Na czym polega kulturotwórcza rola Biblii?

Biblia jest korzeniem kultury europejskiej, księgą świętą, będącą źródłem wiedzy o świecie chrześcijańskim, o sytuacjach egzystencjalnych człowieka. Znajdujemy w niej wątki oraz przypowieści, które na przestrzeni wieków miały ogromny wpływ na kształtowanie naszej kultury, języka. Biblia jest niepodważalnym autorytetem moralnym, to właśnie ona dawała natchnienie wielu artystom, malarzom, rzeźbiarzom. Nie można zrozumieć kultury i literatury bez znajomości Pisma świętego. Więzi, łączące przez stulecia naszą kulturę ze Starym i Nowym Testamentem, są oczywiste, co postaram się ukazać w mojej pracy.

Biblia jest najważniejszą księgą w świecie. Powstawała na przestrzeni kilkunastu wieków, przełożono ją na ponad 100 języków. Bogaci ona, w znacznym stopniu, język Europejczyka. Jest źródłem pojęć i zwrotów, które trafiły do języka codziennego i są powszechnie używane. Wielokrotnie słyszymy o „hiobowych wieściach”, „umywamy ręce” od niewdzięcznej pracy i odpowiedzialności, ojciec narzeka na „syna marnotrawnego”, zdumiony człowiek stoi jak „słup soli”, a „Sodomę i Gomorę” we współczesnym, pełnym konfliktów świecie, przeżywamy wielokrotnie. Rodzice do dziś nadają dzieciom imiona zaczerpnięte ze świętej księgi. Zdarza się to już coraz rzadziej, ponieważ, jak w wielu dziedzinach, imiona podporządkowane są modzie, lecz to nie znaczy, że kiedyś nie wróci się do nich. Sam mam kolegę, który na imię ma Łazarz.

Biblia wywarła ogromny wpływ na kształtowanie się kultury europejskiej. Należy tu jednak zaznaczyć, iż wypływa ona z dwóch źródeł: świata chrześcijańskiego i antycznego. Jak dobrze wiadomo, Biblia reprezentuje monoteizm, czyli wiarę opartą o jednego, wszechmocnego Boga, a kultura antyczna politeizm. Lecz wydaje mi się, że to właśnie religia monoteistyczna wiedzie prym. Mimo, iż kościół katolicki rozpadł się na wiele odłamów - prawosławny, protestancki, rzymsko-katolicki, to nadal wszystkie te religie łączy jedno - Księga święta. Dla wszystkich jest ona najważniejszym wzorem do naśladowania.

Kultura to, moim zdaniem, przede wszystkim rozwój duchowy, oparty na wartościach moralnych. Oznacza to rozwój intelektualny, estetyczny i fizyczny człowieka. Dopiero na drugim miejscu istotę kultury stanowi twórczość artystyczna i odbiór powstałych dzieł, co zwykle uważa się za samo sedno kulturalnego życia. Biblia stanowi fundament wiary i etyki, uczy odróżniać dobro od zła, szanować każdego człowieka, zwłaszcza słabszego, a także rozliczać się ze swoich czynów. Uczy patrzenia na świat oczyma wiary, każe troszczyć się o drugiego człowieka, traktować go jak swego brata, nie zważając na to, kim jest i skąd pochodzi. To właśnie z Biblii wyrosła wizja życia indywidualnego i społecznego. Pismo święte pokazuje człowieka jako wartość, a nie przedmiot, którym można pomiatać na wszystkie strony. Uczy, że istnienie ludzkie jest tym najważniejszym ogniwem, wokół którego świat się kręci. Pokazuje, że to człowiek wszystko tworzy, a Bóg tylko sprawuje pieczę nad nim.

Na podstawie Biblii, a konkretnie Dekalogu, stanowiącego fundament etyki, powstały wszystkie kodeksy świata. Każde prawo, jakie obowiązuje w dzisiejszych czasach, w pewien sposób odnosi się do dziesięciu przykazań bożych. Już w starożytności powstawały kodeksy, które za swój wzór brały przykazania biblijne. Nawet, tak odmienny od świata przedstawio - nego w Biblii, kodeks Hammurabiego, swoje źródło wywodzi właśnie z niej.

Pismo święte jest głównym źródłem filozofii, zarówno idealistycznej, jak i materialistycznej. Można się z tym stwierdzeniem zgodzić lub polemizować. Ja się zgadzam. Biblia mówi o sensie ludzkiego istnienia, sensie egzystencjalnym, pokazuje, że natura ludzka jest niezmienna od lat. Zmieniają się tylko kostiumy historyczne, a ludzie w głębi duszy pozostaną zawsze tacy sami. Człowiek nigdy nie jest zadowolony z tego co ma, a Biblia daje mu stałą hierarchię wartości, wskazuje co jest dobre, a co złe, przedstawia wzory postaw i zachowań. Dlatego też nazywana jest „księgą mądrości”. Gdybyśmy zadali sobie pytanie: co ja robię na tej Ziemi, jaki jest sens mojego istnienia ? - odpowiedź znajdziemy w Biblii. Możemy, wzorem Hioba, ciężko doświadczeni przez los, zachować wiarę w sprawiedliwość i żyć w zgodzie z własnym sumieniem, lub też, jak mieszkańcy Sodomy i Gomory, nie przestrzegać żadnych praw.

Dla wielu literatów, pisarzy, poetów Biblia to przede wszystkim złożone dzieło literackie, pierwowzór do naśladowania. Różnorodność gatunków literackich: hymn, przypowieść, psalm, epos, poemat, dialog filozoficzny, list, modlitwa, tren etc., sprawiła, iż była ona źród - łem wiedzy o literaturze. Z niej twórcy czerpali natchnienie, tutaj znajdowali pierwowzory swoich bohaterów, ukazywali analogie pomiędzy Pismem świętym, a światem współczesnym. Warto w tym momencie wspomnieć o wieży Babel, która stała się symbolem ludzkiej pychy, zarozumiałości. Żywotność tej przypowieści dostrzegali poeci baroku, Wacław Potocki w wierszu „Gdzie rządców siłę, rządu mało” pisze: „Co było z pomieszanych języków
w Babelu, To w rzeczypospolitej z głów niezgodnych wielu”. Cywilizacyjną aktualność przypowieści o wieży Babel ukazują w swoich wierszach nasi nobliści: Czesław Miłosz „Oeconomia divina” i Wisława Szymborska „Na wieży Babel”. Wskazują oni, jak ludzie coraz bardziej oddalają się od siebie, coraz trudniej im porozumieć się między sobą - między jednostkami i narodami. Budując świat techniki, poniekąd budujemy drugą wieżę Babel.

Na motywach biblijnych opierali swe utwory Mickiewicz, Słowacki, K.I. Gałczyński, Kochanowski. Sienkiewiczowskie „Quo Vadis ?” to wspaniała opowieść o początkach i rozszerzaniu się chrześcijaństwa.

W oparciu o teksty biblijne powstała ogromna ilość dzieł w malarstwie, rzeźbie i architekturze. Na pierwszym miejscu wymienić tu należy genialnego artystę Michała Anioła. Wyrzeźbił Dawida, biblijnego zwycięzcę olbrzyma Goliata, Mojżesza, ozdobił freskami upamiętniającymi wydarzenia biblijne, Kaplicę Sykstyńską w Watykanie. Sztuka oparta na Biblii pokazuje wartości ponadczasowe i ogólnoludzkie o doskonale uwidocznionej symbolice. „Powrót syna marnotrawnego” w wykonaniu Rembrandta to apoteoza bezinteresownej miłości. Po raz pierwszy chyba w dziejach malarstwa gest objęcia został obdarzony taką siłą. Widok dłoni starego ojca na plecach powracającego syna wyzwala głębokie emocje. W gestach, wyrazach twarzy staje przed nami cała prawda o głębokim przeżyciu popełnionych grzechów i wyrzutach sumienia szczerze skruszonego syna oraz gorącym pragnieniu pojednania u przebaczającego ojca.

Listę artystów zainspirowanych tematyką biblijną, można by ciągnąć w nieskończoność, ale chyba nie o to tutaj chodzi. Wystarczy nadmienić, iż setki, ba, tysiące dzieł powstałych na przestrzeni wieków opartych na Biblii, świadczą o przeogromnym jej wpływie na kształtowa - nie sztuki.

Rozważając powiązania Pisma świętego ze światem artystycznym, nie sposób pominąć muzyki. Już od dawnych wieków powstawały psalmy wielogłosowe na chór a cappella, pojedyncze, bądź obejmujące całą „Księgę psalmów”, jak w przypadku Mikołaja Gomółki i „Psałterza Dawidowego” Jana Kochanowskiego z XVI wieku. Skomponowane przez J.S. Bacha Pasje wg św.Mateusza, Jana, msze, kantaty ościelne, „Requiem” Mozarta, to tylko podstawowe przykłady utworów inspirowanych Biblią. Na szczególną uwagę zasługuje Krzysztof Penderecki, światowej sławy kompozytor. Skomponował on „Psalmy Dawida” na chór mieszany i perkusję, opartą na motywach biblijnych sekwencję szalną „Stabat Mater”, „Pasję wg św.Łukasza” i inne. Niejednokrotnie utwory muzyczne nawiązują do „Księgi Hioba” zbrodni Kaina, ofiary Izaaka, rozpamiętują sceny z życia Jezusa. Już ten pobieżny rzut oka na Biblię i jej związki z muzyką ukazuje, jak bardzo silnie Pismo święte inspirowało twórczość kompozytorów wszystkich epok.

Współczesność, oparta na przesłankach bardziej przyziemnych, raczej nie sprzyja powstawaniu utworów o tematyce biblijnej. Jednak endencja do czerpania ze źródeł jest nadal żywa. Ekranizacja „Quo Vadis ?”, „Dekalog” Kieślowskiego, czy też filmu „Siedem” to ewidentne potwierdzenie nieprzemijających wartości „Świętej Księgi”.

Spróbujmy zatem podsumować, jaka jest ta kulturotwórcza rola Biblii ? Moim zdaniem, najważniejsza jest ta, kształtująca duchowe oblicze człowieka, który wie, skąd wyszedł i i dokąd zmierza, który jest odpowiedzialny za siebie i za innych; który jest świadomy swej słabości, ale i nieziemskiej mocy. Odzwierciedlenie tych wewnętrznych rozterek, będących udziałem każdego z nas, znajdujemy we wszelkich dziedzinach kultury i sztuki. Wydaje mi się, iż najlepiej znaczenie Biblii dla świata określiła Anna Kamieńska: „Gdyby spaliły się wszystkie książki świata, a została tylko Biblia - nic by się nie stało, lecz gdyby było odwrotnie - świat poniósłby ogromną, niewyobrażalną stratę.

Na koniec chciałbym jeszcze przytoczyć słowa największego duchowego autorytetu - papieża Jana Pawła II:
„Chrzest, który w ciągu całego Millennium przyjmowały
Pokolenia naszych Rodaków, nie tylko wprowadzał
ich w tajemnicę Śmierci i Zmartwychwstania Chrystusa,
nie tylko czynił ich dziećmi Bożymi przez Łaskę,
ale znajdował stale bogaty rezonans w dziejach myśli,
w twórczości artystycznej, w poezji, muzyce,
dramacie, plastyce, malarstwie i rzeźbie.”

Jan Paweł II ( Gniezno, 3 VI 1979 )