Metody i formy pracy w świetlicy

W świetlicy szkolnej metody i formy muszą być tak dobrane, by dawały wytchnienie po nauce szkolnej, a jednocześnie rozbudzały twórczą inicjatywę do dalszego samokształcenia i rozwijania się.

Stosowane w świetlicy różne formy i metody pracy przyczyniają się do rozwoju mowy i myślenia dziecka w młodszym wieku szkolnym, udoskonalają nabyte umiejętności czytania i pisania, rozwijają wyrazistość mowy przez recytację wiersza, opowiadanie i zbiorowe czytanie czasopism dziecięcych. Wdrażają do analizy utworu literackiego przez inscenizacyjne formy wiązania słowa z działaniem czy plastyczną ekspresją dziecka. Gry i zabawy dydaktyczne rozwijają u dzieci wyobraźnię, aktywność twórczą i matematyczną.

Praca świetlicowa wymaga stosowania odpowiednich metod. Ich dobór wiąże się z celami i zadaniami wychowawczymi, bowiem znajomość tych celów i zadań pozwala określić, jakimi metodami mogą być one osiągnięte.

„Przez metody prowadzenia zajęć świetlicowych należy rozumieć sposoby organizowania wychowawczej działalności dzieci pozostających w zasięgu oddziaływania świetlicy.”1

„Podstawowe metody realizacji procesu wychowawczego w zajęciach świetlicowych można sprowadzić do trzech podstawowych kategorii:
- zespołu, jako najbardziej typowej formy organizacji procesu wychowawczego;
- zajęć masowych, dających możliwość uzupełnienia oddziaływania wychowawczego na zespół;
- indywidualizacji procesu wychowawczego.”

Podstawową metodą realizacji procesu wychowawczego w świetlicy jest praca w zespole. W naturze dzieci tkwi instynktowna potrzeba organizowania się w grupy. Dlatego już w młodszym wieku szkolnym typowym przejawem aktywności społecznej staje się działalność w zespołach rówieśniczych.

Świetlica szkolna jest najlepszym miejscem dla organizowania zespołowej działalności. Różne sytuacje wychowawcze, tworzone celowo, dają określone możliwości rozwijania różnych form własnej aktywności dzieci.

Istotnym czynnikiem wychowania zespołowego jest samorząd. Za samorząd uważa się grupę dzieci wybranych do współrządzenia. W zespołach dzieci można wprowadzić proste formy samorządu, np. wyznaczyć dyżurnych pilnujących czystości i porządku, pomagających w organizacji posiłków lub imprez, przygotowujących materiały do zajęć, sprzątających po zakończeniu pracy.

Wszystkie te czynności uaktywniają wychowanków, uczą żyć w zespole, kształtują samodzielność myślenia i działania, umiejętność organizowania pracy i odpowiedzialności za wykonanie powierzonego zadania.

„Bardzo ważnym przejawem samorządności jest samodzielność. Jednak nie można pozwolić na całkowicie samodzielną działalność bez pomocy opiekunów. Samodzielności trzeba się nauczyć, gdyż nie wszyscy potrafią z niej korzystać.

Dodatnią cechą osobowości, ukształtowaną w procesie wychowania jest uspołecznienie.”1 Działalność uspołeczniająca dzieci dotyczy głównie tego, co się dzieje w świetlicy.
Zajęcia masowe polegają na organizowaniu pracy wychowawczej z dużą liczbą dzieci. W świetlicy przybierają one rozmaitą postać. Zawsze jednak

1 Tamże, s. 135.
Mają na celu pogłębienie pracy wychowawczej. Są metodą oddziaływania wychowawczego na zespół i poszczególnych jej członków.

Do zajęć masowych, organizowanych w świetlicy należą:
- „zajęcia kulturalno-oświatowe, takie jak: imprezy estradowe, koncerty, poranki artystyczne, spotkania i dyskusje z ciekawymi osobami, wieczory ciekawej nauki i techniki, wystawy i pokazy, zbiorowe uczęszczanie do kina i teatru itp.;
- uroczystości lokalne i państwowe, obchodzenie ważniejszych rocznic i świąt itp.;
- Imprezy rozrywkowe, spotkania towarzyskie, zabawy taneczne, konkursy i zawody itp.”1

Pośród masowych form pracy należy wyróżnić te, które przygotowują dorośli, a dzieci uczestniczą w nich oraz takie, które polegają na czynnym uczestniczeniu samych dzieci w organizacji i programie.

Różnego rodzaju imprezy artystyczne, przygotowane i przeprowadzone przez dorosłych z myślą o dzieciach, spełniają ważne zadania. Stwarzają one sytuacje do bezpośredniego kontaktu dzieci z różnymi dziedzinami sztuki. W ten sposób nie tylko bawią, uczą i wychowują, lecz również wzbogacają życie dzieci dostarczając emocji.

Wybór tej metody jest wskazany zwłaszcza jako forma zakończenia cyklu tematycznego, ukazania osiągnięć i wyników pewnego etapu pracy.

Każde dziecko jest inne. Różnice te dotyczą stopnia rozwoju, usposobienia, zachowania się, zainteresowań. Dlatego muszą być uwzględniane w procesie wychowania.

Poznanie dziecka jest podstawowym warunkiem skutecznego kształtowania jego osobowości. Odbywa się ono w toku zajęć świetlicowych przez obserwację dziecka, jego zachowań w różnych

1 Tamże, s. 136–137.
sytuacjach oraz prowadzenie z nim rozmów, także poprzez rozmowy z rodzicami i nauczycielami. Aby dokładnie poznać dziecko należy je ciągle obserwować. Przedmiotem obserwacji jest rozwój fizyczny (wzrost, sprawność działania wzroku i słuchu), jak i psychika dziecka (zdolności, pamięć, stosunek do kolegów i ludzi starszych).

Konsekwencją indywidualizacji procesu wychowania winna być w pełni ukształtowana jednostka związana ze społeczeństwem, w którym żyje. Dlatego należy tak organizować pracę świetlicową, aby sprzyjała ona rozwojowi osobowości zarówno w jej przejawach indywidualnych, jak i społecznych.

Praca w świetlicy charakteryzuje się różnorodnością form. To stanowi o jej atrakcyjności i odmienności w porównaniu z pracą szkolną. Dobór odpowiednich form zależy od wielu czynników. Najważniejszymi są: wiek zainteresowania i potrzeby dzieci, umiejętności pracowników oraz warunki świetlicy.

Podstawowe formy w pracy w świetlicy to:
- „zajęcia rozwijające horyzonty umysłowe dziecka, które obejmują czytanie książek, słuchanie audycji radiowych, oglądanie filmów, rozmaite formy rozrywek umysłowych, różnorodne wycieczki;
- zajęcia artystyczne, do których zaliczamy zajęcia plastyczne, tj. malowanie, rysowanie, wydzieranki, modelowanie, umuzykalnianie (ćwiczenia rytmiczne, tańce, nauka piosenek), formy teatralne z teatrzykiem lalek, pokazami scenicznymi;
- zajęcia wychowania fizycznego, które przejawiają się w grach i zabawach ruchowych.”1

1 Tamże, s. 53.
Wychowanie umysłowe dzieci jest naczelnym zadaniem szkoły. Celem tego wychowania jest dostarczenie dzieciom ogólnych postaw wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie i kulturze oraz rozwijanie ich zdolności, tj. umiejętności odbierania wrażeń, spostrzegania, zapamiętywania, wyobrażania i myślenia.

Udział literatury w procesie wychowania ma dwojakie znaczenie. Po pierwsze umożliwia przyswojenie wiedzy, organizację czasu wolnego dziecka, wprowadza pewne elementy tradycji kulturowej, wiąże emocjonalnie z takimi wartościami moralnymi, na jakich nam najbardziej zależy z punktu widzenia wychowawczego i społecznego. Czasami ułatwia doraźne rozwiązanie trudności czy problemów wychowawczych. Po drugie uczy twórczego i osobistego uczestnictwa w kulturze literackiej, samodzielnego spożytkowania wartości, które jako element kultury posiada, interpretowania odczytywanych treści w taki sposób, aby można z nich było budować system własnej hierarchii wartości, uzasadniony i konsekwentny. Kontakt z literaturą poszerza możliwości poznania ludzkich losów i obyczajów oraz daje wiedzę typu przyrodniczo-geograficznego o obcych lądach i krajach. Pozwala też na uczestnictwo w wydarzeniach, których przeżycie w danym momencie jest niemożliwe. Treść utworu literackiego i ilustracje w książkach ułatwiają tworzenie wyobrażeń o sprawach i miejscach niedostępnych w codziennym doświadczeniu dziecka. W ten sposób obcowanie z książką zaspokaja potrzebę i wzbogaca zasób wiedzy, utrwalając zarazem wiadomości, które dziecko zdobyło w toku obserwacji otaczającego świata przyrody i społeczeństwa.
Starannie dobrane utwory literackie dają możliwość ukazania odbiorcom wzorów pięknej mowy polskiej. Kontakt z literaturą aktywizuje myślenie procesy porównywania, analizowania, szukania przyczyn i skutków wyciągania wniosków, kształtuje wyobraźnię i postawę twórczą.

Radio, telewizja i film należą do audiowizualnych środków masowego przekazu. Środki te i oddziaływania są potężnym czynnikiem współdziałającym w ogólnym procesie nauczania i wychowania. Dzięki nim świat przychodzi do domu człowieka, staje się bliższy, bardziej znany i interesujący. Są one środkami informacji, przekazywania wiadomości oraz dostarczają rozrywki. Przemawiają do odbiorcy za pośrednictwem słowa, dźwięku i obrazów.

Dzieci i młodzież należą do grupy najgorliwszych odbiorców różnego rodzaju programów. Dlatego proces odbioru powinien być dyskretnie kierowany i wyraźnie ograniczony do pozycji przeznaczonych dla odbiorców w określonym wieku.

Tradycyjną formą zajęć świetlicowych są gry i zabawy. Zabawa jest szczególnie dla dzieci naturalną potrzebą rozwojową. Jest ona dla nich formą poznania rzeczywistości, rozwoju umiejętności współżycia w zespole. Gry i zabawy przyczyniają się do ogólnego rozwoju umysłowego , rozszerzają horyzonty wiedzy, ćwiczą zmysły, wyrabiają orientację w przestrzeni, rozwijają zwinność, spostrzegawczość, zręczność. W grach i zabawach istnieją pewne reguły, które nie ograniczają swobody działania, ale są też takie o regułach bardzo szczegółowych, a nawet drobiazgowych przepisach, które muszą być przestrzegane, aby gra się udała. Dzieci na ogół to rozumieją i domagają się ich przestrzegania, aby mieć równe szanse we współzawodnictwie.

Dobór gier i zabaw powinien uwzględniać wiek dzieci, płeć, zainteresowania, miejsce, w którym zajęcia mają się odbyć oraz ilość posiadanego sprzętu. Zazwyczaj dzieci biorą udział w grach i zabawach wówczas, gdy one są zrozumiałe, dostosowane do poziomu umysłowego i możliwości fizycznych.

Dzieci w wieku 7 – 9 lat najchętniej biorą udział w zabawach zespołowych. Muszą to być jednak zabawy proste, eliminujące podział na grupy i niezbyt intensywne w ruchu. Dzieci starsze, w wieku 10 – 12 lat przyswajają sobie przepisy gier, potrafią ich przestrzegać. Szczególnie angażują się w tych grach, które zawierają elementy współzawodnictwa.

„Wypróbowaną formą pracy dydaktyczno-wychowawczej są wycieczki. W pracy świetlicowej spełniają one szczególne zadanie ze względu na zdrowie dzieci.”1 Poszerzają horyzonty umysłowe dzieci, zaspokajają potrzebę poznawania świata, dostarczają bogatych i różnorodnych przeżyć.

Dzieci lubią chodzić na ciekawe, dobrze zorganizowane wycieczki i długo dzielą się wrażeniami po powrocie do domu.

„W praktyce świetlicowej wyróżnia się dwa rodzaje wycieczek: bliższe i dalsze. Mają one najczęściej charakter przyrodniczy, krajoznawczy lub kulturalny.”2

Wycieczki bliższe uzależnione są od warunków klimatycznych i atmosferycznych. Jednak powinno się je organizować bez względu na porę roku. Celem ich może być poznanie najbliższej okolicy, zabytków kultury, oglądanie wystaw, obserwacje zmian zachodzących w przyrodzie.

Wycieczki dalsze odbywają się rzadziej i stanowią zazwyczaj całodniową wyprawę do odległej miejscowości.

Każda wycieczka wymaga od organizatora dokładnego przygotowania. Obejmuje ona: ustalenie trasy i celu, przygotowanie programu, przydział zadań oraz umówienie z dziećmi wszystkich spraw związanych z wycieczką.

Natomiast zajęcia artystyczne przyczyniają się do rozwijania u dzieci zdolności poznawania, odczuwania i przeżywania piękna, zawartego w otaczającym go świecie. Budzenie wrażliwości dzieci na sztukę ułatwia im odnajdywanie piękna i pozwala odczuwać je.

Zajęcia plastyczne odgrywają ważną rolę w wychowaniu estetycznym dziecka, w przygotowaniu do czynnego uczestnictwa w życiu kulturalnym. Poprzez praktyczną działalność rozwijają wrażliwość widzenia i zdolności

1 Tamże, s. 77.
2 Tamże, s. 78.
Poznawcze, kształcą umiejętność wyrażania obserwowanych zjawisk, treści intelektualnych i emocjonalnych za pomocą różnych środków. Prace plastyczne dzieci określa się często mianem „twórczości dziecięcej”, podkreślając tym samym bogactwo inwencji i pomysłowości, żywiołowości, i siłę procesu tworzenia. W spontanicznej działalności plastycznej kształtuje się stosunek do świata: poznawczy, emocjonalny, kreacyjny. Twórczość plastyczna daje olbrzymie możliwości wyrażania ekspresji emocjonalnej. Dziecko przedstawia to, co lubi, czym się interesuje, czego się boi lub nienawidzi. Różnorodne formy pracy świetlicowej sprawiają, że bogatsze są też przeżycia dzieci, a tym samym większa jest potrzeba wyrażania ich środkami plastycznymi. Dzieciom dajemy możliwość wypowiadania się za pomocą różnych technik.

Rysowanie jest formą najczęściej stosowaną w świetlicy. Dzieci rysują zarówno z pamięci, jak i z pokazu. Dużą wartość spełnia rysunek ilustracyjny z wyobraźni i kompozycje zdobnicze. Tematyka rysunków nawiązuje często do przeżyć osobistych dzieci.

Do malowania służą przede wszystkim farby akwarelowe jak i plakatowe. Używanie pędzla i farb wzbogaca możliwości w procesie tworzenia. Barwność i jaskrawość jest jednym z czynników piękna w twórczości plastycznej dzieci i świadectwem ich wrażliwości na otaczający świat.

Wycinanki i wydzieranki są formą ulubioną przez dzieci. Polegają one na wycinaniu nożyczkami lub wydzieraniu palcami różnych kształtów przedmiotów lub postaci. Zajęcia tego typu wyrabiają zręczność palców, kształtują wyobraźnię i umiejętności kompozycyjne.

Zajęcia umuzykalniające stanowią powszechną formę zajęć w świetlicy. „Obejmują one: słuchanie śpiewu i muzyki, śpiewanie piosenek, ćwiczenia muzyczno-ruchowe, proste formy taneczne.”1

1 Tamże, s. 99.
Wszystkie odmiany tych zajęć kształcą słuch oraz wrażliwość estetyczną na muzykę i jej rytm, rozwijają wyobraźnię, wzbogacają słownictwo i poprawiają wymowę.

Śpiewanie piosenek jest najprostszą formą i najbardziej bezpośrednią formą działalności muzycznej dzieci. Śpiewanie ma charakter zajęć zespołowych. Przyczynia się ona do wytworzenia dobrej, pełnej radości i pogodnej atmosfery w grupie.
Nauka piosenek nie może odbywać się zbyt długo. Trzeba wielokrotnie wracać do danej piosenki, aby nauczyć słów dalszych zwrotek i utrwalić melodię.

Tańce są odmianą ćwiczeń rytmiczno-ruchowych opartych najczęściej na motywach ludowych. W pracy nad umuzykalnieniem forma tych zajęć spełnia ważne zadania. Taniec przyczynia się do koordynacji ruchów z muzyką, śpiewem, czyniąc je płynnymi, uczy piękna gestu, wyrabia słuch i poczucie rytmu.

Teatrzyk lalek ma bogatą tradycję. Jest popularną formą zajęć świetlicowych. Istotą teatrzyku są lalki, które spełniają takie same zadania, jak aktorzy na scenie. Świetlicowy teatrzyk jest zbiorowym dziełem dzieci. Wykonują one lalki według własnych pomysłów, poruszają nimi za parawanikiem i recytują przy tym lub śpiewają odpowiednio dobrane, krótkie teksty.

Ostatnią formą są zajęcia wychowania fizycznego. Działalność ruchowa dzieci spełnia ważną rolę w ich rozwoju: wzmacnia zdrowie, kształtuje wszechstronną sprawność fizyczną i wiele dodatnich cech charakteru.
Zadaniem wychowania fizycznego jest kształtowanie prawidłowej postawy i rozwijanie sprawności fizycznej przez doskonalenie naturalnych czynności ruchowych, takich jak: chód, bieg, skok, rzuty, umiejętność utrzymywania równowagi.

Spacer jest naturalną formą ruchu, najprostszym elementem wychowania fizycznego i sportu. Dzieci bez względu na porę roku powinny wychodzić na powietrze. Ruch na świeżym powietrzu przyśpiesza przemianę materii i pozwala szybciej usunąć zmęczenie. Wspólne spacery sprzyjają kształtowaniu zaradności i samodzielności, odwagi i silnej woli, umiejętności współdziałania w gromadzie.

Gry i zabawy ruchowe należą do tradycyjnych form organizowania czasu wolnego. Są wartościową formą wychowania fizycznego, gdyż zawierają różnorodny materiał ruchowy. Spontanicznie stwarzają warunki samodzielnego działania, wyzwalając przy tym aktywność i inicjatywę dziecka.

Gry i zabawy zręcznościowe stanowią mniej popularną formę zajęć świetlicowych. Rozwijają one siłę i zręczność, wyobraźnię i inteligencję, wdrażają do pokonywania przeszkód, pozwalają na uczciwą rywalizację współzawodniczących grup lub poszczególnych uczestników.

Świetlica szkolna uzupełnia pracę wychowawczą szkoły, organizuje wolny czas dzieci i młodzieży, sprzyja racjonalnemu wypoczynkowi, przyczynia się do rozwoju indywidualnych zainteresowań i uzdolnień oraz stwarza warunki do społecznego działania.

Często świetlica zastępuje lub uzupełnia dzieciom rodzinny dom. Aby działalność jej była owocna wychowawcy powinni posługiwać się różnymi metodami i stosować różne formy pracy.