Renesans - charakterystyka epoki oraz definicje głównych pojęć.
Renesans - Odrodzenie ideałów antyku. Harmonia i umiar, antropocentryzm (człowiek w centrum zainteresowań), humanizm, reformacja (rozbicie uniwersalizmu jednej religii w Europie). Odkrycia geograficzne - zwrot ku wartościom doczesnym. Rozwój sztuk według ideałów klasycznych, ideał człowieka wszechstronnie wykształconego: uczonego - artysty. Klasyczne gatunki: pieśń, tren, fraszka, tragedia, sielanka. Celem sztuki - oddanie urody i ładu świata.
Samo słowo renesans pochodzi z języka francuskiego. Renaissance dosłownie znaczy "odrodzenie", stąd w języku polskim funkcjonują dwa terminy określające tę epokę. Z jednej strony chodzi o odrodzenie się ludzkości, osiągnięcie wyższego poziomu jej rozwoju, z drugiej o programowe nawiązywanie do przeszłości, zwłaszcza kultury i sztuki antyku..
Wyprawy krzyżowe do Ziemi Świętej (tak zwane krucjaty) otworzyły Europę na świat, na nowe kultury. Rozwijający się intensywnie handel bogacił miasta, pojawiła się warstwa zamożnych kupców i bankierów, nowych mecenasów kultury. Upadło znaczenie rycerstwa (dumni pogromcy Saracenów, tak jeszcze potrzebni w okresie krucjat, zamieniali się w ziemian gospodarujących na własnych folwarkach lub osiedlali się w miastach. Ich miejsce na polu bitwy zajęli żołnierze zaciężni).
W tym też czasie następują odkrycia geograficzne, Europejczycy ruszająca na zachód (kolonizując obie Ameryki) i na wschód (w poszukiwaniu korzeni i bogactw Indii i Chin), a Magellan ostatecznie udowadnia, że Ziemia jest kulą.
Ramy czasowe: We Włoszech, kolebce renesansu, epoka ta rozpoczęła się już w wieku XIV, a jej schyłek przypada na wiek XVI. W Polsce trudno jest wyznaczyć dokładne daty graniczne. Zazwyczaj epokę tę zamyka się w latach 1543(ukazanie się drukiem "Krótkiej rozprawy" M. Reja) i 1584(śmierć Jana Kochanowskiego), jednak umowną datą graniczną kończącą renesans jest rok 1620.
1. ANTROPOCENTRYZM - (gr. Anthropos - człowiek) jest to pogląd zakładający, że człowiek stanowi centrum wszechświata i że celem wszechświata jest jego dobro.
2. HUMANIZM - (łac. Humanista-człowieczeństwo, ludzkość) prąd umysłowy wyrażający zainteresowanie sprawami człowieka i otaczającą go rzeczywistością, oraz troskę o jego potrzeby, szczęście, godność i swobodny rozwój, wierzący w nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu, zachęcający do poszukiwania mądrości. Hasłem humanizmu stało się słynne zdanie Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie, nie jest mi obce."
Humaniści chcieli wiedzieć, kim jest człowiek, jakie są jego potrzeby, pragnienia i możliwości. Filozofem patronującym początkom humanizmu był Epikur, głoszący, że warunkiem szczęścia jest unikanie cierpienia i doznawanie przyjemności intelektualnej i duchowej.
Epikurejczycy kierowali uwagę ku sprawom doczesnym, zachwycali się światem jako doskonałym dziełem Boga, chcieli żyć zgodnie za nakazami natury (zgodnie z hasłem carpe diem-chwytaj dzień, nie marnuj mijających chwil, ciesz się chwilą).
3. DRAMAT HUMANISTYCZNY to typ dramatu, oparty na wzorach antycznych np. "Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego
4. EPIGRAMAT - krótki napis okolicznościowy, upamiętniający osoby, rzeczy, wydarzenia, umieszczany na pomnikach, grobowcach, dziełach sztuki, mających formę dowcipnego wiersza (zwykle dwu lub czterowersowego), zawierającego jakąś zaskakującą myśl lub spostrzeżenia.
5.FRASZKA - (z wł. Frasca, czyli gałązka, w sensie przenośnym drobiazg, żart, bagatela, figielek); drobny utwór poetycki, zwykle o charakterze żartobliwym, zręcznie ułożony, oparty na dowcipnym pomyśle, np. "Fraszki" J. Kochanowskiego.
6. UTOPIA - teoria idealistyczna, zakładająca pewną doskonałość, niestety niemożliwą do zrealizowania.
7. IRENIZM - pochwała pokoju i zgody
8. EGALITARYZM - równość ludzi wobec prawa, głosił ją Tomasz Morus.
9. HARMONIA - zgodność, ład, równowaga, porządek, stosowny układ i współdziałanie
10. HELIOCENTRYZM-teoria budowy Układu Słonecznego, zakładająca, że Słońce jest centralnym ciałem Układu, a Ziemia, jak i inne planety, je obiega.
11. STOICYZM - poszukiwanie ładu i harmonii życia
12. "ŚLADY" ANTYKU W POLSKIM RENESANSIE: 1. Twórczość łacińska wczesnych humanistów: Kochanowskiego, Andrzeja F. Modrzewskiego, 2. Uprawianie starożytnych gatunków (m.in. pieśń, tragedia, tren, sielanka), 3. Zdarzenia i osoby mitologiczne wplecione w polską literaturę (np. "Odprawa posłów greckich"), 4. Autorytet Wergiliusza, Cycerona, Horacego, 5. Nawiązania do filozofii starożytnych epikurejczyków i stoików, także do Horacego i filozofii "złotego środka", 6. Antyczny ideał harmonii, proporcji i symetrii propagowany przez polskich humanistów.
13. REFORMACJA - Ruch religijny rozwijający się w wieku XVI, skierowany przeciwko Kościołowi katolickiemu, jego dogmatyzmowi i zeświecczeniu duchowieństwa;
doprowadził do powstania nowych, niezależnych od papieża wyznań i Kościołów protestanckich (luteranizm, kalwinizm, anglikanizm).
Początkiem reformacji było wystąpienie teologa i wykładowcy uniwersyteckiego Marcina Lutra, który 31 X 1517 roku w Wittenberdze na drzwiach kościoła przybił manifest z 95 tezami-piętnował w nich demoralizację wyższego i niższego kleru, gromiąc go za handel odpustami (tzn. odpuszczaniem kary za grzech za pieniądze).
W 1520 roku Luter publicznie spalił potępiającą go bullę papieską, zrywając tym samym z oficjalnym Kościołem. Protestanci uznawali Biblię za jedyne źródło Objawienia i zasad życia chrześcijańskiego, byli przekonani, że o zbawieniu nie przesądzają uczynki człowieka, licz siła jego wiary, odrzucali kult świętych i Marii jako Matko Bożej; zlikwidowali bogate ceremonie kościelne, uroczyste msze na rzecz skromnych zgromadzeń, na których czytano i objaśniano Pismo święte.
14. KONTRREFORMACJA - reforma katolicka, odpowiedź Kościoła katolickiego na reformację, ruch zwalczający odszczepieńców a jednocześnie reformujący kościół Katolicki, aby utrzymać jego pozycję i potęgę.
Jego początek sięga Soboru Trydenckiego, który zalecił odnowę Kościoła i energiczne zwalczanie heretyków. Zaczęto stosować ostrą cenzurę publikacji, wprowadzono indeks ksiąg zakazanych, w wielu krajach sięgano po procesy sądowe (działalność świętego Officjum, czyli inkwizycji), skazywano niepokornych na stosy.
15. LUTERANIZM - rozpropagowany w Niemczech, twórcą tego nurtu był Marcin Luter. Istotne jest podejście wyznawców tego nurtu do Biblii-głoszą, że można ją interpretować indywidualnie, że należy ją tłumaczyć na języki narodowe, że Kościół nie jest jedynym autorytetem rozumiejącym prawidłowo Biblię.
16. KALWINIZM - nurt, który objął Francję, Szwajcarię, Niderlandy; pochodzący od Jana Kalwina. Kalwiniści głosili teorię "predestynacji", tzn., że wierzyli w przeznaczenie, w to, że każdy człowiek ma swój los zapisany w gwiazdach, przeznaczone mu jest niebo albo piekło, a życie człowieka jest realizacją ustalonego już scenariusza, Nauka tego ruchu propaguje ideał pracy i gromadzenie dóbr. �Posiadanie� staje się zasługą, a bezczynność grzechem.
17. ANGLIKANIZM - nurt religijny powstały w Anglii. Tłem tego ruchu były sprawy natury politycznej i prywatnej. Prywatny wymiar decyzji króla Henryka VIII polegał na tym, że pragnął on poślubić Annę Boleyn, zaś Kościół katolicki odmawiał mu rozwodu. Wobec tego Henryk VIII sam mianował się zwierzcznikiem kościoła anglikańskiego, poślubił ukochaną, którą zresztą później skazał na ścięcie głowy.
18. ARIANIE - czyli "bracia polscy" - nurt, który rozwinął się w Polsce był nurtem radykalnym, gdyż prócz założeń religijnych. Głosił także hasła społeczne-np. bracia polscy potępiali poddaństwo chłopów, głosili potrzebę wyrzeczenia się majątków. Arianie zostali wygnani z kraju w połowie XVII wieku.