Średniowiecze - powtórka.

1.Średniowiecze- to epoka w historii Europy miedzy V a XV stuleciem. Za jej datę początkowo uznaje się upadek starożytnego Rzymu(476). Zmierzch cesarstwa zachodniego rzymskiego otwiera więc epokę średniowiecza, a koniec epoki są podawane trzy daty: upadek Konstantynopola(1453), druk Gutenberga(1440), odkrycie ameryki przez Krzysztofa Kolumba(1492). Nazwę dla tego okresu wymyślili pisarze XV i XVI stulecia, którzy uważali, że po upadku cywilizacji starożytnej nastąpił mroczny okres głębokiego kryzysu, z którego Europa podniosła się dopiero w ich epoce.

2.Trzy podstawowe okresy średniowiecza:
-wczesne średniowiecze(V-X)
-dojrzałe średniowiecze(X-XIII)
·styl romański
·styl gotycki
-późne średniowiecze(XIV-XV)

3.Teocentryzm-kultura średniowiecza, która była nastawiona na Boga. Uznawano go wówczas za przyczynę, ośrodek, cel wszystkiego. Taki pogląd, sprowadzający wszystkie sprawy ludzkie do Boga oraz podporządkowujący celom pozaziemskim wszystkie strefy kultury.(Św. Augustyn)

4.Uniwersalizm-Dominacja kościoła była przyczyną uniwersalizmu, czyli jednolitości epoki średniowiecza. Gdziekolwiek docierały idee chrześcijańskie, kultura przybierała podobną formę, a filozofia, sztuka i literatura podejmowały te same problemy i motywy.

5.Motyw Deesis- to charakterystyczna dla sztuki średniowiecza kompozycja przedstawiająca trzy postaci: Chrystusa jako sędziego na tronie oraz Marię i Jana Chrzciciela. Jest to motyw występujący zarówno w sztuce Wschodu, jak i Zachodu.

6.Hierarchia-wizja średniowiecznego uporządkowanego świata. Zakłada ona ogromny dystans pomiędzy bogiem a człowiekiem.

7.Pośrednictwo-średniowieczna religijność stworzyła koncepcję pośrednictwa pomiędzy stwórcą a stworzeniem. Pośredniczyć miały istoty doskonałe: Jan Chrzciciel, Maryja.

8.Archaizm-to element językowy, który stał się z różnych względów przestarzały. Archaiczne formy językowe według podziału: archaizmy leksykalne(gospodzin, zbożny), fonetyczne(Krzciciel), fleksyjne(zyszczy), słowotwórcze(Bogurodzica), znaczeniowe(inne znaczenie dzisiaj), składniowe(Bogiem sławiena)
6.Bogurodzica-:
1)Jest to najstarsza polska pieśń religijna, a zarazem najstarszy polski tekst poetycki.
2)Niegdyś przypisywano jej autorstwo św. Wojciechowi; dziś zwykle przyjmuje się, że tekst powstał w połowie XIII w.
3)Bogurodzica odgrywała niegdyś rolę hymnu narodowego: śpiewało ją rycerstwo pod Grunwaldem; pisze o tym w XV w. Historyk Jan Długosz, nazywając Bogurodzicę „pieśnią ojczystą”
4)Pierwotna Bogurodzica to jedyne dwie strofy rozdzielone refrenem Kyrieleison. Właśnie refren składnia uczonych do hipotezy, że Bogurodzica mogła być po prostu rozwinięciem greckiej formuły, niezrozumiałej przecież dla większości wiernych.
5)Pieśń oparta jest na idei pośrednictwa. Wspólnota wiernych zwraca się w niej do Marii o wstawiennictwo u swojego Syna oraz do samego Jezusa, by ze względu na osobę Jana Chrzciciela dał modlącym się szczęśliwe i bogate życie na ziemi, z także wieczne bytowanie w raju.

10.Styl Romański:
a)w malarstwie-Na romańskich obrazach postaci ludzkie są płaskie i odrealnione. Wokół madonny namalowanej przez włoskiego malarza Duccia unoszą się aniołowie. Scena ujęta jest bez żadnej perspektywy. Tło obrazu jest złote, co sugeruje idealną bezczasową przestrzeń szczęśliwego bytowania w niebie.
b)w architekturze-Styl romański rozwija się między XI a XIII stuleciem. Kolegiata w Tumie pod Łęczycą (XII w.). Charakteryzuje się ona prostotą i masywnością. Grube, zbudowane z kamiennych ciosów mury nakryte są ciężkim sklepieniem w kształcie połowy walca. Okna są niewielkie, okrągło łukowe, a bryłę budynku urozmaicają wieże i liczne, zwykle półkoliste przybudówki.

11.Styl Gotycki:
a)w malarstwie-Gotyk to sztuka schyłku, czyli „jesieni” średniowiecza (XIII-XV w.) Katedra Reims jest to budowla strzelista o cienkich ścianach, przebitych wysokimi, ostrołukowymi oknami. Niektóre spośród kościołów tej epoki przypominają monstrualne, przyczajone pająki z wzniesionymi w górę czułkami wież.
b)w architekturze-rozwinęło się wówczas malarstwo o ostrym, wyrazistym rysunku. Artyści śmiało wydłużają postaci, dbając przede wszystkim o ich siłę wyrazu-ekspresję. Wyobraźnia późnogotyckich artystów jest często okrutna. Z upodobaniem prezentują oni sceny męki i tortur, okaleczenie i zdeformowanie cierpienia ciała zbawiciela i świętych.

12.Apokryfy-Z głodu szczegółów, których nie ma w Piśmie Świętym, wyrosła popularność
apokryfów. Apokryf to uzupełnienie opowieści biblijnych, mające pozory autentyzmu. Ich autorstwo przypisywano bowiem uczestnikom historii świętej.

13. Pieta- w sztukach plastycznych: przedstawianie Matki Boskiej rozpaczającej nad ciałem Chrystusa złożonym na Jej kolanach.

14.„Posłuchajcie bracia miła”- jest to utwór pochodzący z XV w. Jest to gatunek charakterystyczny dla lamentacji, żalu, ubolewań. Inne tytuły utworów to: „Lament świętokrzyski”, „Żal matki Boskiej pod krzyżem”. W tekście Maryja przedstawiona jest jako ludzka matka, która płacze, żali się nad cierpieniem swojego syna. W tekście „Posłuchajcie bracia miła” matka cierpi jak inni ludzie. Tę osobistą, ludzką tragedię podkreślają zdrobnienia: Synku, główka, a także formy gramatyczne zaimka: mój, moja, ja, twoje. Utwór opiera się na motywach apokryficznych

15.Tomizm-filozofia św. Tomasza z Akwinu- Nawiązał do filozofii Arystotelesa. Wszystko, co jest, składa się z materii i formy; ciało to cześć materialna człowieka, dusza zaś to jego forma; czyli człowiek to połączenie duszy i ciała a nie sama dusza. Człowiek poznaje dzięki rozumowi lub przez wiarę; te dwa porządki poznania nie są sprzeczne, lecz uzupełniają się nawzajem; rozum może pojąć wszystko-nawet Boga. Wszystko, co istnieje, jest hierarchicznie uporządkowane. Najważniejsze dzieła: Summa teologiczna, gromadząca całą średniowieczną wiedzę o Bogu, człowieku i świecie.

16.Augustynizm-nauka św. Augustyna-Nawiązał do filozofii Platona. Świat dzieli się na dwie sfery: materialną i duchową; człowiek jest duszą uwięzioną w ciele. Wszystko, co istnieje, powstało dzięki miłości Bożej. Miłość to uniwersalna siła, która sprawia, że wszystko dąży do Boga. Poznajemy przez miłość oraz intuicję, a także dzięki oświeceniu przez Boga. Wszystko, co stworzył Bóg, jest dobre, stąd zło nie istnieje- jest nicością; człowiek jest wolny, może wiec odwrócić się od dobra i skierować ku nicości; czyli zło wynika z wolności ludzkiej. Dzieje ludzkości to walka dwóch państw: Państwa Bożego, które zaludniają ludzie cnotliwi, przeznaczeni do zbawienia, i państwa ziemskiego składającego się z grzeszników, na których oczekują piekielne otchłanie. Najważniejsze dzieła: Wyznania, O Państwie Bożym

17.Scholastyka-to średniowieczna metoda filozoficzna, polegająca przede wszystkim na:
-oparciu wiedzy na zhierarchizowanych autorytetach
-podporządkowaniu wiedzy zasadom wiary.

18.Litania-to rodzaj modlitwy składający się z paralenie zbudowanych zwrotów do Boga lub jakiejś świętej osoby i powtarzających się próśb wyrażonych za pomocą form trybu rozkazującego.

19.Średniowieczna koncepcja człowieka-Dusza: doskonała, tęskniąca do Boga, oczekująca na nagrodę wiecznego życia.
Ciało: grzeszne, pragnące zmysłowych rozkoszy, powstrzymując duszę e jej locie do nieba.(legenda o św. Aleksym)

20.Hagiografia-utwur opisujący życie i czyny świętych chrześcijańskich składają się na dział piśmiennictwa.

21. Kult św. Aleksego rozwinął się w Polsce w XV stuleciu. Jego popularność może być związana z przybyciem nad Wisłę zwolenników surowej pierwotnej reguły św. Franciszka. Z tego też okresu pochodzi słynna wierszowana legenda, realizująca typowy schemat hagiograficzny. Oto jak wygląda życiorys średniowiecznego świętego:
1) Miejsce urodzin: bogaty rzymski dom.
2) Rodzice: pobożny Eufamijan i miłosierna dla ubogich Aglijas.
3) Okoliczności urodzin: cudowne; małżonkowie nie mieli długo potomka, jednak w końcu Bóg wysłuchał ich modlitw.
4) Młodość Aleksego: do dwudziestego czwartego roku życia młodzian wyróżniał się tylko pobożnością.
5) Wejście na drogę świętości: w dzień zaślubin z Famijaną Aleksy postanawia porzucić dom i żonę.
6) Asceza: Aleksy rozdaje swoje dobra i udaje się na żebraczą wędrówkę (wszak życie to nieustanna pielgrzymka!).
7) Cuda: w mieście Laodycei do bohatera schodzi z obrazu Matka Boża.
8) Asceza: Aleksy wraca do rodzinnego Rzymu; tam, nierozpoznany przez nikogo, mieszka pod schodami we własnym domu, bity i upokarzany przez służbę ojca.
9) Śmierć: w atmosferze cudu; towarzyszą jej niezwykłe wydarzenia. Aleksy jest przygotowany na jej przyjście; spisuje na kartce swój żywot; tę „przesyłkę” z zaświatów odebrać może tylko jego żona. Warto zwrócić uwagę na zakończenie legendy; jest ono niezgodne z hierarchicznym myśleniem średniowiecza. Papież, kardynałowie i cesarz „z swymi kapłany" nie mogą wydobyć z martwej dłoni tajemniczego papieru.

22.Asceza- Słowo asceza wywodzi się z języka greckiego i oznacza „ćwiczenie”. Określamy nim średniowieczny ideał postępowania polegający na dobrowolnym wyrzeczeniu się wszystkich rozkoszy i przyjemności życia. Ten, kto podąża drogą ascezy, czyli asceta, poddaje nieustannym ćwiczeniom swoje ciało i duszę. Ascezę uważano w średniowieczu za najlepszy sposób osiągnięcia ostatecznego celu człowieka- wiekuistego zbawienia.

23.Św. Franciszek(1181-1226) nie był zwykłym ascetą. Jego naukę wyróżniała bowiem miłość do świata i radość życia - sam nazywał się „wesołkiem Bożym”. Jeśli asceci pogardzali wszystkim, co cielesne, to Franciszek uważał, że wszystko, co stworzył Bóg, jest piękne i godne miłości. Dlatego w modlitwach mówił o swoim „bracie – ciele” i o „siostrze-ziemi”. W ten sposób udało mu się przezwyciężyć ideał ascezy. Przez. miłość i współczucie pokazał, że ubóstwo nie musi być wyłącznie cierpieniem i przedmiotem wzgardy.

24.Franciszkanizm nazywa się tendencje w literaturze XX w. nawiązujące do idei Św. Franciszka z Asyżu. Bohater literatury nurtu franciszkańskiego to człowiek prosty, radujący się z życia, głęboko religijny i miłujący naturę. Pochwała prostego stosunku do świata łączy się często w utworach tego nurtu ze świadomym uproszczeniem kompozycji i stylu.

25.Cechy średniowiecznego rycerza: wierność, męstwo czułość, honor, dotrzymywanie słowa, składanie przysiąg, sprawiedliwość, siła, szlachetność, szacunek dla niższej warstwy społecznej, wierny swej wybrance, zakochany, dumny, małomówność, wierny swemu władcy.

26.Roland- Bohater Pieśni o Rolandzie(XI w.) stał się dla kultury europejskiej uosobieniem rycerskich cnót. Jego postępowanie wspierało się na kilku prostych zasadach: na wierze w Kościół, miłości do „słodkie Francji”, absolutnej wierności władcy i solidarności wobec towarzyszy broni. Dla rycerskiego honoru Roland gotów był poświęcić wszystko. Dlatego zrezygnował z wezwania pomocy i podjął nierówną walkę z niewiernymi.

27.Krucjaty, czyli wyprawy krzyżowe- W r. 1095 papież wezwał wszystkich chrześcijan, by zjednoczyli się i podjęli wysiłek wyzwolenia Ziemi Świętej z rąk pogan. W ten. sposób rozpoczęła się epoka krucjat trwająca do XIII w. Wynikiem wypraw krzyżowych było utworzenie efemerycznego chrześcijańskiego Królestwa Jerozolimy, które upadło ostatecznie w 1291r. Jedynym znanym polskim krzyżowcem był syn Bolesława Krzywoustego Henryk, książę sandomierski, który w 1154 r. udał się do Palestyny.

28.Topos błędnego rycerza- W literaturze średniowiecznej pojawia się postać błędnego rycerza, który wędruje wciąż w poszukiwaniu przygód, walczy z potworami, broni wdów i sierot, służy swojej ukochanej. Sensem rycerskiego życia jest bowiem ciągłe sprawdzanie się, wystawienie na próbę swojego męstwa i szlachetności.

29.Opowieści Okrągłego Stołu- W Kulturze średniowiecza nie brakowało przyswojonych przez chrześcijaństwo elementów pogańskich. Widać to wyraźnie na przykładzie tzw. opowieści bretońskich. Były to historie inspirowane dziejami i wierzeniami Celtów, ludu, który u schyłku okresu starożytnego został częściowo wyparty z Wysp Brytyjskich i osiedlił się na północno-zachodnich wybrzeżach dzisiejszej Francji, w krainie zwanej potem Bretanią. Ich bohaterem jest król Artur, obrońca wyspy przed germańskimi zdobywcami z kontynentu. Otaczało go grono rycerzy, za siadających przy sławnym Okrągłym Stole, symbolizującym równość królewskiej drużyny. Legendy o królu Arturze przepojone są celtycką fantastyką. Władca i jego rycerze, walczą z olbrzymami i potworami. Otaczający ich świat to melancholijna kraina ciemnych lasów, wśród których kryją się oślepiająco jasne polany z magicznymi, znikającymi zamkami.

30.Święty Graal- Święty Graal to cudowne naczynie, w które biblijny Józef z Arymatei miał zebrać krew ściekającą z boku Chrystusa; cel niezliczonych wypraw rycerzy Okrągłego Stołu. Historia Józefa z Arymatei oraz św. Graala należy do opowieści apokryficznych.

31.Alegoria- Średniowieczna sztuka i literatura z upodobaniem posługiwały się symbolicznymi motywami. Rzeczy widzialne, zmysłowe, traktowano wówczas jako znaki tego, co niewidzialne. Świat uważany był za księgę napisaną przez Boga w tajemnym alfabecie, którego litery odsyłały do innej, nieziemskiej, duchowej rzeczywistości. Znaków nie traktowano więc dosłownie, lecz przypisywano im głęboki sens, który jednak-po opanowaniu swoistego „słownika” - dawał się łatwo ,uchwycić, ponieważ związek między znakiem i jego ukrytym znaczeniem był mniej więcej stały. Taki symboliczny motyw poddający się jednoznacznemu przekładowi. nazywamy alegorią.

32.Szkolny słownik średniowiecznych alegorii:
biel - dziewictwo
błękit - niebo, duchowość
czerń - niewiara, grzech
czerwień - miłość, władza
drabina - droga do nieba
heban - trwałość, niewzruszoność
jednorożec - dziewictwo
las - grzech, pokusy świata
lew - pycha
lilia - czystość, niewinność
lis - chytrość, obłuda
młot - męczeństwo
pelikan - ofiara Chrystusa
pantera - rozwiązłość
pies - pokusa, zawiść
róża - miłość
wilk-chciwość
włócznia - miłość, ofiara Chrystusa
zieleń,- odrodzenie, nadzieja
żółć - zdrada

33.Gall Anonim i jego Kronika- Gallem Anoimem nazywamy tajemniczego pisarza, który przybył do Polski na początku XII w. Wedle tradycji, był to Francuz mnich, zatrudniony w kancelarii księcia Bolesława Krzywoustego. W podzięce za gościnę, podjął się on pracy spisaniem dziejów piastowskiej dynastii. Dzieło Galla można nazwać kroniką trzech Bolesławów. Pisarz nadaje dziejom Piastów wyraźny moralistyczny sens. Ich władza
pochodziła z Bożego nadania. Rozkwit dynastii przypada na czasy Bolesława, zwanego Chrobrym, zwycięzcy licznych wojen; świetnego gospodarza i feudalnego pana. Jej upadek wiąże się z osobą Bolesława Śmiałego, który pochopnie rozkazał stracić biskupa Stanisława. Odnowicielem potęgi Piastów jest zaś Bolesław Krzywousty, główny bohater kroniki. Dzieło Galla przynosi wizeruneki idealnych rycerzy i władców, które na zachodzie Europy pojawiały się przede wszystkim w rycerskich eposach. Wydarzenia Gall opisuje o porządku chronologicznym (bez dat). Kulsztywność języka: mnóstwo metafor, przenośni, epitetów.

34.Trójka jest symboliczna-opisane są rządy trzech władców: Bolesław Chrobry, Śmiały, Krzywousty. Są trzy księgi: I księga opisuje dzieje do momentu poczęcia Bolesława Krzywoustego. II księga to okres jego życia. III księga Bolesław w pełni władzy i sukcesów militarnych. Są trzy listy i trzy przemowy po jednej przed każdą księgą.

35.Dzieje Tristana i Izoldy- Oparta na celtyckich legendach historia Tristana i Izoldy jest jedną z najpiękniejszych europejskich opowieści miłosnych. W większości rycerskich romansów miłość jest grą, rolą, którą dobrowolnie przyjmują bohaterowie, godząc się zarazem na przestrzeganie jej skomplikowanych reguł.. Miłość Tristana i Izoldy jest zaś okrutnym żywiołem, wobec którego zakochani są bezradni. Los Tristana i Izoldy jest z góry przesądzony- ta miłość musi ich zniszczyć, burzy bowiem moralny ład świata.

36.Stereotyp językowy-to utrwalone w języku przekonania na temat cech jakichś obiektów. Stereotypy zawierają silny pierwiastek emocjonalny, są w dużym stopniu niezależne od doświadczenia i stosunkowo odporne na zmiany.

37.Groteska- Pojęciem tym określa się specyficzną konstrukcję świata przedstawionego w niektórych dziełach literatury czy sztuki. Dla groteski charakterystyczna jest kapryśna, często absurdalna fantastyka, skłonność do deformacji i wyolbrzymiania zjawisk, niejednolitość nastroju (komizm pomieszany z tragizmem, patos z trywialnością) oraz stylu, zamiłowanie do satyry i prowokacji.

38.Etmologia- to nauka, która bada pochodzenie wyrazów. Etymolodzy ustalają je m.in. na podstawie budowy wyrazów i śledzenia zmian ich znaczenia, a także porównywania słów w różnych językach pokrewnych.

39.Taniec śmierci-motyw ten rozwinął się w kulturze późnego średniowiecza, być może pod wpływem straszliwych epidemii, które nawiedzały wówczas Europę. Oto szkielet, szczerzący w upiornym uśmiechu zęby, prowadzi makabryczny korowód przedstawicieli wielu stanów. Po śmierci będziemy wszyscy tak samo traktowani nie zależnie od warstw społecznych.

40.Uniwerstytety- Jest jednym z największych osiągnięć kultury średniowiecza było powołanie do życia szkół wyższych, zwanych uniwersytetami Średniowieczny uniwersytet posiadał zwykle cztery wydziały: sztuk wyzwolonych, prawa; medycyny i teologii, Ci, którzy ukończyli studia, otrzymywali stopień magistra (mistrza).

41.Średniowieczne Uniwersytety-Bolonia(Włochy)-Zapewne najstarszy uniwersytet, powstał w 1088r; tu w końcu XV w. Przybył z Krakowa Mikołaj Kopernik, by pogłębić swoją wiedzę. Cambridge(Anglia)-Uczelnia założona w 1209r; od chwili powstania rywalizowała o prestiż z uniwersytetem w Oksfordzie. Kraków- Akademia Krakowska założona w 1364; przez Kazimierza Wielkiego, odnowiona w r. 1400 przez Władysława Jagiełłę oraz królową Jadwigę i właśnie dlatego nazwa później Uniwersytetem Jagiellońskim; tu studiował Mikołaj Kopernik. Oksford(Anglia)-uczelnia powstała w XII w., nadal jeden z najbardziej prestiżowych uniwersytetów na świecie. Padwa (Włochy)- uniwersytet powołano w 1222 r.; tu kształcił się w XVI w. nasz Jan Kochanowski. Paryż(Francja) Działający od XII w.; w XIII stuleciu Robert de Sorbon, kapłan królewski, ufundował kolegium dla studentów teologii; z czasem od jego imienia zaczęto cały uniwersytet nazywać Sorboną; na tej uczelni studiował Villon. Praga(Czechy)-Najstarszy uniwersytet w naszej części Europy (1348).

42.Sztuki wyzwolone- były podstawą średniowiecznego nauczania. Dzielono je na dwa stopnie: pierwszy, prostszy, obejmował gramatykę, retorykę i dialektykę. Pod tymi nazwami kryła się po prostu nauka biegłego posługiwania się łaciną w mowie i piśmie. Dopiero po przejściu tego podstawowego etapu nauczania średniowieczny uczeń przystępował do studiowania nauk zgrupowanych, były to arytmetyka, geometria, astronomia oraz muzyka.

43.Zabytki języka polskiego-do naszych czasów przetrwało bardzo niewiele polskich tekstów średniowiecznych. Te, które się zachowały, świadczą o stanie ówczesnej polszczyzny i o możliwościach twórczych naszych przodków w zakresie języka np.: Bulla gnieźnieńska(1136r), Bogurodzica(XIIIw), Kazania świętokrzyskie(XIVw), Posłuchajcie, bracia miła...(XVw) Legenda o świętym Aleksym(XVw)

44.„Ubi sunt” topos „Gdzie oni są”- Ludzie średniowiecza często stawiali sobie pytanie: gdzie są ci, którzy niegdyś rządzili światem? W ten sposób rozwinął się motyw zwany z łacińska ubi sunt? Polegał on na wyliczeniu imion jakichś sławnych postaci oraz na powtarzanym wciąż pytaniu: gdzie one się podziały?

45.Pytanie retoryczne-czasem w tekstach literackich pojawiają się pytania stawiane nie w celu uzyskania jakiejś odpowiedzi, ale po to, by wyrazić poglądy i wątpliwości piszczącego oraz zwrócić uwagę czytających na jakieś problemy.

46.Wielki testament- Wielki testament jest utworem, który odzwierciedla niepokoje jesieni czyli schyłku średniowiecza. Powstał wkrótce po wyjściu zrujnowanego i chorego poety z lochów paryskiego więzienia. Poemat jest zgodnie tytułową formułą żegnaniem się ze światem oraz rozrachunkami z przyjaciółmi i wrogami.