Tradycja antyczna w literaturze polskiego renesansu

Literatura grecka i rzymska stała się wspólnym dziedzictwem wszystkich kultur naszego kontynentu. Zatem Polska i inne kraje Europy należą do tradycji śródziemnomorskiej. Znajomość dorobku piśmiennictwa rzymskiego zawdzięczamy Kościołowi katolickiemu, bowiem edukacja wieków średnich prowadzona była w języku łacińskim. Dorobek kultury greckiej początkowo znany był w Polsce także głównie z przekładów łacińskich. Tak więc recepcja literatury greckiej i rzymskiej do czasów odrodzenia, czyli do końca XV w., była niewielka i często ograniczała się do strony formalnej.Wczesne odrodzenie (przełom wieków XV i XVI) w Polsce to już wyraźne zainteresowanie mistrzami antyku. Dostrzegamy to w Historii Polski Jana Długosza, który ucząc się kompozycji wielkiego dzieła, sięgał do Liwiusza, znakomitego historyka rzymskiego, autora Ab urbe condita -dziejów Rzymu od założenia miasta do 9 r. p.n.e.W Akademii Krakowskiej wykładano prawo rzymskie i prezentowano koncepcje Arystotelesa, a przybysz z Włoch Filip Buonaccorsi, zwany Kallimachem, pierwszy polski humanista, rozsławiał w Krakowie antyczne utworyliteratury pięknej. Ale pełny zwrot do kultury antyku jest zasługą wielkich polskich humanistów z Janem Kochanowskim na czele. Obok Kochanowskiego kulturę antyku propagowali inni twórcy epoki: Szymon Szymonowie, Klemens Janicki, a także pisarze polityczni: Andrzej Frycz Modrzewski i Stanisław Orzechowski. W zakresie literatury pięknej twórcy sięgnęli po antyczne tematy i formy gatunkowe i wykorzystywali je w polskich utworach. W twórczościpisarzy politycznych (Modrzewskiego i Orzechowskiego) wpływ myśli starożytnych widać wyraźnie w budowanych koncepcjach, przedstawianych ciągle jeszcze klasyczną staranną łaciną, językiem wykształconych Polaków.Literatura odrodzenia antyczne kanony piękna pojmowała ciągle jako niedościgłe wzory; uważano, że do starożytnych można nawiązywać, zbliżać się, ale nie sposób ich przewyższyć.Kiedy taka postawa wobec tradycji zbiegła się z wybitnym talentem, jak stało się w przypadku Jana Kochanowskiego, narodziła się twórczość oryginalna, która, tkwiąc w klimacie antycznego rodowodu, przyniosła literaturze polskiej utwory piękne pod względem treści i doskonałe pod względem formy, narodziła się rzecz czarnoleska, która do dziś niepokoi dziwem. Kochanowski tematykę antyczną wykorzystywał w sposób twórczy. Motyw porwania Heleny w Odprawie posłów greckich posłużył mu do pokazania polskich spraw: niezgody, prywaty, niemożności podjęcia decyzji (dotyczyło to posłów z czasów króla Zygmunta Augusta). Filozoficzne przemyślenia stoików i epikurejczyków ukazał w refleksyjnych fraszkach i pieśniach, tworząc niepo- wtarzalny motyw mądrego dystansu wobec życia i świata, bo: Wszystko się dziwnie plecie na tym biednym świecie (Pieśń IX, s. I) W głęboko ludzki sposób kazał w Trenach ból i rozpacz, kiedy to w zderzeniu z własnym nieszczęściem runął kreowany przez niego przez całe życie światopogląd renesansowy. Horacjańskie carpe diem (chwytaj dzień, chwilę) ożyło we fraszkach i pieśniach, a poczucie godności twórcy, marzenie o sławie, zawarte w słynnej odzie Horacego Exegi monumentum, odezwało się w Pieśni XXIV z ksiąg wtórych: O mnie Moskwa i wiedzieć będą Tatarowie, i w wierszu Muza: I opatrzył to dawno syn piękej Latony, że moich kości popiół nie będzie wzgardzony. Kochanowski przyjął z antyku określone gatunki literackie, ale siłą swojego talentu nadał im nowy kształt. Tak więc w tragedii humanistycznej powstałej z antycznego wzorca nie ma już fatum, bo według poety odrodzenia to ludzie winni decydować o swoim losie. Tren odchodzi od antycznego wzorca, nie jest już utworem konwencjonalnym, ale przesyconym osobistymi treściami, a jego bohater to nie wybitna osobistość, lecz małe dziecko i zbolały ojciec. Fraszka, zachowując zwięzłość epidramatu, jest na gruncie polskim nowym, stworzonym przez Kochanowskiego gatunkiem. Pieśń -rodowodem z Horacego - nasycona została pierwiastkami polskimi, ożywiona urokami rodzimej przyrody, realiami naszego codziennego życia. Środki stylistyczne, tkwiące w kręgu literatury antycznej, twórczo wykorzystane przez Kochanowskiego, decydują o niepowtarzalnym uroku jego wierszy i są dowodem silnych związków z literaturą antyczną. Kult wybitnych twórców rzymskich wyraźnie zaznacza się w twórczości Klemensa Janickiego, najwybitniejszego spośród poetów polsko-łacińskich. W czasie studiów w Akademii Lubrańskiego poznał dokładnie twórczość Wergiliusza i Owidiusza i pozostawał pod urokiem tych dzieł przez całe życie. Efektem owych kontaktów ze starożytnością stały się elegie, w których udało się poecie odejść od intelektualnej retoryki poezji polsko-łacińskiej. W wierszach Janickiego uderza szczerość i bezpośredniość poetyckiej wypowiedzi. Poeta umiał entuzjastycznie opisać rodzinne strony i przekazać różnorodne nastroje,zwłaszcza tęsknoty, przygnębienia i smutku. Współcześni wysoko cenili twórczość tego poety, a badacze późniejszych epok podkreślali często, że był tym, którego muza zbliżała się do Kochanowskiego. Tradycję antyczną dostrzegamy również w twórczości Szymona Szymonowica. Mieszczanin z pochodzenia, był Szymonowie człowiekiem starannie wykształconym i biegłym w wiedzy filologicznej, znawcą poezji Pindara i Horacego.Pisał wiersze okolicznościowe (epitalamia - pieśni weselne) i patriotyczne, sławę u potomnych zapewniły mu jednak Sielanki, za które chwalili go współcześni i naśladowali późniejsi poeci. Sielanki to zbiór 20 utworów uznanych za wybitne osiągnięcie polskiego renesansu i wprowadzających do naszej literatury wzór nowego gatunku - sielanki. Poeta nawiązał w nich do wzorów Teokryta (idylli) i Wergiliusza (bukolik), ale w sposób nowatorski dla tego gatunku połączył konwencję pasterską i arkadyjską scenerię z rodzimą naturą i przyrodą. Tematyka Sielanek jest zróżnicowana - od opisów pogodnej afirmacji rzeczywistości (Kołacze) po realia życia społecznego, które były dowodem wrażliwości poety na niedolę ludu (Żeńcy).Wśród prozy polskiej późnego renesansu walorami artystycznymi o wyraźnie antycznym rodowodzie wyróżnia się proza Piotra Skargi. Znakomity stylista jest mistrzem barwnej wypowiedzi oratorskiej, a jego Kazania sejmowe odegrały istotną rolę w rozwoju form prozatorskiej wypowiedzi. W literaturze polskiego odrodzenia antyk zaznaczył się więc wielokrotnie w różnych formach. Najwyraźniejszy jego wpływ widać w tych postawach twórczych, które zaakceptowały człowieka jako wartość najwyższą i zgodnie z duchem epoki przedstawiały ludzkie życie, dążenia, uczucia, przeżycia i myśli.