Przystosowanie organizmów do pasożytniczego trybu życia

Pasożytnictwo - forma współżycia organizmów żywych, polegająca na wykorzystywaniu organizmu żywicielskiego przez organizm pasożytniczy, bytujący jego kosztem. Pasożytnictwo jest niekorzystne dla żywiciela i powoduje jego osłabienie bądź chorobę.

Organizm żywicielski umożliwia pasożytowi zarówno pobieranie pokarmu, jak i rozród.

Żywiciel - organizm zwierzęcy lub roślinny, na którym (skóra, włosy) lub, w którym bytuje organizm pasożytniczy należący do innego gatunku. Gdy pasożyt zmienia żywiciela w trakcie swojego cyklu rozwojowego, rozróżnia się żywiciela pośredniego (czasem może ich być kilku) i żywiciela ostatecznego, w którym następuje rozmnażanie pasożyta

Pasożyt - organizm zwierzęcy lub roślinny korzystający czasowo lub nieprzerwanie z zasobów wytworzonych przez inny organizm (żywiciela) i przez to doprowadzający do jego osłabienia lub śmierci, np. wirusy, bakterie i grzyby chorobotwórcze, pasożytnicze rośliny i zwierzęta.

Pasożyty dzielimy na

a) wewnętrzne (endopasożyty) żyją, bądź odbywają cykl życiowy lub choć jedną jego fazę we wnętrzu ciała żywiciela. Umiejscawiają się w komórkach, tkankach i narządach żywiciela. Ich budowa jest ściśle przystosowana do warunków życia wewnątrz ciała żywiciela. Nie maja one przewodu pokarmowego, uwstecznieniu ulęgają narządy ruchu i zmysłów oraz wszelkie przystosowania w budowie pomocne przy zdobywaniu pokarmu. Aby utrzymać się w ciele żywiciela, pasożyt posiada najrozmaitsze narządy w postaci haczyków, czepnych pazurków, przyssawek itp Należą tu m.in.: niektóre pierwotniaki, np. zarodziec (zimnica), przywry, np. przywra żylna, tasiemce, np. bruzdogłowiec szeroki, glisty, np. glista ludzka.

b) zewnętrzne (ektopasożyty) żyją kosztem swego żywiciela na powierzchni jego ciała, przytwierdzając się do ciała za pomocą haczyków i przyssawek. Posiadają narządy gębowe przystosowane do wysysania krwi Należą tu m.in. kleszcze, wszy, wszoły, pchły, kanianka, rdza źdźbłowa, huby.

Kiedy pasożyt powoduje chorobę swego żywiciela, również chorobę śmiertelną, nazywa się go patogenez. Przykładem może tu być histoplazmoza człowieka wywoływana przez grzyb. Infekcja następuje wtedy, gdy spory grzyba trafiają do płuc człowieka wraz z wdychanym powietrzem.

Wiele patogenów występuje u roślin wywołując tworzenie się charakterystycznych galasów, narośli zbudowanych z przerośniętych tkanek liścia lub łodygi. Galasy tworzą się wokół różnych chorobotwórczych grzybów i bakterii, jak również wokół schronisk budowanych w tkankach rośliny przez takie owady, jak galasówki.
Choć infekcje, które wywołują galasy, nie stają się na ogół przyczyną śmierci rośliny, to jednak powodują osłabienie, wolniejsze przyrosty oraz większą podatność na inne patogeny.

Wiele pasożytów nie wywołuje żadnych objawów chorobowych. Nawet tak wielkie pasożyty, jak tasiemiec nieuzbrojony, nie musi powodować żadnej choroby człowieka, który staje się jego żywicielem w wyniku zjedzenia surowego mięsa żywiciela pośredniego (wieprzowiny) zainfekowanego larwami tego tasiemca.
Choć obecność tasiemca nieuzbrojonego niekiedy może powodować złe samopoczucie, a nawet prowadzić do anemii, to jednak u większości zarażonych nim ludzi nie wywołuje żadnych symptomów.

BAKTERIE

Komórka bakteryjna zawiera około 5000 różnych związków chemicznych.
Bakterie są przeważnie, heterotrofami, które uzyskują związki organiczne z innych organizmów. Większość bakterii heterotroficznych to z kolei wolno żyjące saprobionty (organizmy wykorzystujące do odżywiania martwą materię organiczną. Inne bakterie heterotroficzne żyją w symbiozie z innymi organizmami. Niektóre są pasożytami, żyjącymi kosztem swojego żywiciela i powodującymi choroby roślin i zwierząt.

* Metoda Grama.
Polega na traktowaniu komórek bakterii, utrwalonych nad płomieniem palnika, zasadowym barwnikiem- fioletem krystalicznym. Bakterie wybarwiają się na fioletowo. Potem działa się na preparat płynem Lugola (wodny roztwór jodu w jodku potasu). Jod tworzy z fioletem krystalicznym kompleks, który jest nierozpuszczalny w wodzie i słabo rozpuszczalny w alkoholu. Potem różnicuje się komórki działając na nie alkoholem. Pod jego wpływem komórki Gram-ujemne odbarwiają się, natomiast Gram-dodatnie zatrzymują kompleks barwnika z jodem.


Riketsje i chlamydie to gramujemne, bezwzględne wewnątrzkomórkowe pasożyty. Oznacza to że aby przetrwać, muszą żyć pasożytniczo wewnątrz komórek.
Większość riketsji pasożytuje na takich stawonogach, jak pchły, wszy, kleszcze i roztocze, nie wywołując u nich chorób (choroby przekazywane są na zwierzęta i człowieka poprzez ukąszenia tzw. wektorów, czyli organizmów przenoszących pasożyty, lub kontakt z ich wydalinami). Riketsje mają kształt pałeczkowaty.

Chlamydie różnią się od riketsji tym, że mają kształt raczej kulisty, poza tym nie rozprzestrzeniają się za pośrednictwem stawonogów, a zakażają prawie wszystkie gatunki patków i ssaków. Chlamydie czasami wywołują ostre choroby zakaźne, jak np. jaglica czy moczowo – płciowa infekcja.

Bakterie gramdodatnie mają rózne kształty (kuliste, pałeczkowate, nitkowate) Nie przeprowadzają fotosyntezy.
Paciorkowce występują w jamie ustnej i przewodzie pokarmowym. Do szkodliwych gatunków należą te, które powodują zapalenie gardła, szkarlatynę oraz kilka innych infekcji.
Gronkowce zwykle występują w jamie nosowej i na skórze. Są to bakterie oportunistyczne, co oznacza , że gdy spada odporność gospodarza, mogą powodować choroby: czyraki, infekcje skórne, zakażać rany, wywoływać zatrucia pokarmowe.

Klostridia produkują groźne toksyny, np. toksyna produkowana przez C. botulinum należy do najsilniejszych znanych trucizn. Powodują: tężec, zgorzel gazową, botulizm (potencjalnie śmiertelne zatrucie pokarmowe)

Promieniowce niektóre powodują takie choroby jak gruźlica oraz choroba Hansena (trąd)

GRZYBY

Grzyby pasożytnicze pobierają potrzebne im do życia gotowe substancje organiczne z żywego organizmu gospodarza.
Grzyby pasożytnicze atakują przede wszystkim rośliny, powodując liczne choroby roślin i straty w plonach. Ich ofiarami są także zwierzęta i ludzie, u których powodują liczne schorzenia: grzybice skóry, włosów i paznokci, a także narządów wewnętrznych, powodowane przez drożdże, kropidlaki i inne.

Pasożyty roślin

Choroba Ziemniaka
Zaraza ziemniaczana spowodowana przez grzyb Phytophtorha infestans objawia się czarnymi plamami pojawiającymi się na liściach i pędach i więdnięciem całych roślin. Jeśli na bulwach ziemniaków dostrzeżemy rakowate narośla, roślina została zaatakowana przez grzyb Synchytrium endobioticum. Choroba ta określana jest potocznie jako rak ziemniaczany. Jeśli w bulwach ziemniaczanych zauważamy ubytki tkanki spichrzowej wypełnione szarymi zarodnikami roślina uległa chorobie o nazwie „parch pruszysty ziemniaka”, spowodowanej przez Spongospora subterranea - przedstawiciela plazmodioforowców.

Choroby zbóż
Jedna z najpospolitszych chorób zbóż jest chorobą spowodowaną przez rdzę źdźbłową (Puccina graminis). Latem porażenie objawia się pomarańczowymi przebarwieniami - urediami na liściach zbóż. Jesienią na łodygach tych samych roślin, można dostrzec czarne kreseczki - telia, czyli zgrupowania zarodników jesiennych - teliospor. Buławinka czerwona (Claviceps purpurea) atakuje zalążnie kwiatów zbóż. Gdy zboże dojrzewa na miejscu ziarniaków tworzą się czarne skleroty - przetrwalne organy tego workowcowego grzyba. Jeśli ziarna w kolbie kukurydzy są mocno przerośnięte i wypełnione szaroczarnym proszkiem, roślina prawdopodnie została porażona przez głownię kukurydzy (Ustilago Maydis).

Choroby warzyw
Plasmodiophora brassicae - poraża korzenie kapusty powodując chorobę zwaną kiłą kapuścianą. Objawia się ona gniciem korzenia i pędu rośliny. Jeśli młode warzywa (np. Buraki cukrowe) w rozsadzie zaczynają gnić u nasady łodygi. Wówczas możemy się spodziewać, że rośliny zaatakował grzyb Pythium debaryanum. Choroba, którą wywołuje ten grzyb nazywa się zgorzelą korzeni siewek.

Choroby drzew i winorośli
Jeśli liście drzew brzoskwiniowych i moreli zaczynają skręcać się i wyginać roślina jest porażona grzybem należącym do klasy workowców - taphrina deformans a chorobę nazywamy kędzierzawością liści.
Taphrina betulina - jest z kolei odpowiedzialna za pojawienie się na gałęziach brzóz tzw. Czarcich mioteł
Czarcie miotły to nienaturalnie nadmiernie porozgałęziane gałązki brzóz, których zwykły rozwój został uniemożliwiony przez wpływ pasożytniczego grzyba.

Huba, nazwa zbiorowa dla grzybów pasożytniczych lub roztoczowych (roztocza) tworzących charakterystyczne owocniki w postaci konsolki przyrośniętej bocznie do pnia lub gałęzi drzewa. Niektóre huby powodują duże zagrożenie dla roślin drzewiastych, jednak atakują przeważnie osobniki osłabione, uszkodzone, przyczyniając się do ich szybszego zamarcia
Wyróżnia się kilka rodzajów huby, np.: żagiew (Fomes), korzeniowiec (Heterobasidion) lub czyreń (Phellinus). Żyje zarówno na drzewach liściastych, jak i szpilkowych. Wysuszone owocniki używane były dawniej do rozniecania ognia.

Pasożytnictwo grzybów na zwierzętach
Pasożytnictwo grzybów na zwierzętach nie jest tak bardzo rozpowszechnione jak pasożytnictwo na roślinach, ale w prawie każde klasie grzybów znajdziemy takie, które żyją kosztem zwierząt lub są tylko związane z nimi na zasadzie Komensalizmu. Komensalizm to taki związek partnerski między organizmami, w których jeden partner odnosi korzyści a drugi pozostaję bez uszczerbku na zdrowiu.
Pierwszym najbliższym nam przykładem, pasożytnictwa grzybów mogą być grzybice.

Kobiety powszechnie zapadają na dość proste w leczeniu choroby drożdżakowe układu rozrodczego. A grzybice stóp stanowią codzienne utrapienie wielu ludzi. Grzyby, których strzępki penetrują powierzchniowe warstwy skóry i błon śluzowych nie są szczególnie groźne. Nie powodują głębokich oraz poważnych zmian cytologicznych. Znacznie poważniejszą chorobą są grzybice organów wewnętrznych. Powodowane są najczęściej przez grzyby Mitosporowe (Niedoskonałe), lub Sprzężniaki a ulega im układ oddechowy, rzadziej wątroba czy mózg. Grzybnia patogenicznych gatunków rozrasta się w śluzuwce, zatyka naczynia krwionośne, a dodatkowo wydziela toksyczne substancje zatruwające organizm chorego. Na szczęście układ immunologiczny człowieka jest tak doskonały, że na grzybice układowe ludzie zapadają rzadko. Choroba ta dotyka czasem ludzi o obniżonej odporności (AIDS, białaczka)

ROŚLINY

Pasożytnicze rośliny - grupa roślin bezzieleniowych (lub częściowo bezzieleniowych, półpasożytów lub wiele gatunków z rodziny trędownikowatych (Scrophulariaceae), np. świetlik, szelężnik, gnidosz, pszeniec), przez to nie asymilujących, które wykorzystują substancje pokarmowe wytworzone przez zaatakowanego żywiciela, np. kanianka, łuskiewnik różowy, zaraza.

Każdy takson ma właściwy sobie ustrój ekologiczny (konstytucję ekologiczną) - zespół właściwości i cech, które kształtują jego wymagania ekologiczne i pozwalają mu na zajmowanie określonego środowiska; są to właściwości budowy zewnętrznej i wewnętrznej, cechy metaboliczne, sposób odżywiania, rytm rozwojowy i biologia rozmnażania. Poszczególne cechy organizmu kompetentne do danych warunków, wyrażone fizjologicznie, anatomicznie i morfologicznie, określa się jako przystosowanie = specjalizację.

Szacuje się, że istnieje około 3 tysięcy gatunków roślin kwiatowych, mających zdolność wykształcania organów inwazyjnych, określanych mianem ssawek (haustorium). Haustoria służą pasożytom do absorbowania wodnego roztworu soli mineralnych i składników organicznych z tkanek żywiciela (gospodarza). Ponadto wydzielają enzymy umożliwiające inwazję.

Niezmiernie interesującą kwestią badaną przez autora jest zależność składu chemicznego roślin pasożytniczych i półpasożytniczych od różnorodnych chemotaksonomicznie żywicieli. Poznanie sposobu i następstw oddziaływania czynników ekologicznych na skład chemiczny roślin stosowanych w medycynie oficjalnej oraz w ziołolecznictwie ludowym ma ogromne znaczenie dla farmakognozji. Jednym z takich czynników (biotycznych) jest interakcja biochemiczna pasożyt (półpasożyt) - żywiciel, podczas której może zachodzić między innymi zjawisko transferu metabolitów wtórnych z żywiciela do parazytofita. Zjawisko to może w sposób znaczący zmienić skład jakościowy oraz właściwości farmakologiczne surowców pozyskiwanych z roślin pasożytniczych.
Wbrew powszechnie panującemu mniemaniu - zjawisko fizjologicznego przenikania metabolitów wtórnych z żywicieli do pasożytów zostało udowodnione niedawno. Wśród fizjologów roślin przez długi okres panował pogląd o tzw. stałości gatunkowego (jakościowego) składu chemicznego pasożytów i półpasożytów. Do utrwalenia takiego poglądu w znacznym stopniu przyczyniły się badania J. Zellnera, opublikowane na początku XX wieku

Rośliny pasożytnicze w zależności od stopnia uzależnienia od żywiciela pod względem troficznym - podzielić można na:
1. Pasożyty obligatoryjne (całkowite, bezwzględne), czyli holopasożyty = holoparazyty. Nie posiadają zdolności przeprowadzania fotosyntezy. Jednakże nie zawsze są bezzieleniowe (bezchlorofilowe), czyli pozbawione chlorofilu. Niekiedy (niektóre gatunki kanianki, np. Cuscuta reflexa i zarazy Orobanche) zawierają niewielką ilość chlorofilu. Od gospodarza pobierają niezbędne składniki pokarmowe (białka, lipidy, witaminy, cukrowce), sole mineralne i wodę, w pełni uzależniając się od niego, np. rodzaje łuskiewnik Lathraea, zaraza Orobanche, kanianka Cuscuta.

2. Pasożyty fakultatywne (względne, częściowe), czyli semiparazyty (półpasożyty). Mają zdolność fotosyntezy, jednakże pobierają od żywiciela wodę i sole mineralne. Niektóre bez pasożytowania nie sa zdolne do rozwijania kwiatów, np. rodzaj szelężnik Rhinanthus = Alectorolophus. Inne natomiast, np. rodzaj świetlik Euphrasia, w razie niemozności pasożytowania, rozwijają kwiaty, jednakże w mniejszej ilości, a wydane owoce są drobniejsze.

Jeżeli pasożyt zapuszcza ssawki tylko do korzeni, wówczas określa się go mianem pasożyta korzeniowego. Taki pasożyt niekoniecznie musi prowadzić podziemny tryb życia. Pasożytem korzeniowym i zarazem prowadzącym głównie podziemny tryb życia jest łuskiewnik lathraea. Szelężnik Rhinanthus jest pasożytem korzeniowym, ale większa część jego ciała (pęd) egzystuje nad powierzchnią ziemi.

Ektopasożytnictwo występuje, np. u kanianki. Łodyżka kiełkującej kanianki rosnąc zatacza koła, aż natrafi na łodygę odpowiedniego żywiciela. Wówczas owija się dookoła niej, podobnie jak to robią inne pnącza. Kanianka pasożytuje na wielu roślinach uprawnych i łąkowych, jak len, ziemniak, słonecznik, koniczyna, a także na pokrzywie, wierzbie i innych. Na styku z łodygą żywiciela wyrastają z łodygi pasożyta ssawki (haustoria), które wnikają w głąb ciała zaatakowanej rośliny. Długie szeregi komórek ssawki przenikają poprzez korową, miękiszową partię łodygi żywiciela i docierają do tkanek przewodzących. Wtedy w ssawce różnicują się także elementy przewodzące i następuje połączenie systemów przewodzących żywiciela i pasożyta. Korzeń oraz dolna część łodygi kanianki wcześnie obumierają. Łodygi pasożyta są bezlistne, barwy żółtawej lub różowawej, prawie bez chlorofilu, co jest przystosowaniem do pasożytniczego trybu życia.

Niektóre rośliny wyższe mają zdolność do fotosyntezy, a jednak wodę i sole mineralne czerpią z żywiciela. Taki przypadek nosi nazwę półpasożytnictwa. Półpasożytem o skórzastych, zimozielonych liściach jest nasza jemioła (Viscum album), występująca na różnych drzewach, przede wszystkim liściastych. Jej owocami są białe, lepkie jagody, przenoszone z drzewa na drzewo przez ptaki. Jagody przyklejają się do gałęzi, a rozwijające się z nasion siewki wrastają swym korzeniem poprzez korę żywiciela, aż do jego drewna i, rozgałęziając się, wytwarzając drobne korzenie boczne, czyli ssawki, łączące się z naczyniami żywiciela.

PŁAZIŃCE

Wszystkie płazińce charakteryzują się ciałem silnie spłaszczonym grzbietobrzusznie, którego warstwę zewnętrzną stanowi wór skórno-mięśniowy zawierający liczne gruczoły, utworzony z mięśni pokrytych warstwą nabłonka. Wnętrze ciała wypełnione jest luźną tkanką zwaną parenchymą, otaczającą wszystkie narządy wewnętrzne. Spełnia ona także funkcje wydalnicze w organizmie, bierze udział w procesach regeneracyjnych oraz w przyswajaniu składników pokarmowych.

Układ pokarmowy u tasiemców i niektórych wirków uległ redukcji, u pozostałych składa się z gardzieli i jelita, otworu odbytowego brak. Brak układu krwionośnego. Układ nerwowy składa się z parzystych zwojów mózgowych znajdujących się w przedniej części ciała oraz odchodzących od nich pni nerwowych. Układ wydalniczy tworzą protonefrydia.

Spośród płazińców formami wolno żyjącymi są wirki. Przywry i tasiemce prowadzą pasożytniczy tryb życia w ciele żywiciela. Formy wolnożyjące oddychają całą powierzchnią ciała, formy pasożytnicze beztlenowo. Większość płazińców jest obupłciowa. U form pasożytniczych zachodzi zjawisko przemiany pokoleń i zmiany żywicieli, połączone z kolejnymi przeobrażeniami.

Dojrzałe pasożyty wewnętrzne, w porównaniu ze swoimi krewniakami, charakteryzują się zazwyczaj uproszczoną budową i rozbudowanym cyklem życiowym.

Przystosowując się do pasożytniczego trybu życia nie wykształciły:
- niektórych narządów zmysłów (oczu, narządu równowagi)
- ubarwienia ciała (w dużym stopniu)
- układu pokarmowego (niektóre, np. tasiemce)

Pasożyty te natomiast wykształciły dodatkowo:
- narządy czepne
- komórki receptorowe zmysłów ułatwiające odnalezienie i penetrację gospodarza (u larw)
- powłokę ciała przystosowaną do pobierania pokarmu, a jednocześnie chroniącą przed
enzymami trawiennymi gospodarza
- zdolność do oddychania beztlenowego
- ogromne możliwości rozrodcze, skomplikowany cykl życiowy, rozwój z przeobrażeniem,
zdolność larw do rozmnażania, obojnactwo

Przywry (Trematoda), bezkręgowce pasożytnicze. Osiągają niewielkie rozmiary ciała, zazwyczaj w granicach kilku mm, niektóre kilka cm. Są pasożytami wewnętrznymi lub zewnętrznymi zwierząt kręgowych. Ich ciało tworzy wór skórno-mięśniowy wypełniony parenchymą.

Gromada dzieli się na 2 podgromady: przywry monogeniczne (Monogenea), zwane też jednorodnymi, oraz przywry digeniczne (Digenea), zwane dwurodnymi. Przywry monogeniczne są pasożytami zewnętrznymi ryb, płazów i gadów. Cechują się rozwojem prostym, posiadają dobrze wykształcone narządy czepne w postaci przyssawek, haków i inne. Nieliczne gatunki mogą wywoływać schorzenia ryb w stawach hodowlanych.

Przywry digeniczne są pasożytami wewnętrznymi, posiadają jedną lub dwie przyssawki wokół otworu gębowego oraz w brzusznej części ciała, które otacza gruby oskórek. Przechodzą rozwój z występowaniem kilku stadiów larwalnych (miracidium inaczej dziwadełka, sporocysty, redii, cerkarii, metacerkarii) i przemianą pokoleń oraz przynajmniej jednym żywicielem pośrednim, którego rolę pełnią głównie mięczaki. Stadia larwalne mogą rozmnażać się dzieworodnie.

Cykl życiowy przywry żylnej
Z jaj, przedostających się wraz z moczem ludzkim do wody, rozwijają się orzęsione larwy zwane miracidiami (dziwadełka). Szybko pływające miracidia (2 mm na sekundę) odnajdują żywicieli pośrednich - ślimaki (z rodzaju Bulinus, Physopsis, Planorbis). W ciele ślimaka miracidium zamienia się w sporocystę. Z komórek rozrodczych znajdujących się we wnętrzu sporocysty dzieworodnie powstają sporocysty potomne, a potem cerkarie, które opuszczają ciało ślimaka po 4-8 tygodniach. W efekcie tego rozwoju z jednego miracidium powstają tysiące cerkarii. Aby ukończyć rozwój cerkaria musi w ciągu 3 dni wejść do organizmu żywiciela ostatecznego - człowieka. W ciele człowieka dojrzałe osobniki usadawiają się w naczyniach żylnych miednicy, atakują wątrobę, pęcherz moczowy i jelito grube. Samice produkują ogromne liczby jaj, które z moczem wydalane są na zewnątrz.

Tasiemce (Cestodes), gromada bezkręgowców, obejmująca wyłącznie gatunki pasożytnicze zarówno w stadium larwalnym, jak i dorosłym. Ciało tasiemca jest zazwyczaj wydłużone, taśmowate, składa się z główki zwanej skoleksem, szyjki oraz członów tworzących wstęgę (strobilę).

Tasiemce należą do najdłuższych i najszybciej rosnących zwierząt, osiągają do 40 m długości. Główka tasiemca ma w zależności od gatunku rozmaite narządy czepne w postaci haczyków, bruzd, przyssawek bądź np. kilku ryjków z haczykami, które umożliwiają mu utrzymanie się wewnątrz jelita żywiciela. Szyjka jest miejscem, w którym wskutek intensywnego podziału komórek powstają nowe człony tworzące strobilę. W miarę tworzenia się kolejnych członów poprzednie ulegają stopniowemu przesunięciu ku tyłowi, przy czym następuje ich wzrost. W każdym członie znajdują się obojnacze narządy rozrodcze oraz narządy wydalnicze w postaci protonefrydiów. Człony po wypełnieniu się jajami odrywają się od strobili i zostają wydalone bądź odrywają się wcześniej (proces ich dojrzewania przebiega samodzielnie). Liczba członów może u niektórych tasiemców dochodzić do kilku tys.

Tasiemce nie mają układu pokarmowego, krążenia i oddechowego, ciało ich pokrywa oskórek o budowie umożliwiającej wchłanianie pokarmu całą powierzchnię ciała na drodze osmozy.
Układ nerwowy tasiemca tworzą pnie nerwowe łączące się spoidłem poprzecznym w każdym członie, odchodzące od parzystego zwoju głowowego. Większość gatunków tasiemców jest obupłciowa, w każdym członie znajdują się narządy płciowe męskie i żeńskie, zapłodnienie następuje w obrębie członu, między dwoma członami tego samego osobnika bądź dwóch różnych osobników. Wraz z przesuwaniem się członu ku tyłowi strobili gonady (gruczoły rozrodcze) ulegają stopniowemu uwstecznieniu, a miejsce ich zajmuje macica wypełniona jajami. Liczba jaj produkowanych przez tasiemca jest olbrzymia, np. u tasiemca nieuzbrojonego może dochodzić do 600 mln rocznie. Cykl rozwojowy tasiemca wymaga dwóch lub więcej żywicieli, występuje w nim kilka stadiów larwalnych, z których pierwszym jest onkosfera, kolejne, zależnie od gatunku, to np. procerkoid i wągier.

Gromada tasiemców dzieli się na: tasiemce niższe, czyli nieczłonowane (Cestodaria), o ciele nieczłonowanym i jednej parze narządów rozrodczych, pasożytujące głównie w ciele ryb chrzęstnoszkieletowych, należy do nich m.in. amfilina (Amphilina foliacea), oraz tasiemce właściwe, czyli wyższe (Eucestoda), wśród których najpospolitszymi gatunkami, pasożytującymi m.in. w ciele człowieka, są: tasiemiec uzbrojony (Taenia solium), tasiemiec nieuzbrojony (Taenia saginata), bruzdogłowiec szeroki (Diphyllobothrium latum), których cykl rozwojowy wymaga dwóch żywicieli: pierwszy, zwany pośrednim, umożliwia rozwój jajom dostającym się do wnętrza organizmu przez przewód pokarmowy i przemieszczającym się z krwiobiegiem do mięśni, gdzie rozwija się larwa zwana wągrem. Larwa ta po spożyciu przez człowieka mięsa żywiciela pośredniego (np. świni) rozwija się w jego jelicie w dojrzałego tasiemca.
Znanych jest ok. 1500 gatunków tasiemców, wśród nich np.: ligula, tasiemiec karłowaty (Hymenolepis nana), rozpowszechniony głównie w Azji, oraz tasiemiec psi (Dipylidium caninum), jeden z najbardziej pospolitych pasożytów psów.

PIERŚCIENICE

Pierścienice (Annelida), zwierzęta bezkręgowe tworzące odrębny typ systematyczny dzielący się na cztery gromady: prapierścienice, wieloszczety, skąposzczety i pijawki. Kształt ciała z reguły wydłużony, obły, lekko spłaszczony grzbietobrzusznie.

Cechą wspólną wszystkich przedstawicieli pierścienic jest podział ciała, zróżnicowanego na część głowową i tułowiową, na pierścieniowate segmenty zwane metamerami. W części głowowej wyodrębnić można człon przedgębowy (prostomium) oraz gębowy (peristomium).

Ciało pierścienic może osiągać rozmiary od 1 mm do ponad 2 m. Jego powłoka to wór skórno-mięśniowy, pokryty oskórkiem zrzucanym w toku kolejnych wylinek. Końcową część ciała stanowi segment zakończony otworem odbytowym.

U większości pierścienic poszczególne segmenty są podobnie zbudowane, mieszcząc kolejno jednakowe narządy. Nie dotyczy to przewodu pokarmowego, ciągnącego się przez całą długość ciała. U pijawek liczba segmentów zewnętrznych przewyższa liczbę segmentów wewnętrznych, u niektórych pierścienic segmentacja wewnętrzna uległa redukcji.
Układ krwionośny jest zamknięty. Narządy wydalnicze typu metanefrydialnego. Układ nerwowy tworzą zwoje mózgowe, obrączka okołoprzełykowa i dwa pnie nerwowe leżące w części brzusznej, połączone ze sobą w każdym segmencie dwoma zwojami.

Rozmnażają się płciowo, są obu- lub rozdzielnopłciowe. Przechodzą rozwój prosty, u morskich wieloszczetów występuje stadium larwalne zwane trochoforą. Zamieszkują morza, zbiorniki słodkowodne, wilgotne środowiska glebowe. Odżywiają się resztkami organicznymi, istnieją także formy pasożytnicze (pijawki) oraz gatunki o drapieżnym trybie życia.

Pijawka lekarska (Hirudo medicinalis), bezkręgowiec z gromady pijawek, o ciele wydłużonym (długości 6-15 cm), grzbietowo-brzusznie spłaszczonym. Po wypełnieniu przewodu pokarmowego krwią ciało pijawki nabiera walcowatego kształtu.
Pijawki lekarskie spotykane są w dobrze nagrzanych, płytkich zbiornikach wodnych o mulistym dnie. Dorosłe pijawki odżywiają się krwią zwierząt stałocieplnych, przede wszystkim krów, koni i człowieka. W trakcie ssania wydzielają specjalną substancję białkową, która przeciwdziała krzepnięciu krwi.

W okresie od sierpnia do września zapłodnione pijawki wychodzą z wody i wędrują po wilgotnym gruncie w celu złożenia kokonów. Kokony wypełnione są jajami (ok. 30 sztuk). Młode pijawki lekarskie opuszczają kokony po miesiącu, a czasem dopiero na wiosnę następnego roku. W pierwszym etapie swojego życia odżywiają się głównie krwią płazów i ryb. Osobniki młodociane są także drapieżnikami, polując na różnego rodzaju drobne zwierzęta (czasami pożerają się nawzajem), a dojrzewają dopiero po pobraniu krwi ssaków.

Pijawki żyją do 30 lat (dojrzewają po około 5 latach). W środowisku naturalnym spotykane są bardzo rzadko.

Dawniej były masowo odławiane w celach leczniczych. Przystawiano je chorym na nadciśnienie tętnicze, a także na zakrzepowe zapalenie żył (tzw. żylaki). Pod ochroną.

NICIENIE

Nicienie (Nematoda), bezkręgowce z gromady zaliczanej do typu robaków obłych, czyli obleńców (Nemathelminthes), zamieszkujące zarówno środowiska wodne, jak i glebę, liczne gatunki pędzą pasożytniczy tryb życia jako endopasożyty zwierząt i roślin.

Kształt ciała silnie wydłużony. W zależności od gatunku osiągają od 0,2 mm do 1 mm długości. Ciało nicieni tworzy wór skórno-mięśniowy, wewnątrz którego znajduje się tzw. pierwotna jama ciała wypełniona płynem.

Przewód pokarmowy rozpoczyna się otworem gębowym prowadzącym do gardzieli, łączącej się z jelitem, którego komórki zawierają glikogen, odżywczą substancję zapasową. Przewód pokarmowy zakończony jest tzw. jelitem tylnym.

Układ wydalniczy tworzą dwa przewody posiadające wspólne ujście. Układ nerwowy składa się z dwóch ośrodków połączonych kilkoma pniami nerwowymi biegnącymi wzdłuż linii ciała. Posiadają gruczoły wydzielające lepką substancję, umożliwiającą im uczepienie się w danym miejscu. Nicienie są z reguły rozdzielnopłciowe, u licznych gatunków występuje dymorfizm płciowy. Są przeważnie jajorodne, w rozwoju wyróżnia się kilka stadiów. Znanych jest 10 tys. gatunków.

Przedstawicielami nicieni są m.in. owsik ludzki (Enterobius vermicularis) glista ludzka (Ascaris lumbricoides), pasożytujące w jelicie człowieka, mątwik buraczany (Heterodera schachtii), filarie (Filariidae), nerkowiec (Dioctophyma renale), włosień kręty ( Trichinella spirali)

Owsiki (Oxyuridae), niewielkie obleńce, pasożyty przewodu pokarmowego zwierząt i ludzi. Nazwa pochodzi od kształtu ciała samicy przypominającego ziarnko owsa.
Przedstawicielami owsików są m.in. owsik ludzki (Enterobius vermicularis), bytujący w jelicie cienkim i jelicie grubym cżłowieka, jego samice osiągają 12 mm długości, samce do 3 mm długości ciała.
Owsik ludzki wywołuje chorobę zwaną owsicą. Owsik Oxyuris equi, pasożyt koniowatych, bytujący w jelicie grubym, wywołuje przy masowej inwazji nieżyt jelit.

PIERWOTNIAKI

Pierwotniaki (Protozoa), bezkręgowce tworzące odrębne podkrólestwo, do którego zaliczane są wyłącznie zwierzęta jednokomórkowe o mikroskopijnych rozmiarach ciała. Mają szereg przystosowań umożliwiających im bytowanie w rozmaitych środowiskach, toteż spotykamy wśród nich ogromne zróżnicowanie gatunków.

Komórka pierwotniaków posiada jedno lub więcej jąder otoczonych cytoplazmą, zawierającą również organelle komórkowe, jak np. wodniczki tętniące, wodniczki pokarmowe, plastycydy, mitochondria i inne. Warstwę zewnętrzną komórki stanowi błona komórkowa, u niektórych gatunków występuje dodatkowo zewnętrzny pancerzyk.

Rozmnażanie następuje zarówno na drodze płciowej, jak i bezpłciowej. Rozród płciowy może przebiegać na kilka sposobów, m.in. może być hologamiczny, polegający na przekształceniu się całych osobników w gamety, bądź izogamiczny, w którym wytwarzane są tzw. izogamety o jednakowej budowie i fizjologii lub wykazujące nieznaczne różnice.

Rozród bezpłciowy przebiegać może na drodze podziału, w wyniku którego powstają dwa osobniki potomne, lub w drodze podziału wielokrotnego, zwanego schizogonią, z całym szeregiem osobników potomnych, wreszcie przez pączkowanie. U niektórych pierwotniaków występuje zjawisko przemiany pokoleń rozmnażających się na przemian płciowo i bezpłciowo.

Mogą poruszać się samodzielnie dzięki ruchom rzęsek, wici bądź za pomocą różnego rodzaju nibynóżek. Wyróżniamy 5 typów pierwotniaków: wiciowce zwierzęce, korzenionóżki (Rhizopoda), promienionóżki, zarodnikowce, orzęski.

Pierwotniaki są najstarszą ewolucyjnie grupą zwierząt. Liczne formy, jako pasożyty ludzi i zwierząt, wywołują szereg groźnych chorób. Gatunki pierwotniaków o wapiennych pancerzach otaczających ciało utworzyły warstwy wapieni, zwanych otwornicowymi, wykorzystywane jako pokłady kredy.

Pierwotniaki są najstarszą ewolucyjnie grupą zwierząt. Liczne formy, jako pasożyty ludzi i zwierząt, wywołują szereg groźnych chorób. Gatunki pierwotniaków o wapiennych pancerzach otaczających ciało utworzyły warstwy wapieni, zwanych otwornicowymi, wykorzystywane jako pokłady kredy.

Pasożytnictwo jako strategia życiowa funkcjonuje najprawdopodobniej od początku istnienia żywych organizmów. W przypadku układów gospodarz – pasożyt istniejących od bardzo dawna wytwarza się charakterystyczna równowaga. Cechują ją napięcia pomiędzy elementami układu są na tyle niewielkie, że pasożyt nie zabija swojego żywiciela, a co za tym idzie, nie ogranicza znacząco jego populacji.

Jeżeli populacja żywiciela ograniczana jest przez populację pasożyta, obie osiągają pewien stan równowagi, wyrażający się w liczebności, zagęszczeniu i strukturze wiekowej. Jeśli z układu wyeliminujemy populację pasożyta, to może dojść do niekontrolowanego wzrostu populacji żywiciela, która zniszczy swoje środowiska i sama zginie. W przypadku tego typu interakcji osobniki żywiciela ponoszą straty, zaś cała populacja zyskuje.