Powtórka do matury z polskiego.

Słowem wstępu
Mi pomogło mam nadzieje, że i wam pomorze. Siedziałam nad tym ponad mies. Jest tego dużo ale wszystko co potrzeba na 100%. Mature zdałam więc jest chyba ok :) Tym bardziej że nauczycielka patrzyła i czytała z niedowierzaniem. Ale ostrzegam, że jest to dla osób które jako takie pojecie maja na temat ksiązki, gdyż to nie są całkowite streszczenia, tylko opis ogolny. Nie przestraszcie sie iloscią stron. Pamiętajcie ze tu jest przerobione wszystko od biblii do współczesnosci.

ANTYK

Biblia
- Księga Rodzaju – poemat o stworzeniu świata i człowieka
- Psalmy – liryczny utwór o charakterze modlitewno-hymnicznym; mogą być: błagalne, dziękczynne, pochwalne, królewskie, patriotyczno-religijne i mądrościowe;
- Księga Hioba – sens niezawinionego cierpienia, bólu wpisanego w ludzką egzystencję. Hiob zostaje poddany próbie, która wynikła z zakładu Boga i szatana. Problem cierpienia i sprawiedliwości Bożej.
- Pieśni nad Pieśniami – poemat miłosny który jest dialogiem między Oblubienicą i Oblubieńcem; mówi o nawróceniu i powrocie narodu-oblubienicy do łaski po wielu niewiernościach;
- Księga Koheleta – autor zastanawia się nad sensem życia, nad istotą ludzkiej egzystencji (‘Marność nad marnościami i wszystko marność’)
- Apokalipsa św.Jana – wizje wydarzeń towarzyszących końcowi świata i wyjaśniające sens dziejów;

Mitologia
- Iliada (Homer)
• epopeja
• spisana pod koniec VI w. W Atenach
• pisany wierszem
• ukazuje losy wybranej grupy bohaterów na tle przełomowych wydarzeń dla jakiegoś narodu;
• cały utwór napisany jest językiem podniosłym, poważnym;
• narrator wszechwiedzący, wszechobecny, obiektywny; opisy realistyczne i dokładne, statyczne i dynamiczne;
• AKCJA : obejmuje 40 dni ostatniego dziesiątego roku oblężenia Troi;
• BOHATEROWIE :
Achilles – heros, ambitny i niezależny, w walce bezwzględny i okrutny;
Hektor – odważny, waleczny, świetny rycerz i kochający syn; heros, ale jest postacią wzruszającą, zadziwia swoja bohaterską postawą;
Grecy i ich życie – wielki zbiorowy bohater; wojownicy, odważni, waleczni;

- Odyseja (Homer)
• powstałą ok. roku 800 r.p.n.e
• opisuje dzieje Odyseusza, króla Itaki, uczestnika wojny trojańskiej
• Odys – wymyślił podstęp w postaci KONIA TROJAŃSKIEGO, który doprowadził do upadku Troi; naraził się tez Posejdonowi oślepiając jego syna, dlatego tez musiał tułać się przez 10lat po morzach i oceanach nie mogąc dostrzec do Itaki do swojej zony Penelopy
• Odyseusz uosabia archetyp tułacza;

- Król Edyp (Sofokles)
• gatunek literacki – dramat (tragedia) – 3jedności – czasu, miejsca i akcji;
• podstawowa cecha – uwikłanie bohatera w nierozwiązywalny konflikt; fabułę stanowi jeden wątek; 3dzielność dramatu: prolog, epejsjodony i epilog;
• IRONIA TRAGICZNA – polega na tym, że wszystkie czyny bohatera, wbrew jego woli i świadomości, pchają go do klęski;
• KATHARSIS – rodzaj duchowego oczyszczenia, jakiego doznaje widz po obejrzeniu przedstawienia;
• AKCJA : czasy mityczne, Teby, gdzie panuje Król Edyp;
• BOHATEROWIE :
Edyp –objął tron po Lajosie; mądry, rozsądny władca, kochany przez lud, jednak po kilku latach jego panowania spadają na miasto nieszczęścia; nazywa siebie zakałą, nędznikiem i opuszcza miasto;
Kreon – szwagier Edypa, brak Jokasty; zarzuty Edypa jakoby miał przeciwko niemu spiskować, bardzo go dotykają;
Jokasta – żona Edypa; stara się uspokoić męża, pociesza go; popełnia samobójstwo, gdyż wiedziała co się wydarzy;
Tyrezjasz – on odkrywa prawdę przed Edypem
Chór Teb – zatroskany o los Teb;
Sługa Lajosa – mówi prawdę Edypowi , w którą Edyp nie chciał wierzyć Tyrezjaszowi;
Posłaniec z Koryntu – pasterz , który zaniósł niemowlę na dwór władcy Koryntu (Edypa) i który przybywa by potwierdzić prawdę o pochodzeniu Edypa;

- Antygona (Sofokles)
• także tragedia, więc ma podobne cechy jak ‘Król Edyp”
• jej tragizm wynika z KONFLIKTU DWÓCH RÓWNORZĘDNYCH RACJI; mimo, że bohaterowie sami decydują o swoim losie, to jednak każda decyzja, której dokonają, okaże się zła;
- Wybrane mity
• Powstanie świata i bogów – świat wyłonił się z chaosu; z niego też wyłoniła się 1-a para bogów: Gaja – ziemie i Uranos – Niebo; siedzibą bogów jest góra Olimp w której mieszkało 12 głównych bogów; przywódca był Zeus;
• Prometeusz – on ulepił człowieka z ‘gliny pomieszanej ze łzami’ i dał mu duszę; z Prometeuszem najczęściej wiąże się 1-e powstanie człowieka; dalej z miłości do ludzi, podarował im ogień, a tym wywołał gniew bogów na siebie i został ukarany; postawa bohatera jest określana jako humanitarna, pełna miłości do człowieka i gotowości poświęcenia się za niego;

ŚREDNIOWIECZE
- Bogurodzica
• polska pieśń religijna, zabytek liryki i języka polskiego;
• tradycja przypisała autorstwo Św. Wojciechowi
• czas powstania do dziś trudny do określenia-prawdopodobnie powstała ok. Xw.(1-a część), a ostateczna wersja z wieku XVw.
• Uważa się ze jest związana z okresem panowania dynastii Jagiellonów;
• Według kronik J.Długosza była patriotyczną pieśnią polskiego rycerstwa; służyła jako hymn koronacyjny królów, jakoby hymn polski; z końcem dynastii została pieśnią kościelną;
• Bogurodzica inspirowała później poetów romantyzmu;
- Lament Świętokrzyski
• inaczej np.: Posłuchajcie, bracia miła
• utwór anonimowy
• prawdopodobnie jest to fragment średniowiecznego misterium o męce Pańskiej;
• jest to pełen bólu monolog cierpiącej Matki Boskiej;

- Legenda o św. Aleksym
• opisuje życie i śmierć świętego – wiersz hagiograficzny
• Aleksy to syn bogatego rodu, który odrzucił wszystkie ziemskie uciechy: majątek, małżeństwo, wybierając egzystencję żebraka; żyje on modlitwą i jamłużną, żyje w nędzy i poniżeniu w progach własnego domu;
• Legenda należy do nurtu literatury PARENETYCZNEJ – której celem jest ukazanie wzoru osobowego do naśladowania przez odbiorców;
• Śmierci ascety, towarzyszyły niezwykłe cuda, które miały uświadomić rodzicom i całemu miastu, że nędzarz, który żył między nimi był święty;

- Pieśń o Rolandzie
• najstarszy francuski epos rycerski
• należy do średniowiecznych pieśniach o chwalebnych czynach, a tematycznie związany z wyprawami władcy Franków Karola Wielkiego;
• Roland, jeden z dowódców wojsk władcy, jest głównym bohaterem; jest on symbolem średniowiecznego rycerza- uosabia jago etos, kodeks honorowy, wierność religii chrześcijańskiej;
• Śmierć Rolanda na polu bitwy, zostaje ukazana zgodnie ze średniowieczną sztuką umierania; rycerz w ostatnich chwilach modli się do Boga i do świętych patronów rycerzy, myśli kieruje ku władcy, próbuje złamać swój miecz, aby nie dostał się w złe ręce, a ku kresu swej wędrówki, na wzgórzu zwraca się twarzą w stronę ojczyzny; śmierć jego zostaje pomszczona przez cesarza;

- Dzieje Tristana i Izoldy (oprac. J. Bédier)
• epos
• GENEZA : tzw. Miłość dworska – zgodnie z której wzorcem rycerz był gotów poświęcić dla damy serca wszystko, co miał, nawet rycerski honor;
• Ogółem – Tristan i Izolda byli sobie przeznaczeni, jednak nie mogli ze sobą spędzić życia; jest to miłość nieszczęśliwa;
• BOHATEROWIE :
Tristian – jego imię znaczy ‘ smutek’; jest to ideał rycerza, jednak pod wpływem miłości do Izoldy łamie zasady honoru i rycerza prawości; był szlachetny, waleczny, honorowy, dzielny itp.itd., wzór cnót rycerskich, dobry przyjaciel, staje w obronie słabszych i pokrzywdzonych; po wypiciu napoju miłosnego rycerz totalnie wariuje; łamie wszelkie zasady, oszukuje, staję się okrutny dla tych co stają mu na drodze spotkania z Kochanką, jest przekonany o swojej niewinności; ma na względzie dobro i szczęście Izoldy, ale jednocześnie gubi siebie i ją oraz niepotrzebnie krzywdzi inną kobitę;
Izolda Złotowłosa – córka króla Irlandii; przeznaczona na żonę króla Marka w imieniu którego Tristan zabił smoka; Izolda też wypija napój i pałają do siebie od tego momentu wielką miłością; mimo uczucia do Tristiana zostaje żoną Marka; jest szaleńczo zakochana co prowadzi do oszukiwania męża, a także pała wielką zazdrością o Tristana; w imię miłości cierpi chłód i niewygody, a podczas nieobecności Kochanka pogrąża się w rozpaczy i smutku; tak jak Tristan nie widzi nic złego w swoim postępowaniu; gdy Tristan już umarł Kochanka układa się przy Ukochanym, modli się i oddaj ducha;
Król Marek – pan zamku Tyntagiel; wuj Tristana, prawy i sprawiedliwy; nie jest szczęśliwy z Izolda, gdyż wie o miłości żony do Tristana; reprezentuje ideał władcy i seniora: poważny, stateczny, opanowany, rozsądny, rozważny, kocha Tristana i Izoldę, łatwo im przebacza, dba o swój honor, sprawiedliwy i dobry pan, który ukrywa swe uczucia;
Morhołt – rycerz irlandzki; przybył do Kornwalii po coroczny haracz (300dziewcząt i chłopców); poległ w pojedynku z Tristanem, ale ten zranił go zatrutym mieczem; Tristan wypłynął na morze i dotarł do Irlandii, gdzie Izolda, znająca zioła i leki, wyleczyła rycerza;
Izolda o Białych Dłoniach – irlandzka królewna, która została żoną Tristana, była bardzo nieszczęśliwa, gdyż odkryła, że mąż jej nie kocha. Zemściła się, mówiąc umierającemu Tristanowi, ze Izolda nie przyszła się z nim pożegnać (a co było nieprawdą), a pod wpływem tej wieści Tristan zmarł nie pożegnawszy się z Ukochaną;
Kaherdyn – przyjaciel Tristana, który oddał mu za żonę swoją siostrę;
• AKCJA : wczesne średniowiecze; akcje rozgrywają się w wielu miejscach (np. Kornawalia, czy Tyntagiel)

- Boska Komedia (Dante Alighieri)
• synteza kultury średniowiecza i zapowiedź renesansu
• autor wykorzystał motyw wędrówki w zaświatach, by jednocześnie zabrać głos w sprawach ziemskich; podejmuje również dyskusję na temat dobra i zła, ludzkiej kondycji w świecie oraz tajemnicy bytu w zaświatach; symboliczna wędrówka ma głęboki, alegoryczny sens;
• przewodnikiem Dantego po zaświatach (piekle i czyśćcu) jest duch Wergiliusz;
• poemat składa się z trzech części: Piekła, Czyśćca i Raju; każda z nich odróżnia się swoistym nastrojem, kolorytem, ich mieszkańcy są zindywidualizowani;
• z księgi PIEKŁO – emanuje nastrój grozy i ponurej tajemnicy; opisy mąk piekielnych obfitują w obrazy budzące grozę i przerażenie; podział na 9 okręgów;
• w CZYŚĆCU – który znajduje się na wzgórzu Jerozolimy, pokutują dusze mniej grzeszne; podobnie jak piekło jest podzielony na 9 rejonów;
• do RAJU – Wirgiliusz nie ma prawa wstępu; odtąd Dantemu towarzyszy Beatrycze, autentyczna niespełniona miłość poety; wizja raju to odtworzenie kosmosu opisanego przez starożytnego uczonego Ptolemeusza, który wszechświat też dzieli na 9 sfer; najwyższa jest siedziba Boga, mająca kształt białej róży, mistycznego kwiatu;
• dzieło Dantego charakteryzuje wizyjność i symbolizm, połączenie realistycznych opisów z poetyką snu i fantastyką; przesycone jest filozofią i mistycyzmem;


RENESANS


- Makbet (W.Szekspir)
• jest to utwór historyczny z dziejów średniowiecznej Szkocji; dramat
• CZAS AKCJI : obejmuje całe panowanie Makbeta czyli 1039-1056 (17lat); w czwartym akcie miejscem akcji jest Anglia, zaś w reszcie utworu Szkocja;
• BOHATEROWIE :
Makbet – wódz wojsk szkockich; mężny, odważny, umie podejmować szybkie i trafne decyzje, ma opinie honorowego żołnierza i nieskazitelnego szlachcica; Makbet bardzo chce zostać królem, co wykorzystuje jego żona, nakłaniając go do zbrodni, jego kuzyna Dunkana – króla; mimo to jednak Makbet nie potrafi powstrzymać rządzy władzy i dopuszcza się tego haniebnego czynu; zbrodnia ciągnie za sobą kolejne zbrodnie..a Makbet popada w końcu w obłęd, ma halucynacje; mimo to Makbet cały czas ma wolną wole i to od niego zależy jaką decyzje podejmie i co będzie dalej; wybiera jednak szlak zbrodni, co i jego samego prowadzi do śmierci; jego śmierć nie jest tylko karą dla niego samego, ale także wyzwoleniem od jego obsesji i ostatecznym zakończeniem pasma zbrodni; zginął z ręki Makdufa;
Lady Makbet – charakteryzują ją wyjątkowo silne namiętności; jest kobietą zdecydowaną, wie czego chce; równie silnie kocha jak i nienawidzi; jako żona jest czuła, troskliwa, opiekuńcza, bardzo lojalna wobec męża; głęboko przeżywa swoje niespełnione macierzyństwo- śmierć jej dziecka zostaje niewyjaśniona; perspektywa zostania królową całkowicie ją zaślepia; najpierw nakłania męża do zbrodni, później go chroni, ewidentnie jest silniejsza psychicznie, zachowuje zimną krew i opanowanie; jednak szaleństwo jakie ją dotyka jest jeszcze gorsze od Makbeta; jest ono wynikiem osobistych klęsk, niespokojnej natury, samotności, tragicznego macierzyństwa, tłumienia uczuć i popędów, które w końcu dają o sobie znać; popełnia samobójstwo, ginie jako samotna i nieszczęśliwa kobieta;
Czarownice – ukazują się Makbetowi i Bankowi (przyjaciel którego Makbet też zabija) i przepowiadają pierwszemu królewską władzę, a drugiemu spłodzenie królów; są dziwaczne, wychudzone, odrażające, mają długie brody, nawet nie wiadomo czy na pewno to były kobiety; właśnie w tych czasach odbywały się polowania na czarownice co wykorzystał Szekspir, a przecież słów czarownic nie można było nie traktować poważnie; przepowiadają przyszłość lecz bardzo niejasno, ujawniając w tym swoja przewrotność, złośliwość i zwodniczość; ich słowa są wieloznaczne dlatego można je różnie interpretować; można je uważać za symbol zła drzemiącego w Makbecie lub drzemiącego na świecie;

- Żywot człowieka poczciwego (M.Rej)
• wydany pod koniec życia pisarza utwór jest częścią większego traktatu ‘Zwierciadło’ (1567-1568)
• ten gatunek służył zobrazowaniu wzorców moralnych do naśladowania – tu ideału szlachcica ziemianina;
• utwór ten został starannie przygotowany, jakby z założenia autora miał zostać świadectwem jego życia i pracy;
• składa się z 3 ksiąg – każda to oddzielny etap życia : młodość, lata dojrzałe i starość;
• 1-a księga : jest o wychowaniu
• 2-a księga : obraz człowieka jako istoty społecznej
• 3-a księga : podsumowuje ostatni etap życia ludzkiego
• bohater jest w 3-ch perspektywach : człowiek – świat, czł – społeczeństwo, czł- własne ja;
• pouczający charakter utworu podkreślają liczne rady;
• jeden z najbardziej znanych fragmentów jest opis życia na wsi w czterech porach roku;

- Fraszki (J.Kochanowski)
• fraszka – drobny utwór poetycki, często o charakterze żartobliwym, opartym na dowcipnym pomyśle, błyskotliwej idei;
• w tych krótkich wersach autor zawarł filozofię życia pozwalając dopatrzyć się sensu w tym co może wydawać się absurdalne z pozoru;
• podkreślił wartości takie jak: umiar, przyjaźń, cnota, radość życia, miłość, wiara;
• możemy je podzielić na : religijne, filozoficzne, patriotyczne, obyczajowe, biesiadne i miłosne;
• z fraszek wyłaniamy mądrość życiową;
• PRZYKŁADY :
➢ ‘ Do gór i lasów’ – autobiograficzna; wspomnienia poety z odbytych podróży, wizerunki poety; zwraca się w formie apostrofy do gór i lasów;
➢ ‘ Do fraszek ‘ – deklaracja ideowo-artystyczna poety; mówi, iż celem fraszek jest wymienianie i unaocznianie ludzkich wad i złych występków;
➢ ‘ O żywocie ludzkim ‘ – tematyka filozoficzna; to refleksja nad absurdem życia w tonie ironicznym;
➢ ‘ Na nabożną ‘ – poetycka kpina z dewocji i ludzkiej obłudy;
➢ ‘ Na dom w czarnolesie ‘ – wielka apostrofa o bezpośrednim zwrocie do Boga; prosi o błogosławieństwo dla podmiotu lirycznego; autor prezentuje swoją własną hierarchię wartości;
➢ ‘ Na lipę ‘ – fraszka refleksyjna; pod tytułową lipą kryją się myśli samego autora; przesłanie – ciesz się drobnymi przyjemnościami, bo to często one decydują o sensie życia;
• we fraszkach ukazany jest obraz życia w szesnastowiecznej Rzeczypospolitej;



- Pieśni (J.Kochanowski)
• jest to gatunek liryki, korzeniami sięgające do antyku;
• WYRÓŻNIAMY : patriotyczne, refleksyjne, filozoficzno-refleksyjne, erotyczne, religijne, biesiadne, historyczne, pochwalne i żałobne;
• Pierwsze wydanie pieśni ukazało się dopiero po śmierci poety w 1586;
• PRZYKŁADY :
➢ Hymn ‘ Czego chcesz od nas Panie...’ – w utworze artysta kreśli renesansową wizję boga jako doskonałego architekta, a także dobrego ojca do którego człowiek zwraca się z prośbą o opiekę;
➢ Pieśń XIV ks. II (‘Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie..’) – słowa są skierowane do władców i wszystkich tych którzy stoją na czele narodu; jest ku ich przestrodze; mają troszczyć się o wszystkich ludzi i zajmować się państwem, a nie myśleć o swoich prywatnych sprawach;
➢ Pieśń IX ks. I (‘Chcemy być sobie radzi..’) – o charakterze refleksyjnym; pisze, iż przyjęcie stosownej filozofii życia może uchronić człowieka przed zbłądzeniem i pozwala wypełnić swoje przeznaczenie; promuje Carpe Diem;
➢ Pieśń V ks. II (‘Pieśń o spustoszeniu Podola’) – to patriotyczny utwór inspirowany autentycznym wydarzeniem historycznym – najazd tatarski na Podole; autor usiłuje obudzić sumienia rodaków; apeluje o poświęcenie dla ojczyzny, chce doprowadzić do tego by lud zapobiegł jeszcze większym nieszczęściom, które mogą spotkać kraj;
➢ Pieśń świętojańska o Sobótce – jest to cykl (12 pieśni) przede wszystkim jednak poematem o pieśni, która przechowuje zakazy i nakazy oraz potrafi człowieka pocieszyć i zabawić; jest to pochwała życia wiejskiego, ukazanego jako swoista Arkadia – sielska natura, uczciwe życie prostego ludu, urodzajność sadów i ogrodów, dostatek zagród, a w domu dobra żona, gromadka dzieci i pokolenie dziadków – wielka miłość ☺;

- Treny (J.Kochanowski)
• jest to cykl 19 żałobnych wierszy poświęcony zmarłej córce poety Urszulce (1578)
• autor pisze przede wszystkim o bólu i kryzysie wyznawanych przez siebie wartości, szydzi z mądrości, która według niego miała go uchronić przed rozpaczą; dostrzega on chaos i niesprawiedliwość panującą na świecie;
• rozpaczliwie szuka zmarłej, by ostatecznie zwątpić w jej istnienie, a także istnienie Boga;
• treny Kochanowskiego to dramat filozofa, chrześcijanina i ojca;
• ostatni tren XIX przynosi uspokojenie; jest on napisany w konwencji snu w którym widzi zmarłą córkę na rękach także zmarłej żony; otrzymuje tu napomnienie od żony by znał umiar w rozpamiętywaniu swojego cierpienia i znosił swój los po ludzku;


BAROK

- Świętoszek (Molier)
• wydarzenie rozgrywa się w latach 60. XVII w. ,w Paryżu w domu francuskiego mieszczanina, Orgona; autor zachował w tej komedii jedność czasu i miejsca akcji;
• BOHATEROWIE :
Świętoszek (Tartuffe) – mężczyzna w średnim wieku, prawdopodobnie o mało atrakcyjnym wyglądzie, ale posiada niebywałą umiejętność przekonywania, a także ma niepospolity tupet; jest bezwzględny, uparty, bezkrytyczny i jest obłudnikiem; rozbija rodzinę Orgona i doprowadza do nędzy; potrafi on wybierać osoby które wie, że mu ulegną; doskonale udaje osobę pobożną; w rzeczywistości jest dewotem i hipokrytą; jest to człowiek przewrotny, mistrz mistyfikacji, genialny oszust i bezwzględny niegodziwiec;






Orgon – przeciętny francuski mieszczanin; do czasu kiedy nie pojawił się Świętoszek jest szczęśliwym ojcem rodziny, kochającym mężem, mądrym i uczciwym człowiekiem, który dba o swoich bliskich; Świętoszek sprawił iż poglądy Orgona drastycznie uległy zmianie; w tym momencie okazuje się ufnym, naiwnym i zbyt łatwowiernym; Tartuffe ma na niego nieograniczony wpływ; Orgon zaczyna go traktować jako najważniejszą osobę w życiu; daje się zaślepić; pozwala sobą manipulować; pragnie by ktoś przedstawił mu właściwy, doskonały ‘program życiowy’; Tartuffe staje się dla niego mistrzem i nauczycielem; pod koniec komedii Orgon powraca do swojej pierwszej roli, ale to nie on głównie się do tego przyczynił;
Pani Pernelle – to matka Orgona; jako najstarsza w rodzinie cieszy się dużym szacunkiem; jest uciążliwą dewotką, która wykorzystuje swój autorytet w złych celach; tak samo pod wpływem Tartuffe staje się fanatyczna, zaślepiona i bezkrytyczna;
Elmira – wzorowa żona, piękna, zadbana, pełna wdzięku, która docenia wartość własnego małżeństwa; nie daje się uwieść Świętoszkowi; odkrywa szybko zamiary Tatruffe i dąży do zdemaskowania jego niecnych zamiarów; jest odważna, sprytna, przebiegła; ma swój honor i kieruje się zasadami; troszczy się o dzieci tym bardziej, gdyż wie do czego chce doprowadzić mąż (wydać córkę Mariannę za Tartuffe);
Damis – syn Orgona; kocha, szanuje ojca ale także widzi zaślepienie ojca i otwarcie przeciw temu się buntuje; w efekcie ojciec go wydziedzicza; to właśnie Damis odkrywa zamiary wobec Elmiry i natychmiast podejmuje decyzję o zemście;
Marianna – córka Orgona; zakochana w Walerym, dlatego decyzja ojca o ożenku jest dla niej niezrozumiała i bolesna; traci szacunek i zaufanie do ojca; widzi, iż nie jest już dla niego ważna; nienawidzi Tartuffe i dlatego też nie ma oporów przez otwartą walką z nim;
Doryna – pokojówka Elmiry; wzór służącej – wierna, uczciwa, dba o dobro rodziny; zachowuje przytomność umysłu, przejrzała Tartuffe i otwarcie z niego drwi; potrafi zdemaskować jego obłudę i szydzić z udawanej pobożności; jej zdanie liczy się w domu Orgona; mówi wprost i ma większą siłę przekonywania niż Elmira; ma tupet i nie waha się przed wyrażaniem swoich myśli – próbuje odwieść Orgona od pomysłu małżeństwa; stara się opiekować wszystkimi domownikami, jest mądra i szlachetna;

- Wiersze, sonety (Jan Andrzej Morsztyn)
➢ ‘ Do trupa ‘ :
• jest to sonet
• oparty na pomyśle, który polega na zestawieniu sytuacji w jakiej znajduje się człowiek żyjący z sytuacją osoby zmarłej;
• to monolog osoby żyjącej – zakochanej, do zmarłego – tytułowego trupa;
• jak to w sonetach bywa da się go podzielić na dwie części : 1) – podmiot liryczny porównuje stan duszy zakochanego do stanu w jakim znajduje się nieboszczyk; 2) – różnice między nimi; końcową myślą jest paradoksalne stwierdzenie, że sytuacja zmarłego jest lepsza bo on nic nie czuje, a zakochany dalej cierpi;
➢ ‘ Niestatek’ :
• wiersz zbudowany na zasadzie kontrastu;
• występuje tu anafora (powtórzenie tego samego wyrazu lub wyrażenia, na początku wersu) jest to słowo – „prędzej”; autor wylicza szereg paradoksów, aby ostatecznie zaskoczyć czytelnika puentą (iż najmniej prawdopodobne na świecie jest to, że kobieta będzie wierna)
➢ ‘ Do Panny’ :
• tematem jest obojętność dziewczyny, która jest powodem zmartwienia podmiotu lirycznego;
• spiętrzając osobliwe porównania (hiperbola), próbuje oddać twardość jej serca;
• formalną zasadą porządkującą jest anafora – tu powtarzanie podobnie brzmiących wyrazów na początku każdego wersu;


- Wiersze (Daniel Naborowski)
➢ ‘Marność’ :
• wyraża przekonanie o marności doczesnego świata (motyw z księgi Koheleta);
• w kontraście znajduje się zawołanie do podmiotu lirycznego do korzystania z ziemskich rozkoszy;
• autor dochodzi do wniosku, że jeśli zachowuje się w tym wszystkim umiar, nie jest to postawa godna potępienia;
• autor głosi, że gdy się żyje zgodnie z własnym sumieniem, można ocalić duszę i przestać się obawiać śmierci;
➢ ‘Krótkość żywota’ :
• kolejny utwór barokowy w którym widoczna jest fascynacja upływem czasu, nicością, śmiercią;
• nawiązuje do średniowiecznego motywu – memento mori;
• autor głosi, iż nic nie trwa wiecznie, nic się nie powtarza, wszystko przemija, a człowiek według podmiotu lirycznego, okazuje się być przechodniem w świecie, który trwa wiecznie;


OŚWIECENIE

- Satyry i hymn ( Ignacy Krasicki)
➢ SATYRY :
• ‘ Pijaństwo’ :
• znakomite studium psychologiczne człowieka uzależnionego, próbującego za każdym razem się usprawiedliwiać; to krytyka jednej z głównych polskich wad;
• odtwarza sarmacką kulturę picia i wskazuje na jej najważniejsze cechy: szukanie nawet najmniejszej okazji do wypicia, brak umiaru, alkohol – lekarstwo na wszystko, przeradzanie się dyskusji politycznych przy kieliszku w bójki;
• pod koniec następuje pochwała trzeźwości;

• ‘Żona modna’ :
• zaliczana do utworów obyczajowych;
• powiada o szlachcicu ziemianina, któremu zachciało się żony z miasta;
• po ślubie okazało się że żona hołduje nade wszystko najnowszej modzie i życiu ponad stan
• autor śmieje się z głupoty męża, który spełnia wszystkie zachcianki żony, ale także wytyka kobietom Polkom, rozrzutność i bezmyślne papugowanie zagranicznych wzorców;

• ‘Do króla’ :
• forma przypomina naganę, choć w rzeczywistości jest pochwałą króla, będącego w opinii szlachty człowiekiem zbyt mądrym, zbyt młodym, nie pochodzącym z królewskiego rodu i Polakiem; król S.August Poniatowski;
• to typ satyry politycznej na przeciwników króla, a która obniża małość i głupotę ich argumentów; podmiot liryczny – sarmata;


• ‘Świat zepsuty’ :
• autor dokonuje diagnozy współczesności – cnotę przodków przeciwstawia upadkowi obyczajów, wskazując konkretne przykłady;
• ukazuje : upadek wartości, fascynacja pozornymi wartościami, brak zasad moralnych, niedowiarstwo i bezbożność..itp.;
• satyra ma formę monologu;
• autor dostrzega jedyną szanse w ratunku dla ojczyzny – powrót do źródeł, przeszłości i wartości, którym hołdowali przodkowie;
• satyra skomponowana jest na zasadzie kontrastu obrazu przodków, a obrazem współczesnego pokolenia;


ROMANTYZM

- Cierpienia Młodego Wertera (Johann Wolfgang Goethe)
• powstała w roku 1774 w Niemczech – okres preromantyczny (tzw. Okres burzy i naporu);
• składa się z dwóch części; pierwsza to rok 1771, a druga to końcówka 1771 do grudnia 1772;
• miejscem akcji jest gł Waldheim;
• jest to powieść Epistolarna – czyli powieść w formie listów; narracja tu jest pierwszoosobowa; tu jest to ciąg chronologicznie ułożonych listów Wertera do przyjaciela;
• WERTERYZM – przesadna, wybujała uczciwość, postrzegania świata przez pryzmat marzeń i poezji, brak konkretnego, zdecydowanego działania; poczucie bezsensu egzystencji, dążenie do samozagłady i najczęściej na koniec działań bohatera jest samobójstwo;
• BOHATEROWIE :
Werter – młody mężczyzna, traktuje miłość swobodnie; upatruje szczęście w samotności; na początku bohater snuje filozoficzne myśli, ale da o sobie znać jego ‘buntownicza krew’ ; w tym spokojnym stanie ducha poznaje Lottę; nagle Werter doznaje olśnienia, że owa dziewczyna jest tą jego boską kochanką, bliźniaczą duszą; tak zaczęła się jego silna, odurzająca miłość – miłość romantyczna; Werter jest nieprzytomnie szczęśliwy; przełom w jego wielkiej miłości następuje wtedy, gdy przyjeżdża Albert – narzeczony Lotty; poznaje teraz piekło romantycznej miłości; z bólu wyjeżdża, ale powraca, gdyż nie potrafi żyć bez ukochanej; jego życie stało się bardzo intensywne; ciągle rozpaczał, rozpamiętywał, raz godzi się z losem, a zaraz znów buntuje się przeciwko niemu; w końcu jako typowy kochanek romantyczny popełnia samobójstwo;
/\
||
rządzą nim uczucia; nadwrażliwy; przesadnie skłonny do wzruszeń; żyje marzeniami; często ucieka od świata;

Lotta – narzeczona Alberta; młodziutka dziewczyna; niezależna, umie odważnie wygłaszać swoje sądy, oczytana, wrażliwa; subtelna, delikatna, szczera i uczciwa; ma wszystkie cechy romantycznej kochanki;
Albert – postać nadzwyczajnie pozytywna; kocha Lottę dojrzałą i ugruntowaną miłością; jest opiekunek i przyjacielem; nie przeżywa porywów;






- Nie-boska komedia (Z.Krasiński)
• dramat powstał w 1833 roku, a wydany został 2lata później – anonimowo;
• DRAMAT ROMANTYCZNY – luźna struktura, zerwanie z klasyczną zasadą trzech jedności, przemieszanie scen realistycznych z wizyjnymi świadczące o przeplatania się dwóch światów; łączenie różnych rodzajów literackich (epiki, liryki i dramatu);
• Można podzielić na dwie części : pierwsza – tzw dramat rodzinny; druga – dramat społeczny;
• TYTUŁ : nawiązuje do Boskiej komedii Dantego; interpretuje się go jako określenie historii – nie-boskiego dzieła ludzi lub komedii dziejącej się wbrew woli Boga;
• PROBLEMATYKA : najważniejszy jest tu konflikt społeczno-polityczny między arystokracją, a ludem, który prowadzi do rewolucji; drugi problem to status poety niedoskonałego, romantycznej wersji poety przeklętego, jakim jest hrabia Henryk (Mąż); zaś problem trzeci to historia nieszczęśliwego małżeństwa bohatera;
• BOHATEROWIE :
Hrabia Henryk (Mąż) – to typowy bohater romantyczny; wybitnie uzdolniony poeta, który ma poczucie wyższości, pogardza innymi, jest pyszny, a to wady które prowadzą do klęski; poszukuje idealnej kochanki; daje się zwieść Dziewicy, która okazuje się być wcieleniem Szatana; widząc tragedie jaka spotkała jego rodzinę – żona popadła w obłęd – postanawia wyrzec się poezji; jednak będzie ona go dalej prześladować, gdyż syn Orcio będzie poetą; w III części Henryk jest działaczem społecznym, przywódcą arystokracji; zna wady swojej warstwy, a mimo to obejmuje przywództwo; przeżywa osobiste tragedie – śmierć żony, chorobę synka i jego też później śmierć; widząc zwycięstwo rewolucjonistów popełnia samobójstwo; bohater do końca pozostaje wielką indywidualnością;
Pankracy – przywódca rewolucjonistów; człowiek z ludu bez przeszłości; jest silnym, konsekwentnym i upartym człowiekiem i dzięki temu jest przywódcą; jest niezależny, ma świadomość swojej wielkości i też dlatego jest samotny; jego niezłomna wiara w rewolucje załamuje się po zwycięstwie; na gruzach starego świata przeżywa falę skruchy i mówi o konieczności zmazania zbrodni poprzez stworzenie raju na ziemi; to jednak nie zmazuje jego win; Pankracy dlatego tez zostaje pokonany przez Chrystusa Zbawiciela;
Orcio – syn Męża; poetycki geniusz, co staje się jego przekleństwem; bohater o słabej konstrukcji psychicznej, stoi na pograniczu świata duchów i rzeczywistości żywych; cierpi jego dusza ale i ciało gdyż popada w ślepotę; dziecko symbolizuje ideał poety;
Rewolucjoniści :
Leonard – jego pseudoreligijny rytuał podsyca chęć zabijania i żądzę przelewu krwi..pełni role ‘kapłana Wolności’ ; zastępca Pankracego;
Gen.Bianchetti – przywódca wojskowy, który uważa siebie za największego geniusza;

• TREŚĆ :
Cz. 1 -> mąż, zostaje wystawiony na pokusy wyobraźni; porzuca żonę, goni za widmem kochanki; doprowadza do obłędu żonę swoja obojętnością, a później i śmierci; zostaje ukarany jej śmiercią, a także kalectwem syna Orcio;
Cz. 2 -> ukazanie przeznaczenia Orcia jako prawdziwego poety; Hrabia nabiera cech bohatera tragicznego, nabiera cech ludzkich, a co zostało wywołane kalectwem syna;
Cz. 3 -> hrabia zostaje przywódcą okopów Świętej Trójcy, obozu arystokracji; w pałacu hrabiego dochodzi do spotkania Hrabiego i Pankracego; hrabia wątpi w możliwość stworzenia przez ludzi raju na ziemi;
Cz. 4 -> dochodzi do ostatniej walki między arystokratami, a rewolucjonistami; Orcio ginie trafiony kulą, hrabia popełnia samobójstwo z okrzykiem „poezjo bądź mi przeklęta”; Pankracy i Leonard dokonują krwawego sądu nad reszta arystokracji, wydając wyroki śmierci; w chwili triumfu Pankracy (wódz) odczuwa dziwny niepokój, lęk i zwątpienie, doznaje wyrzutów sumienia, gdy ukazuje mu się Chrystus – mściciel; wstrząśnięty tą wizją umiera na rękach Leonarda ze słowami „Galileuszu, zwyciężyłeś” ;
- Dziady cz. III (A.Mickiewicz)
• powstały wiosną 1832 roku w Dreźnie; Adam nie wziął wtedy udziału w powstaniu listopadowym(1830-1831) i Dziady są pewnego rodzaju zadośćuczynieniem narodowi;
• AKCJA : 1832; miejsca: Wilno, Warszawa, okolice Lwowa, a w prologu opisywana jest podróż do bohatera do Petrsburga;
• SYNKRETYZM RODZAJOWY – można znaleźć elementy liryki, epiki i dramatu;
• MESJANIZM – jest to zbiór przekonań i przeświadczeń o szczególnie roli (:tu) Polski w dziejach świata;
• PROMETEIZM – scena Wielka Improwizacja, jest interpretowana jako wyraz buntu przeciw Bogu, Konrada, wzniesionego w imię ludzkości; czyli bunt prometejski;
• BOHATEROWIE :
Konrad – wyjątkowo wrażliwy i bogaty jeśli chodzi o życie wewnętrzne; przeżywa stany uniesień, wówczas improwizuje, co jest wspomniane w scenie więziennej; gorący czciciel Marii co ratuje go przed potępieniem; gł cecha ujawnia się w Małej Improwizacji – pycha, której symbolem jest kruk; jest poetą romantycznym, tworzy prawdziwą i żywą poezję; jest wieszczem narodowym – przepowiednikiem; pragnie władzy tyrańskiej; pragnie rządzić uczuciami i duszami dlatego poniesie klęskę; znosi on znamiona bohatera bajronicznego –> zbuntowany, niezależny, ma poczucie wyższości i wyjątkowości, niepokorny, woli ginąć, niż się podporządkowywać; to jego cechą jest prometejski bunt (patrz wyżej);
Ks.Piotr – bernardyn, odważny patriota, odwiedza więźniów, podnosi ich na duchu; najważniejszą jego cechą jest pokora; pomaga Konradowi podnieść się z upadku; jest przenikliwy i stanowczy; przepowiada Konradowi wolność i udziela wskazówek co do jego przyszłej roli;
Młodzież uwięziona przez carską policję – autor podkreśla ich niewinność; więźniowie są jednak świadomi jakie wyroki na nich spadną, a nie maja możliwości obrony; to ludzie odważni, szlachetni i gotowi oddać życie za ojczyznę;

• TREŚĆ :
Prolog – Wilno, 1 listopada 1823; w więzieniu; gł bohater ma wizję senną; po przebudzeniu dokonuje się w nim przemiana, której wyrazem jest zmiana imienia z Gustaw na Konrad; scena ma znaczenie symboliczne : nadszedł czas przemiany z kochanka romantycznego poszukującego kobiety, na ‘kochanka’ ojczyzny;
Scena I - scena więzienna; Mickiewicz przywołał swoich przyjaciół filomatów i filaretów; najważniejsze jednak jest opowiadanie Sobolewskiego o zesłanych na Sybir uczniach i studentach ze Żmudzi (elementy mesjanizmu) oraz wampiryczna pieśń zemsty Konrada;
Scena II – improwizacja; poeta Konrad wygłasza Wielką Improwizację, w której żąda władzy nad ludźmi; oskarża on również Boga o nieczułość na los Polski i cierpienie ludzi; gdy wątpiąc w sprawiedliwość Boga, posuwa się niemal do bluźnierstwa, pada zemdlony, a szatan triumfuje;
Scena III – ks. Piotr odprawia egzorcyzmy nad Konradem; zwycięża księdza nie szatan, który wyjednuje Konradowi wybaczenie w sądzie archaniołów;
Scena IV – widzenie Ewy; Lwów – dziewczyna modli się za duszę uwięzionego poety Konrada;
Scena V – widzenie ks. Piotra; Bóg w widzeniu zsyła księdzu wielką wizję cierpień i zmartwychwstania Polski; symbolika tej sceny jest oparta na biblijnych scenach Męki Pańskiej; Polska ma odgrywać rolę Mesjasza (mesjanizm polski), by swym cierpieniem odkupić inne narody; jej wyzwolicielem ma być tajemniczy mąż – „a imię jego czterdzieści i cztery” ;
Scena VI – sen Senatora; diabły męczą go w śnie, zsyłając mu sen o niełasce cesarskiej;
Scena VII – (salon warszawski) – porucznik Piotr Wysocki dokonuje oceny narodu polskiego;


Scena VIII – (bal u Senatora) – ukazuje senatora Nowosilcowa i jego otoczenie; przedstawiono tu kontrast między tą grupą a patriotami; najważniejszym wątkiem tej sceny jest wątek Rollinsona i jego matki; scena kończy się spotkaniem ks. Piotra z Konradem;
Scena IX – to noc Dziadów; 1824 rok; Guślarz próbuje na prośbę kobiety wywołać ducha, który przed laty ukazał się jej w noc Dziadów; był to duch człowieka żyjącego; ponieważ milczał, kobieta rozpoznaje go wśród więźniów więzionych w kibitce; ma ona ranę na piersi i na czole – to Konrad;

- Pan Tadeusz (A. Mickiewicz)
• CZAS POWSTANIA : 1832-1834; wydanie w Paryżu w 1834;
• AKCJA : kilka dni lata 1811, noc i dzień wiosny 1812 roku; Litwa, dworek w Soplicowie i Dobrzynie;
• TŁO HISTORYCZNE : jest nim kampania napoleońska; wyraźny kult Bonapartego w który Polacy widzieli nadzieję odzyskania niepodległości;
• TEMAT : zgodny z założeniami romantycznego historyzmu (ukazanie przeszłości, historia walk o wolność) i regionalizmu (obraz przyrody, kultury, obyczajów regionu - :tu Litwy)
• GENEZA :
➢ sytuacja wygnańca
➢ rozgoryczenie sprawami wewnątrz emigracji
➢ tęsknota za krajem
➢ chęć ocalenia pamięci o kraju lat dziecinnych
➢ marzenie o wyzwoleniu ojczyzny i powrocie do niej
➢ pragnienie stworzenia epopei narodowej
• WĄTKI :
➢ miłosny – Tadeusz z Zosią
➢ spór o zamek – Sędzia i Hrabia
➢ działalność księdza Robaka
• JĘZYK : archaizmy, gwara kresowa; utwór napisany 13-zgłoskowcem (7+6), parzyście rymowany;
• OBYCZAJOWOŚĆ : ukazane zostały znikające już (podkreślenie przez słowo klucz ‘ostatni’) obyczaje Polski szlacheckiej; odchodzące pokolenie to: Sędzia, Podkomorzy, Gerwazy, Protazy, Wojski, Dobrzyński; zaś głównie, nowe poglądy i wartości młodego pokolenia, reprezentuje Tadeusz, a z nim Zosia;
• BOHATEROWIE :
Tadeusz - dwudziestoletni chłopak, który przybywa do Soplicowa z Wilna; bratanek Sędziego, syn Jacka Soplicy; Zosia jest jego pierwszą miłością; jest wierny, uczciwy; został wychowany w tradycji patriotycznej; wraz z Zosią tworzą wzorcową polską parę nowych czasów; urodzony w czasie powstania kościuszkowskiego, stąd też jego imię;
Zosia – wychowanka Telimeny; córka Ewy Horeszkówny;
Jacek Soplica – brat Sędziego, ojciec Tadeusza i jego opiekun, który z daleka śledzi los syna i Zosi, córki jego Ukochanej Ewy; w młodości przeżył wielki zawód miłosny, unieszczęśliwił potem matkę Tadeusza, której nie kochał, zabił Stolnika i został przez to ogłoszony zdrajcą; to wszystko wywołało u Jacka wewnętrzną przemianę; stał się pokorny i przyjął nazwisko Robak i w mnisim przebraniu podjął się służby dla kraju; cieszy się wśród szlachty ogromnym autorytetem; w roli emisariusza przygotowuje powstanie na Litwie; Gerwazy przebacza mu zabójstwo Stolnika, na łożu śmierci Jacka; pozostaje on w pamięci jako narodowy bohater;
Sędzia Soplica – gospodarz Soplicowa, brat Jacka, gorący patriota; w posiadłości zachowuje staropolskie obyczaje i tradycje;
Telimena – niemłoda, ale jeszcze piękna opiekunka Zosi; mieszkanka Petersburga; szuka męża, jest bezkrytyczna, skoro uwodzi Tadzia, potem wiąże matrymonialne nadzieje z Hrabią, a w końcu bierze ślub z Rejentem;
Gerwazy i Protazy – pierwszy to stary sługa Horeszków, drugi to sługa Sopliców; pałają do siebie nienawiścią ale w XI księdze godzą się;
Jankiel – Żyd; dzierżawca dwóch karczem; człowiek ogólnie lubiany i poważany; wielki patriota; wielki artysta znany ze swych talentów muzycznych; jego ulubienicą jest Zosia i dlatego dla niej gra na koniec utworu;
Wojski Hreczech, Rejent i Asesor – typowi staropolscy szlachcice, przyjaciele Sędziego;
Szlachta dobrzyńska – mieszkańcy Dobrzyna; zubożała szlachta, zmuszona do pracy na roli, ale zachowująca godność; ludzie porywczy, odważni, większość z żołnierską przeszłością; przywódcą ich jest Maciej Dobrzyński;

- Kordian (J.Słowacki)
• CZAS I MIEJSCE POWSTANIA : rok 1833 w czasie pobytu poety w Genewie; dramat drukiem ukazał się 1834;
• WYMOWA :utwór uważany jest za próbę rozrachunku Słowckiego z moralnymi i politycznymi problemami pokolenia; oraz za próbę pojęcia polemiki ideowo-artystycznej z Mickiewiczem;
• AKCJA : początkowo noc sylwestrowa 1799roku(Przygotowanie) , a dalej to już rok 1823; miejsca to m.in.: Londyn, Dover, willa włoska, Rzym, Mont Blanc i Warszawa;
• PROBLEMATYKA : to przede wszystkim bezwzględna krytyka przywódców powstania listopadowego i ocena samego powstania, a także polemika z romantycznymi mitami narodowymi; utwór przedstawia również historię dojrzewania oraz wizerunek psychologiczny młodego chłopaka, bohatera tytułowego;
• BOHATEROWIE :
Kordian – początkowo to 15-letni chłopiec, który odczuwa apatię, nudę, niechęć do życia które według niego jest bezsensowne i pozbawione celu; przeżywa nieszczęśliwą miłość do Laury, która jest starsza od niego i która lekceważy jego uczucia; popada on w skrajnie odmienne nastroje co powoduje popełnienie samobójstwa, ale nieudanego; później Kordian to już wędrowiec, który zdobywa kolejne doświadczenia; traci on złudzenia, dojrzewa; zaczyna się formować polski patriota który będzie walczył o wolność ojczyzny; pod koniec II aktu Kordian przeżywa wewnętrzną przemianę, w improwizacji na górze Mont Blanc; ma poczucie własne wyjątkowości; w III akcie podejmuje rolę spiskowca, który chce zabić cara, ale jest za słaby psychicznie do tego; przeżywa głębokie załamanie; w końcu pragnie złożyć swoje życie w ofierze ojczyźnie (zostaje na niego wydany wyrok śmierci); dalszych losów nie znamy..Słowacki nie dokończył dalszej części trylogii..;
Grzegorz – stary, oddany sługa, przerażony stanem Kordiana (na początku); kocha go jak syna;
Doktor – odwiedza chłopaka w szpitalu dla obłąkanych, jego zachowanie wskazuje na to, że to szatan; jego wizyta odbiera Kordianowi ostatnią nadzieję i poczucie wartości jego działalności patriotycznej;
Wielki Książę Konstanty – autor przedstawia go jako postać skomplikowaną psychologicznie; to tyran, morderca, człowiek niezrównoważony psychicznie – popada w szaleńczy gniew; a jednocześnie to wielki entuzjasta odwagi i sprawność wojska polskiego;

• TREŚĆ :
Akt I – 15-letni chłopiec czyta ‘Cierpienia...” snując rozważania o celu i sensu istnienia; następnie słucha opowieści, które opowiada mu stary sługa i żołnierz Grzegorz; rozczarowanie i zawód miłosny popychają go do nieudanego samobójstwa;
Akt II – już rok 1828; Kordian podróżuje po Europie; w Londynie po raz pierwszy na jego drodze staje szatan; akt kończy monolog na szczycie góry Mont Blanc; podejmuje decyzje powrotu do kraju i podjęcia działalności spiskowej;
Akt III – akcja toczy się w maj, w Warszawie 1829 roku; czas koronacji Mikołaja I na króla Polski; Kordian podejmuje próbę zamordowania cara, jednak kończy się fiaskiem, gdyż zostaje pokonany przez Strach, Imaginację i Widmo; następnie zostaje wtrącony do więzienia i skazany na śmierć; stoi przed plutonem egzekucyjnym, gdy przybywa goniec z ułaskawieniem, jednak dowódca plutonu go nie widzi; scena nie zostaje rozstrzygnięta – nie wiemy czy padł strzał;

- Wiersze (J.Słowacki)

➢ ‘Testament Mój’

• utwór liryczny będący poetycką stylizacją testamentu
• zawiera elementy : pożegnanie ze światem i najbliższymi, rachunek sumienia i nad własnym życiem, dyspozycje dotyczące pogrzebu, życzenia skierowane do najbliższych lub potomności;
• GENEZA : utwór powstał na przełomie 1839/1840, czyli 9lat przed śmiercią; treść i nastrój mają związek z osobistymi przeżyciami poety w tym czasie;
• TYTUŁ : jest wyrazem romantycznego indywidualizmu poety (zaimek dzierżawczy ‘mój’);
• INTERPRETACJA :
⇒ podmiot liryczny utożsamiamy z Słowackim po zwrotach w pierwszej osobie i elementach autobiograficznych;
⇒ widoczne są ból i osamotnienie, poczucie niezrozumienia i obojętności współczesnych oraz pustka uczuciowa – gł w przedostatniej zwrotce;
⇒ oprócz odczuć osobistych pojawiają się myśli patriotyczne, które podkreślają, że ojczyzna dla poety to wartość najwyższa;
⇒ w wierszu pojawiają się motywy, które są przekonaniem autora o mocy i boskiej sile jego własnej poezji;
⇒ poezja więc ma moc duchowej odnowy, doskonalenia odbiorców;
⇒ dostrzegamy w nim typowo romantyczną autokreację podmiotu lirycznego, który myśli o śmierci;

➢ Hymn (‘Smutno mi, Boże’)

• napisany w czasie romantycznej podróży poety na wschód
• jest to podniosły gatunek hymnu, skierowany do Boga, którego podmiot liryczny czyni powiernikiem swoich smutków;
• poeta mówi o losie wygnańca-pielgrzyma, który utracił dom, ojczyznę i skarży się na samotność i przemijanie;
• nostalgia podmiotu lirycznego kontrastuje z pięknem orientalnego krajobrazu;
• wspomnienie ojczyzny nie pozwala cieszyć mu się tym co go otacza
• Bóg nie jest tu daleki, wręcz przeciwnie, cierpliwie słucha skarg poety;

➢ Grób Agamemnona

• to fragment Pieśni VIII poematu dygresyjnego ‘Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu’ ;
• Słowacki pisał to pod wrażeniem budowli jaką zobaczył w Mykenach
• Podmiot liryczny nawiązuje do mitycznej i historycznej przeszłości Greków; porównuje ją z Polską po klęsce listopadowej;
• Ukazuje on dwa obrazy ojczyzny : 1) – niewolnicy, ‘służebnicy cudzej’ ; 2) – Polska swych marzeń i wizji, z anielską duszą, silnej, nieśmiertelnej i zwycięskiej;

- Wiersze (A. Mickiewicz)

➢ Oda do młodości

• powstała w 1820
• jest to manifest programowy młodego pokolenia, tu pokolenia romantyków, a jednocześnie jest to wyraz ścierania się dwóch światopoglądów: oświeceniowego i romantycznego;
• ODA – to utwór pochwalny lub dziękczynny, utrzymany w patetycznym, wzniosłym stylu, mówiący o sprawach ważnych;
• To przeciwstawienie starych ludzi oświecenia i młodych romantyków;
• Dla autora młodość to potęga, głosi on postulat odkrywania nowych, niezbadanych dotąd sfer i wartości; istotny jest tu motyw wznoszenia się, wzlatywania nad zwykłą codzienną szarość; poeta wzywa wszystkich młodych do jednoczenia się i wspólnego wysiłku w dążeniu do szczęścia;
• Uważa, że młodzi tylko razem mogą osiągnąć zamierzony cel – ruszyć w posadach bryłę świata i pchnąć ją na nowe tory;
• Za przeszkodę autor uważa świat starych – ludzie bez perspektyw, egoiści; w ich świecie dominuje ciemnota, zacofanie i egoizm; poeta uważa, że oni już tu nie żyją tylko wegetują;
• Młodzi ludzie mogą stworzyć nowy, lepszy świat;

➢ Romantyczność

• jest to ballada otwierająca tomik ‘Ballad i romansów”
• wymierzony jest przeciwko klasykom
• BOHATEROWIE : Karusia, Lud, Poeta-narrator, Starzec i Duch Jasieńki;
• AKCJA : na ulicach miasteczka;
• TREŚĆ : obłąkanej i w rozpaczy Karusi po śmierci ukochanego wydaje się, że widzi ducha Jasieńki, cieszy się na jego widok i rozmawia z nim; prosty lud ogląda tą scenę i wierzy dziewczynie tak jak narrator ballady; jedynie Starzec ostro gromi Karusię za „opowiadanie dub smalonych”, czym prezentuje postawę trzeźwego realisty;

➢ Sonety krymskie

• jest to cykl 18 sonetów, które powstały w czasie pobytu autora na Krymie; związane z zesłaniem w głąb Rosji; pierwsze wydanie w Moskwie w 1826;
• są przykładem romantycznego orientalizmu, połączonego z historiozofią romantyczną i mistycyzmem;
• Pielgrzym reprezentuje Europę, zaś Mirza reprezentuje orient – dwa odmienne światy i światopoglądy : Pielgrzym – mistyczny, Mirza – realistyczne spojrzenie mędrca wschodu;
• Sonety są refleksją nad przemijaniem człowieka i cywilizacją oraz trwałością natury, nad kondycją pielgrzyma tęskniącego za ojczyzną(Stepy Akermańskie), nad bezsilnością człowieka w starciu z naturą(Burza), nad wyborem własnej drogi życiowej;
• Synonimy wolności : koń i szalona jazda przez stepy – niestety ‘donikąd’ , gdyż na Krym nie dobiega głos ojczyzny;

- Wiersze (Cyprian Kamil Norwid)

➢ Fortepian Szopena

• utwór z roku 1863; pozornie to wspomnienie ostatnich dni Chopina, a tak naprawdę jest to poetycka refleksja nad istotą sztuki;
• w liryku występują motywy biblijne i antyczne oraz motyw mitologiczny, podkreślający tragizm walki dobra i zła;
• sztuka Chopina, porównywana do liry Orfeja, ma moc oczyszczającą;
• pojawią się również motyw ścieżki, zamieniającej się w tworzącą koło wstęgę;
• bruk o który zabija się fortepian, to symbol przyziemnej rzeczywistości, klęski, nędzy i śmierci, choć jednocześnie zwrot do ‘późnego wnuka’ jest zapowiedzią zmartwychwstania i zwycięstwa wartości reprezentowanych przez sztukę doskonałą;
• jest to jeden z najtrudniejszych do interpretacji wierszy, gdyż jest możliwość wieloraka interpretacji;

➢ Bema pamięci żałobny rapsod

• wiersz z roku 1851, napisany w rocznicę śmierci gen Józefa Bema, uczestnika powstania listopadowego, walk we Francji, Portugalii, Węgrzech;
• jest to rapsod, pozagrobowa lamentacja, pożegnanie wielkiego wodza i bohatera;
• w obrzędzie występują motywy antyczne, średniowieczne, a sam pogrzeb jest stylizowany na pogrzeb pogański, pogańskiego wodza;
• finał utworu to zapowiedź zwycięstwa idei, o którą walczył Bem;
• utwór jest napisany heksametrem polskim, co nadaje mu powagi i patetyzmu;



POZYTYWIZM


- Zbrodnia i Kara (F.Dostojewski)
• powstała w latach 1865-1866;
• CZAS I MIEJSCE AKCJI: to lipiec 1865 roku, dwa tygodnie; miejsce to Petersburg, który w powieści staje się samodzielnych bohaterem;
• BOHATEROWIE:
Raskolnikow(Rodion Romanowicz) – główny bohater; student który porzucił uczelnie ze względów finansowych; wszystkie problemy są skoncentrowane wokół zbrodni którą popełnił i kary za to przez jego własne sumienie; buntował się przeciwko niesprawiedliwemu porządkowi świata, cierpiał wiedząc, że matka i siostra żyją w biedzie, by móc zaoszczędzić na jego naukę; uważał ze musi zrobić wszystko by nie dopuścić do małżeństwa Duni (siostry) z Piotre Pietrowiczem Łużynem, bo myślał że chce to zroboić tylko dlatego, ze jest bogaty; wpadł na pomysł zabicia starej lichwiarki Alony Iwanowny; uważał ze dokonanie tej zbrodni jest moralnie usprawiedliwione, gdyż usuwa się ze społeczeństwa „jednostkę wszawą”; po usłyszeniu pewnej rozmowy studenta z oficerem, utwierdziło go to o przekonaniu o słuszności własnej decyzji; zaczął w końcu drobiazgowo planować zbrodnię; mogło by się wydawać, że był on człowiekiem złym, ale tak nie było; jest to osoba wrażliwa na ludzką krzywdę; zabicie Alony i przypadkiem też jej siostry Lizawiety, wywarło ogromny wpływ na jego psychikę; popadł on w ciężką chorobę, która trwała 4dni, stracił przytomność, majaczył; przez ten cały czas był niezwykle pobudzony emocjonalnie; wyraźnie było widać, że przeżywa to co uczynił; przez cały czas bał się, że wszystko się wyda; w końcu już nie wytrzymał i poddał się – przyznał się do winy; został on skazany na 8lat katorgii na Syberii; podczas 1roku żałował, że nie popełnił samobójstwa, ale później docenił poświęcenie i oddanie Soni, która razem z nim została zesłana; kiedyś w końcu padł płaczem do jej nóg a ona w jego oczach ujrzała miłość i to właśnie ona ich wskrzesiła;
Sonia Marmieładow – córka Marmieładowa z pierwszego małżeństwa; z powodów finansowych musiała zostać prostytutką; cechowała ją religijność, niewinność, czystość duchowa, skłonność do poświęceń; miała ogromny wpływ na Raskolnikowa, który dzięki niej przyznał się do zbrodni;
Dunia – siostra Rodiona; była kobietą dumną, rozumną, rozsądną i szlachetną, a także niezwykle piękną; kochał się w niej Swidrygajłow i Razumichin (przyjaciel brata); bardzo kochała brata, była gotowa do poświęceń, rozumieli się bez słów, wspomagali się wzajemnie; po zesłaniu brata wyszła ona za Razumichina, a w tym czasie korespondowała z bratem i podtrzymywała go na duchu; kierowała się w życiu prawdą i zasadami moralnymi, obce jej były przesądy i uprzedzenia o czym może świadczyć jej stosunek do Soni;
Pulcheria Aleksandrowna Raskolnikow – wdowa, matka Rodiona i Duni; bardzo kochała swoje dzieci; dużą nadzieje wiązała z małżeństwem Duni z Łużynem, jednak gdy się dowiedziała o prawdziwej jego naturze cieszyła się z zerwanych zaręczyn; w czasie śledztwa i ogłoszenia wyroku popadła w chorobę nerwową, ogarnęła ją apatia i przygnębienie, to znów histeria, radość, często płakała; na łożu śmierci powiedziała słowa po których można wnioskować, ze domyślała się więcej niż wszyscy inni przypuszczali;
Piotr Pietrowicz Łużyn – 45-letni mężczyzna; narzeczony Duni; był to skąpy, zły i ograniczony człowiek; Dunia chciała za niego wyjść by polepszyć warunki życia bratu i matce; żądał od Duni zerwania kontaktów z bratem; był przebiegły i podstępny, podrzucił Soni pieniądze by potem oskarżyć ja o kradzież; Dunie chciał sobie całkowicie podporządkować;
Siemon Zacharowicz Marmieładow – był starszym ubogim człowiekiem, nałogowym alkoholikiem; jego żona to Katarzyna Iwanowna; Sonia jego córka z pierwszego małżeństwa była źle traktowana przez Katarzynę; ubolewał ze nie zapewnił córce odpowiedniego wykształcenia; w końcu sam ojciec brał od Soni pieniądze na alkohol; doprowadził do upadku rodzinę, nie mógł znaleźć pracy a jak już ją miał to zaraz ją rzucał, a co najgorsze zdawał sobie z tego sprawę; umarł w wyniku obrażeń odniesionych w wypadku ulicznym – został stratowany przez konie;
Katarzyna Iwanowna Marmieładow – żona Siemona, macocha Soni; była chora na gruźlicę; po śmierci męża żyła sama z dziećmi w biedzie; była nerwowa i wybuchowa, stopniowo popadała w obłęd; po dwóch latach od śmierci męża dostała krwotoku i umarła;
Alona Iwanowna – 60-letnia lichwiarka; bogaciła się na krzywdzie innych ludzi; była nieufna; wykorzystywała swoją siostrę, która biła i zabierała wszystko co zarobiła; ofiara Raskolnikowa;
Lizawieta – przyrodnia siostra Alony; 35lat; od rana do wieczora pracowała dla Alony; była kobietą uczciwą, cichą, łagodną i cierpliwą, z pokorą traktowała zachowanie siostry; stała się również ofiarą Raskolnikowa;
Arkadiusz Swidrygajłow – przyjechał do Petersburga odwiedzić Raskolnikowa i by dać Duni pieniądze, które przepisała jej jego żona przed śmiercią; chciał nawet więcej dać Duni by nie wychodziła za Łużyna; w młodości był szulerem, nieustannie popadał w kłopoty i długi; był niestały w uczuciach, kapryśny; raz wyznawał swoje uczucia do Duni, chciał pomóc w ratowaniu Rodiona, to znów opowiadał o miłości do narzeczonej; mieszkał w Petersburgu obok Soni; po śmierci macochy Soni zajął się pogrzebem i zaopiekował dziećmi; pewną sumę dał też Soni by nie musiała iść na ulicę, dlatego też dla Marmieładowów stał się dobroczyńcą, ofiarując pieniądze których nie chciała Dunia; odtrącony przez Dunie popełnił samobójstwo – próbował nawet ją zgwałcić by osiągnąć cel; jest to postać o bardzo skomplikowanych charakterze, istniało w nim obok siebie dobro i zło; był nikczemny, rozpustny i lubieżny, zdradzał żonę i nie miał z tego powodu wyrzutów sumienia; był cyniczny, szukał silnych wrażeń, nudził się, nie widział sensu i celu życia, nie wierzył w ludzką dobroć i szlachetność;
Porfiry Pietrowicz – ok. 35lat; prawnik i sędzia śledczy; prowadził sprawę zabójstwa Alony; niezwykle inteligentny i przebiegły, znakomity psycholog; rozmowa Pietrowicza z Rodionem była pełna niedomówień, ciekawych stwierdzeń i podchwytliwych pytań; za pomocą dedukcji, logiki, pytań i rozmów, rozwiązał zagadkę śmierci Alony i doprowadził do tego że Rodion się przyznał; wydaje się że rozumiał psychikę Rodiona, sugerował mu, że jak sam się przyzna do winy, może uzyskać łagodniejszy wyrok;
Dymitr Prokopowicz Razumichin – młody student, przyjaciel Rodiona; opiekował się nim, czuwał wytrwale przy jego łóżku; od pierwszego wejrzenia zakochał się w Duni – pomagał też jej i matce; później został mężem Duni;
Zosimow – młody lekarz; bezinteresownie i ofiarnie zajmował się Rodionem; przyjaciel Razumichina;
• jest to powieść polifoniczna, gdyż jest możliwość różnej interpretacji wydarzeń oraz w ocenie zachowań i postaw bohaterów;
• jest to również nowoczesna powieść psychologiczne; to powieść o ludzkiej duszy i sumieniu;
• Dostojewski próbuje udowodnić, kreacją Raskolnikowa, że człowiek pozostaje tajemnicą nie tylko dla innych, ale także samego siebie;
• Raskolnikow dzieli ludzi na: nadludzi i podludzi; ci pierwsi według niego powinni mieć prawo decydowania o tych drugich i dla dobra ogółu likwidować ludzi pokroju lichwiarki; bohater nie może sobie darować, że się w pełni nie sprawdził, że nie należy do nadludzi, gdyż za wiele w nim wahań, rozterek i kłębiących się myśli;


- Mendel Gdański (Maria Konopnicka)
• nowela
• AKCJA : czasy współczesne dla Konopnickiej w ciągu kilku dni, w Warszawie;
• BOHATEROWIE :
Mendel Gdański – zasymilowany Żyd, urodzony w Gdańsku; ma 67lat, a od 27lat prowadzi warsztat introligatorski; ma 5dorosłych dzieci; sam wychowuje wnuka – Kubę – syna zmarłej córki Lilii; jest to człowiek spokojny, uczciwy, prawy, przywiązany do warszawy; nie rozumie nasilających się represji wobec Żydów; kocha wnuka i cierpi, gdy ten jest szykanowany
Kuba - wnuk Mendla; wiek szkolny; w trakcie zamieszek zostaje zraniony w głowę kamieniem;
Student – staje w obronie Mendla i jego wnuka; potem pielęgnuje chorego Kubę;

• po wystąpieniu antysemistów niszczących sklepy, warsztaty i mieszkania żydowskie, ‘umiera serce’ bohatera do miasta, które uważał za swoje; rozczarował się do ludzi wśród których mieszkał;

- Gloria victis (Eliza Orzeszkowa)
• utwór z roku 1905; autorka powraca w nim do powstania styczniowego z roku 1863;
• MIEJSCE AKCJI : lasy Horeckie na Polesiu litewskim;
• Nietypowe jest to w opowiadaniu, że narratorami są; drzewa leśne i wiatr;
• BOHATEROWIE :
Upersonifikowane elementy natury – wiatr, świerk, dąb, brzoza, róża, dzwonki; to świadkowie walk powstańców; Dąb – narrator opowiada na prośbę wiatru historię mogiły;
Tarłowki – 20-letni chłopak; żołnierz; narrator określa go jako naturalistę (tj. przyrodnika); wyjechał z rodzinnego miasta i zamieszkał z siostrą; w powstaniu walczy dzielnie, ratuje życie wodza; ginie w czasie walki;
Jagmin – dowódca jazdy, piękny, dumny młodzieniec, przyjaciel Tarłowskiego;
Aniela – siostra Tarłowkiego;

Romuald Traugutt – przywódca powstania, postać historyczna;

- Nad Niemnem ( Eliza Orzszkowa)
• to pozytywistyczna powieść realistyczna
• AKCJA : dwadzieścia lat po powstaniu i trwa kilka miesięcy; miejsce to Korczyn własność Benedykta Korczyńskiego, zaścianek Bohatyrowicze i Olszynka (dworek Kirłów);
• GŁOSZONE IDEAŁY :
➢ hasła pracy u podstaw
➢ hasła pracy organicznej
➢ emancypacja kobiet
• językiem ezopowym (ze względu na cenzurę) wspomina powstanie, którego symbolem jest mogiła w nadniemeńskim lesie;
• motyw bohaterów, tym razem pracy, pojawia się w opowieści o Janie i Cecylii, założycielach rodu Bohatyrowiczów;
• powieść jest schematyczna, a bohaterowie podzieleni są na postacie czarne i białe, przy czym kryterium oceny jest praca i miłość ojczyzny;
• są również ukazane różne warstwy społeczne: arystokracja, szlachta, uboga szlachta zagrodowa i chłopi;
• opisy przyrody zajmują sporą część powieści, przyroda jest tłem, na którym rozgrywają się przeżycia bohaterów;

- Kamizelka (Bolesław Prus)
• nowela
• CZAS I MIEJSCE AKCJI : Warszawa, jedna z kamienic, a w niej mieszkanie narratora – obserwatora sąsiadów oraz mieszkanie pani i pana – małżeństwa, którego los stał się tematem noweli;
• BOHATEROWIE :
Małżeństwo – młodzi ludzie, ona nauczycielka, on dobry urzędnik; bardzo się kochają, starają nie przysparzać sobie cierpienia, kiedy okazuje się że pan jest śmiertelnie chory;
Narrator – kolekcjoner wspomnień, których symbolami stają się przedmioty; tytułowa kamizelka przypomina mu o pięknej, głębokiej miłości człowieka do człowieka;
Żyd – handlarz; sprzedaje narratorowi kamizelkę;

• w całym utworze nie pada słowo o miłości, ale widoczna jest ona w relacjach bohaterów;
• nie ma w tej noweli całkowicie patosu i sentymentalnych wyznań;
• małżonkowie wzajemnie się okłamują nie chcąc robić sobie przykrości;
• motywem przewodnim jest tytułowa kamizelka;
• narracja pełni kilka funkcji:
➢ występuje jako postać dokonująca autoprezentacji
➢ jako twórca nowelistycznej anegdoty
➢ jednak również należy do świata przedstawionego, zna bohaterów i odtwarza ich szare życie;

- Lalka ( Bolesław Prus)
• CZAS I MIEJSCE AKCJI : okres od początku 1878 roku do października 1979roku; w Pamiętniku starego subiekta przywołane są wydarzenia Wiosny Ludów (1848), a także powstanie styczniowe(1863); gł. w Warszawie, a także w Zasławku i w Paryżu. Dokąd na pewien czas wyjeżdża Wokulski;
• BOHATEROWIE (główni) :
Stanisław Wokulski – gł bohater; 40lat; kupiec; uczestnik powstania styczniowego; po powrocie z Syberii zawiedzony widokiem warszawy, rozgoryczony brakiem pamięci o powstaniu, rozpaczliwie poszukuje sensu życia; szlacheckiego pochodzenia, wdowiec; właściciel sklepu, nieszczęśliwie zakochany w Izabeli Łęckiej; dla niej zdobył majątek, zakładał spółkę do handlu ze wschodem i powiększa majątek; bezskutecznie stara się o miłość ukochanej, którą traktuje jak typowy romantyk; zdobywa ja natomiast jak pozytywista, oplatając siecią finansowych intryg, uzależniając od siebie finansowo jej ojca; później gdy zaczyna sobie zdawać sprawę, że Izabela bawi się jego miłością, chce popełnić samobójstwo – ratuje go Wysocki;
Ignacy Rzecki – przyjaciel i pracownik Wokulskiego; uczestnik Wiosny Ludów na Węgrzech; zgorzały zwolennik Napoleona(twierdzi że teraz brak ludziom ideałów), stary ka