także uprawnienia kolegium trybunałów ludowych (tribunicia potestas), miał prawo polecenia swoich kardynałów na urzędy i przywilej sporządzania listy senatorów oraz, jako najwyższy kapłan, kontrolę nad kultem państwowym. Dokonał również wielu reform wzmacniających państwo. Zmienił system administrowania prowincjami, starał się zmniejszyć wyzysk prowincji, przeprowadził reformę armii, która od jego czasów była stała i zawodowa, był inicjatorem polityki kulturalnej, mający odrodzić zniszczony wojnami kraj. W polityce zagranicznej dążył przede wszystkim do oparcia granic państwa na naturalnych przeszkodach: rzekach, górach bądź pustyniach. Granice miały być jak najkrótsze i jak najłatwiejsze do obrony. Mimo częstych wojen na peryferiach cesarstwa, August lansował ideę pokoju rzymskiego (pax Romana), dzięki czemu obywatele w Rzymie czuli się bezpieczni i masowo popierali nowy ustrój. Kolejni cesarze dynastii julijsko-klaudyjsiej (panującej do roku 68) nie dorównywali talentem jej założycielowi. System stworzony przez Augusta był jednak nie tylko trwały, ale i potrzebny. Nic więc dziwnego, że przez następne lata państwo intensywnie się rozwijało, a władza cesarzy ulegała stopniowemu wzmocnieniu. Długoletnie okresy panowania Trajana, Hadriana, Antonina Piusa i Marka Aureliusza w II w. historycy określają nawet jako Zloty Wiek historii Rzymu. Cesarstwo przeżywało wówczas największy rozkwit. Szybko rosła liczba obywateli rzymskich, a na początku III w. syn Septymiusza Sewera, cesarza Karakalla, nadał obywatelstwo wszystkim mieszkańcom imperium. Panowanie dynastii Sewerów było ostatnim okresem świetności w historii pryncypatu. W 235 r. w państwie rozpoczął się gwałtowny kryzys. W ciągu niespełna 50 lat Rzymem rządziło ponad 20 cesarzy i kilkudziesięciu uzurpatorów. Na północy państwo rzymskie stale nękały najazdy barbarzyńców, na wschodzie zaś odrodziło się państwo perskie, co pewien czas groźnie atakujące ziemie cesarstwa. Armia wymagała reformy, była mało ruchliwa i zbyt słaba, aby chronić rozległe granice imperium. Anarchia i zwiększone wymagania finansowe wobec obywateli pogłębiały powszechną biedę. Cierpiały na tym przede wszystkim miasta, wiele z nich padło w ruinę i nigdy nie zdołało ich odbudować. Szerzyła się inflacja. Aby ją powstrzymać, cesarze często stosowali doraźne środki, polegające na psuciu monety, czyli wypuszczaniu w obieg monet o znikomej zawartości srebra. Prowadziło to do coraz gorszej sytuacji ekonomicznej państwa. Kryzys pogłębiały zaburzenia na tle religijnym, a zwłaszcza prześladowanie chrześcijan. Religia chrześcijańska powstała w I w. w Palestynie. W ciągu zaledwie dwóch wieków chrześcijaństwo obiegło niemal całe cesarstwo. Siła nowej religii, jej bezkompromisowość i sprzeczność z założeniami pogańskiego światopoglądu, wywołały zaniepokojenie i prześladowania ze strony rzymskich władz. Mimo prześladowań pozycja chrześcijaństwa stale rosła i szybko zdystansowało ono inne kulty cesarstwa. Pierwsze oznaki wyjścia z kryzysu, w jakim znalazło się państwo rzymskie, pojawiły się za panowania cesarza Galiena. Udało mu się odbudować siłę armii, dzięki czemu jego następcy osiągali istotne sukcesy w walkach zarówno z wrogami zewnętrznymi jak i wewnątrz-państwowa opozycją. Przełom nastąpił podczas rządów Dioklecjana. Cesarz ten zdał sobie sprawę, że odbudowanie cesarstwa musi wiązać się z dokonaniem gruntownej reformy ustrojowej. Stworzony przez niego nowy system – dominat – całkowicie zmienił dotychczasowy charakter Imperium Romanum. Aby usprawnić kierowanie cesarstwem, Dioklecjan stworzył ideę wprowadzania rządów dwóch Augustów i dwóch Cezarów jednocześnie. Nie oznaczało to formalnego podziału państwa, a jedynie rozdział kompetencji w rządach. Władca dobierał sobie równorzędnego Augusta, a następnie obaj mianowali swoich zastępców, czyli Cezarów. Jeszcze za życia Dioklecjana okazało się jednak, że stworzony przez niego system tetrarchii nie sprawdził się. Doniosłe i trwałe były za to inne reformy Dioklecjana. Przede wszystkim zreorganizował administrację państwową. Powiększył liczbę prowincji. Starał się nie dopuścić do nadmiernego wzrostu pozycji namiestników prowincji. Dokonał także przekształceń w armii, niemal dwukrotnie powiększył jej liczebność. W polityce gospodarczej nie udało mu się zahamować procesu spadku wartości monety, ale za to sprawnie prowadzoną polityką fiskalną doprowadził do polepszenia ekonomicznego położenia państwa. Sytuację udało się opanować Konstantynowi Wielkiemu. Władca ten uporał się z pretendentami do tronu, a jego rządy pozwoliły wyjść cesarstwu z kryzysu, którego korzenie tkwiły w III w. Przede wszystkim przeprowadził dalszą reformę armii: stworzył ruchome oddziały rezerwowe oraz umocnił granice, budując silne punkty obronne w najbardziej zagrożonych miejscach. Udało mu się nieco poprawić politykę monetarną w państwie, co miało dobry wpływ na sytuację gospodarczą. W 330 r. założył nową stolicę – Konstantynopol. Miasto to miało być silne związane z ideologią nowego ustroju państwowego, czyli z dominatem, w odróżnieniu od dawnej stolicy – Rzymu, w którym ciągle silna była tradycja pryncypatu. Kontynuował także reformy administracyjne, zaczynając m.in. podział cesarstwa na prefekturu. Konstantyn Wielki zrezygnował natomiast z systemu tetrarchii i utrwalił zasadę dziedziczności tronu, dając początek drugiej już dynastii Flawiuszów. Duże zainteresowanie badaczy budzi stosunek Konstantyna do chrześcijaństwa. Po bezowocnych próbach Prześladowania chrześcijan w czasach Dioklecjana, Konstantyn doszedł do wniosku, że korzystniejsze dla państwa jest nie tylko zaakceptowanie silnej pozycji tej religii, ale też sprzymierzenie się z nią. W 311 r. wydał edykt, w którym chrześcijaństwo uznał z równoprawne z innymi kultami, faktycznie zaś bardzo szybko stało się ono religią uprzywilejowaną. Sam Konstantyn przyjął chrzest na łożu śmierci. Próby powrotu do dawnych kultów podejmowane przez kolejnych cesarzy nie przyniosły większych efektów. Ostatecznie w 392 r. cesarz Teodozjusz Wielki sprawił, że chrześcijaństwo stało się w cesarstwie rzymskim religią państwową. Nie udało się jednak zahamować procesu stopniowego rozpadu państwa, Które od IV w. wyraźnie zaczęło się dzielić. Ostatecznie podział ten został usankcjonowany po śmierci Teodozjusza Wielkiego w 395 r. Szczególnie trudna sytuacja była w części zachodniej narażonej na coraz częstsze najazdy ludów barbarzyńskich. W V w. upadek Rzymu był kwestą czasu. Powszechna była anarchia, a niezależność państwa stała się tylko symboliczna. Ostatecznie upadek cesarstwa zachodniorzymskiego nastąpiło w 476 r., kiedy barbarzyński wódz Odoaker obalił ostatniego cesarza Zachodu – kilkuletniego chłopca Romulusa Augustolusa.