Starożytność i jej nawiązania w literaturze - materiały do matury.

Matura ustna

1. Konflikt tragiczny w “Antygonie” Sofoklesa
Wstęp
• Antygona to dramat starogrecki; głos w dyskusji o prawie i władzy, toczącej się w Atenach
• Akcja jest oparta na konflikcie tragicznym, z historii rodu Labdakidów, do którego doszło po śmierci króla Edypa. Pomiędzy synami Edypa - Polinejkesem i Eteoklesem rozgorzała walka o tron. Eteokles nie chciał oddać Polinejkesowi władzy, choć mieli się nią wymieniać co rok. Polinejkes więc ściąga obce wojska na Teby (miejsce rozgrywania się akcji), a obaj bracia giną w bratobójczej walce. Władzę obejmuje Kreon (stryj). Akcja tragedii rozpoczyna się w momencie gdy wydaje on zakaz grzebania zwłok Polinejkesa, uważając go za zdrajcę. Zakazowi temu sprzeciwia się Antygona, gdyż zwłoki zmarłych należało pogrzebać.
A propos, można dodać, że grzebanie zwłok było na tyle ważne, że bogowie wypuścili nawet Syzyfa z Hadesu, aby ten mógł upomnieć żonę, aby pogrzebała jego zwłoki.
Rozwinięcie
Tragizm Antygony to tragizm wyboru, który bez względu na opcję skazany jest na klęskę - albo kara Kreona, albo wieczne cierpienia sumienia. Pokazuje to także, że los ludzki uzależniony jest od Fatum, przeznaczenia z góry wyznaczającego człowiekowi jego los.
• racje Antygony
• uznawała wyższość prawa boskiego nad ustawowym,
• ocena postępowania człowieka jest rzeczą Bogów, nie człowieka,
• człowiek w życiu kierować się powinien miłością, a nie nienawiścią (“współkochać przyszłam nie współnienawidzić")
• -obowiązkiem krewnych jest pochowanie bliskiego, aby nie cierpiał po śmierci,
• kierowała się emocjami: miłością do brata, szacunkiem do zmarłych,
• oceniała czyn Polinejkesa mniej surowo, w końcu szedł po należny mu tron.
• racje Kreona
• wyższość prawa ustawowego nad zwyczajowym,
• prawo religijne nie może ograniczać władzy królewskiej, a państwo jest własnością władcy (co ujawnia w rozmowie z synem - Haimosem),
• zdrajcy nie zasługują na pochówek, lecz powinni być karani,
• kierował się dobrem państwa, chciał zniechęcić ludzi do drogi śladami Polinejkesa,
• miał na uwadze niewinne ofiary, które przyniosła wojna wszczęta przez Polinejkesa,
• musiał dbać o swój autorytet jako władca - umacnianie władzy, traktować rodzinę tak jak innych obywateli stosować wobec nich te same prawa,
• uważał, że bogowie nie mogą sprzyjać zdrajcom, gwałcicielom prawa.
• Antygona popełnia samobójstwo - po pochówku brata.
Podsumowanie
Autor nie rozstrzyga jednoznacznie losu postaci, chór jest bezstronny, choć wydaje się, że mimo wszystko przychyla się do racji Antygony. Pomimo tego, że popełnia ona samobójstwo, Kreon przegrywa, tracąc syna (narzeczonego Antygony), który na wieść o jej śmierci sam też popełnia samobójstwo i żonę, która na wieść o śmierci syna, robi to samo. Kreonowi pozostaje samotność, wyrzuty sumienia.

2. Geneza i cechy tragedii antycznej.
Wstęp - Geneza.
Geneza teatru antycznego wiąże się z kultem boga Dionizosa, boga wina i urodzaju, a także narodzin i śmierci. Dla uczczenia Boga, starożytni wyprawiali dwa razy w roku huczne uroczystości, które z początkowego orgiastycznego charakteru, pod wpływem kultu Apollina (boga poezji, muzyki i sztuk) uległy złagodzeniu i zrytualizowaniu.
• Małe Dionizje - obchodzone na wsi, urządzane były na jesieni, połączone były z winobraniem. Z pieśni o zaczepnym, żartobliwym charakterze śpiewanych przez ludzi urządzających procesje, czyli przez tzw. komos, wykształciła się komedia.
• Wielkie Dionizje - obchodzone w mieście w końcu marca i na początku kwietnia; masowa degustacja wina. Z pieśni na cześć Dionizosa - dytyrambu - powstała tragedia oparta na dialogu koryfeusza (przodownika) z chórem. Nazwa tragedia bierze się z dwóch wyrazów: tragos (kozioł) i ode(pieśń) i znaczy pieśń kozłów. [warto tu chyba dodać, że pierwszego dnia Wielkich Dionizji czyniono ofiarę z kozła]
Rozwój tragedii
• Pierwszego aktora wprowadził Tespis, tworząc przez to dialog aktora z chórem, czyli zaczątek akcji, kolejną ważną postacią był Frynichos, który wprowadził do występów chóru i dialogu aktora z chórem inne tematy poza związanymi z bogiem Dionizosem,
• Drugiego aktora wprowadził Ajschylos, autor Oresteji, od tego momentu zaczęto pisać scenariusze do przedstawień - odrębny dla aktorów i odrębny dla chóru. Trzeciego aktora dodał Sofokles. Akcję stwarzały dialogi aktorów, a śpiewy chóru traktowano jako przerywniki.
• Do wielkich twórców greckich zaliczyć możemy poza Ajschylosem i Sofoklesem także Eurypidesa (Medea, Elektra), zaś komedie pisał Arystofanes (Ptaki, Żaby).
Cechy tragedii
Tragedie, najwyżej ceniony gatunek oparte były na konflikcie tragicznym. Bohater musiał wybrać pomiędzy dwiema równorzędnymi, przeciwstawnymi racjami, a każdy wybór zbliża go do katastrofy, zagłady.
1. Kompozycja
- prologos, czyli wstęp. Wprowadza w treść utworu
- parodos, pieśń chóru, opowiada jak doszło do konfliktu
- epojsodion, epizod, zawiera treść utworu wypowiadaną przez aktorów,
- stasimon, pieśń chóru, komentarz. Akcję stanowiły powtarzające się epojzodiony i stasimony. Epojsodionów było zwykle pięć, w czwartym odbywał się punkt kulminacyjny.
- kommos, w Antygonie lament przedśmiertny Antygony
- exodos, ostatnia pieśń chóru - podsumowanie dramatu
2. Zasady:
• trzech jedności: miejsca (tylko w jednym miejscu), czasu(jeden dzień, a dążono do tego aby czas sztuki pokrywał się z czasem rzeczywistym), jedności (zawężenie treści do jednego, głównego wątku).
• decorum, czyli odpowiedniości stylów i postaci. Tragedia mogła być pisana jedynie stylem wysokim, podniosłym, występować w niej mogły “wielkie” postacie - szlachetnie urodzone, zaś komedia pisana stylem lekkim, żartobliwym, nawet rubasznym, a występowały w niej osoby o rodowodzie plebejskim.
• niezmienności charakteru postaci - bohaterowie nie podlegają transformacjom, nie popadają w skrajne stany emocjonalne, takiej kreacji służyło noszenie przez całe przedstawienie jednej maski,
• nie przedstawiania bezpośrednio krwawych scen, informowano o nich w dialogu
• na scenie mogło być jedynie trzech aktorów.
Kategorie i pojęcia
• katharsis - oczyszczenie. Jest to pojęcie związane z terapeutyczną rolą tragedii. Oznacza wyzwolenie duszy z win, oczyszczenie ze złych emocji poprzez przeżycie litości i trwogi. Widz śledząc akcję miał przeżyć litość, gdy obserwował tragedię niewinnego człowieka, zaś trwogę, gdy oglądał dramat człowieka, w którym odnajdywał siebie samego.
• fatum - przeznaczenie, los. Grecy byli przeświadczeni, że los człowieka jest z góry przeznaczony, a nad jego biegiem czuwają mojry. Klato i Lachezis przędły niż życia, cięła ją zaś w chwili śmierci Atropos.
• konflikt tragiczny


3. Przedstaw cechy eposu antycznego na przykładzie “Iliady” Homera.
Wstęp, czyli co to jest Iliada i kim był Homer
Homer żył na przełomie IX i VII wieku p.n.e. Był najwybitniejszym epikiem helleńskim, o którego pochodzenie sprzeczało się siedem miast. Homer był ślepcem, wędrownym śpiewakiem. Jego eposy krążyły w formie ustnej, aż w VI w p.n.e., zostały spisane na rozkaz tyrana Pizystratesa.
W czasach nowożytnych powstała “kwestia homerycka”, czyli spór o autorstwo Iliady i Odysei. W XIX wieku trwały spory czy dzieła te są zbiorami poematów różnych autorów, czy też napisał je jeden poeta. Dziś uważa się, że autorem obu dzieł jest Homer a przemawiają za tym:
• ukazywanie świata typowo dworskiego,
• ogromna dojrzałość artystyczna obu dzieł,
• podobieństwo w zwartości kompozycyjnej.
“Iliada” dotyczy czterdziestu dni ostatniego, dziesiątego roku wojny trojańskiej. Rozpoczyna się od konfliktu Achillesa z Agamemnonem o brankę, w wyniku czego Achilles odmówił udziału w wojnie. Utwór zaczyna się inwokacją do muzy Kaliope z prośbą o poetyckie natchnienie. Składa się z 24 pieśni, które kończą się śmiercią, pogrzebem Hektora.
Cechy eposu i jak to widać w Iliadzie.
Epos – (zwany inaczej epopeją), najstarszy, wierszowany gatunek epicki, którego tematem są losy zbiorowości i jej reprezentatywnych przedstawicieli, zwykle jednostek o cechach heroicznych, ukazane w bardzo ważnych momentach dziejowych na tle tradycji, kultury i obyczajów.
Wzorem eposu jest właśnie Iliada, skąd wziął się wzorzec tego gatunku wykorzystany następnie np. u Wergiliusza, w “Eneidzie”.
Główne cechy eposu:
• Akcja rozgrywa się na dwóch płaszczyznach, boskiej i ludzkiej. W Iliadzie widać to na przykładach ingerencji boskich w akcję. Część bogów staje po stronie Troi, część po stronie Greków. Toczą oni między sobą bój tak jak ludzie.
• Motywacja wszystkich wydarzeń ma charakter mitologiczny, to znaczy życie człowieka zdeterminowane jest wolą bogów. Na przykład mierzenie losów walki Achillesa z Hektorem, na przykład to, że Grekom miało się nie wieść dopóki Achilles nie pogodzi się Agamemnonem,
• Pozycja narratora jest wyeksponowana, jest on wszechwiedzący i wszechobecny; rzadko zabiera głos we własnym imieniu, na pierwszy plan wysuwa się fabuła. Narratora widać w inwokacji, a później zabiera nas w miejsca dziania się akcji,
• Fabuła eposu jest rozległa, zawiera wiele wątków i obejmuje wydarzenia na przestrzeni dłuższego okresu czasu. Fabuła Iliady zawiera wiele wątków, a każda pieśń jest w zasadzie utworem, który może być śpiewany ecytowany oddzielnie.
• Występuje duża ilość opisów: opis tarczy Achillesa, opis zabicia Hektora i bardzo szczegółowy opis przebicia mu nóg i wleczenia go za wozem,
• Podniosły i uroczysty styl, zgodny z zasadą decorum obfitujący w inwokacje, apostrofy oraz inne figury stylistyczne, zwłaszcza w tzw. porównania homeryckie np.:
Jak nie masz między ludźmi i lwami przymierza,
Jako nigdy wilkowi baran nie dowierza,
Lecz w wiecznej żyją wojnie: tak nie masz sposobu,
By jaki węzeł zgody połączył nas obu.”
• Miarą wierszową jest heksametr (12-17 sylab i 6 akcentów w wersie).
Zakończenie, czyli co działo się z eposem.
W każdej epoce historycznej wykształciły się odmiany eposu charakterystyczne dla swoich czasów np. Pan Tadeusz.
Popularność eposu skończyła się w XVII wieku, a jego miejsce zajęła powieść. Pewne właściwości eposu zachowała powieść przedstawiająca losy całych grup społecznych, np.: “Nad Niemnem” E. Orzeszkowej – epopeja zaścianka, “Chłopi” Wł. Reymonta – epopeja chłopska, “Lalka” B. Prusa – epos mieszczański, “Noce i dnie” M. Dąbrowskiej – epos polskiego losu i polskiej inteligencji.

4. Przedstaw filozoficzne inspiracje poezji Horacego.
1. Kim był Horacy?
Horacy, najsławniejszy poeta liryczny Rzymu, był synem wyzwolonego niewolnika, który posiadał pewien majątek i zapewnił mu wykształcenie godne syna senatora: w Rzymie i Atenach. W Atenach przyłączył się do spisku na życie Juliusza Cezara. Po upadku powstania (Brutus przeciw Oktawianowi) jako republikaninowi skonfiskowano mu dobra. Dostał się pod opiekę rzymskiego arystokraty Mecenasa (od niego pochodzą słowa mecenas i mecenat, oznaczające opiekuna lub opiekę), wolny od trosk materialnych poświęcił się całkowicie twórczości. Tworzył pieśni (carminy, zwane później odami), w których wykładał swoją filozofię życiową.
2. Horacjańska filozofia życiowa.
Życie ludzkie wg Horacego zdeterminowane jest wolą bogów. Człowiek nie jest panem własnego losu. W związku z takim pojmowaniem losu ludzkiego, Horacy proponuje następującą postawę wobec życia:
• żyć chwilą, czasem teraźniejszym, carpe diem, jest to hasło epikurejczyków. Chcieli oni żyć bez bólu, uznawali, że nie należy bać się śmierci, bo po niej nic nie ma, żyć należy wśród przyjaciół, z dala od wojen i polityki. Wyznacznikami postępowania miały być umiar i rozum.
• Stoicyzm (w odzie Do Wergiliusza Rufusa)
System zalecający równowagę ducha i wyzbywanie się wszelkich namiętności, zarówno szczęścia, jak i bólu. Daje to człowiekowi przynajmniej złudzenie kierowania swoim życiem.
• Zasada złotego środka (aurea mediocritas)
W wierszu “O co poeta prosi Apollina” mówi, że nie pociągają go bogactwo, trzody, wino – dobra te zostawia kupcom bardziej ich spragnionym i godnym. Sam woli poprzestać na czymś bardziej umiarkowanym, wybiera drogę pośrednią. Ważniejsze od bogactw jest zdrowie i spokojna starość “pełna pieśni”,
• W wierszu Exegi monumentum... Horacy przedstawia się jako człowiek świadom swego talentu. Pokazuje, że poezja jest pomnikiem, który przetrwa wszystkie zawieruchy i unieśmiertelni jego sławę. Jako pierwszy Rzymianin dorównał mistrzom greckim. Jest to jakby testament Horacego i skrawek jego prywatnej filozofii.


5. Ukaż Antyk jako źródło inspiracji twórców następnych epok


6. “Biblia” – omów jej pochodzenie, budowę i znaczenie.
1. Znaczenie “Biblii”
Biblia jest, obok dorobku antyku, jednym z głównych źródeł naszej kultury, wyrasta z niej system wartości i ocen, bogactwo literatury i sztuki kręgu śródziemnomorskiego. W uniwersalistycznej Europie stanowiła źródło budowania światopoglądu i wykładnię życia. Można śmiało rzec, że kto nie zna Biblii nie zrozumie większości dzieł naszej cywilizacji, gdyż przez wieki była ona i jest źródłem inspiracji malarzy, pisarzy, reżyserów. Nie zrozumie fragmentów języka, który pełen jest zwrotów biblijnych np. wieża Babel, salomonowy wyrok, etc. Dzieło to zawiera uniwersalny międzyludzki kodeks moralny (Dekalog), który zgodny jest także dla innych religii i ateistów. Jest zapisem historii (księgi historyczne), materiałem badań i dociekań filozofów i teologów. Jest także pięknym dziełem literackim zawierającym partie o niezwykłym artyźmie i urodzie języka (Pieśń nad Pieśniami).
2. Co to jest i skąd pochodzi?
Nazwa biblia pochodzi z języka greckiego i oznacza papirus, księgę. Dzieło to, będące pracą zbiorową pisaną głównie przez ludzi prostych powstawać zaczęło już w XIII wieku p.n.e., wtedy powstał Pięcioksiąg Mojżesza i najstarsze Psalmy, kreacja zaś trwała aż do I wieku n.e., kiedy to powstał Nowy Testament: Listy św. Pawła, Ewangelie, Apokalipsa św. Jana. Pisana była po grecku, hebrajsku i aramejsku
3. Budowa Biblii
Składa się ona z dwóch głównych części: Starego i Nowego Testamentu.
Stary Testament to zbiór pism judaistycznych, prezentujących historię narodu wybranego i jego przymierze z Bogiem. Na Stary Testament składają się księgi:
• Pięcioksiąg Mojżesza, zwany inaczej Prawem, obejmujący dzieje ludzkości od stworzenia świata, poprzez dzieje patriarchów, dzieje Izraela do Mojżesza, wyjście, historię Izraela, aż po czasy Salomona,
• Księga Rodzaju (Genesis),
• Księga Wyjścia (Exodus),
• Księga Kapłańska,
• Księga Liczb,
• Księga Powtórzonego Prawa.
• Księgi historyczne,(15)
• Księgi pouczające (m.in. Hioba, Psalmów, Pieśń nad Pieśniami, ...),(7)
• Księgi prorockie (Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela, Jonasza,...)(18)
Nowy Testament, pisany po głównie grecku, to zbiór pism chrześcijańskich mówiący o życiu, męce i śmierci Jezusa, o jego pracy nauczycielskiej i działalności apostołów. Składa się z:
• Ksiąg historycznych (4 ewangelie: Marka, Łukasza, Mateusza i Jana oraz dzieje apostolskie św. Łukasza),
• Księgi pouczające (14 listów św. Pawła: do Rzymian, 2 do Koryntian, do Galatów, Efezjan, Filipian, Kolosan, 2 do Tesaloniczan, 2 do Tymoteusza, do Filemona do hebrajczyków oraz 7 listów powszechnych)
• Apokalipsa św. Jana
Główne tłumaczenia
Najdawniejszym tłumaczeniem jest Septuaginta, czyli przekład siedemdziesięciu, jest to przekład Starego Testamentu na język grecki (III-II w p.n.e.)
W IV wieku n.e. przekładu całej “Biblii” na język łaciński dokonał św. Hieronim. Przekład ten nazwany został Wulgatą. W XVI wieku Kościół (a dokładniej Sobór Trydencki), uznał przekład ten za najbardziej adekwatny do oryginału i z tego względu uznano go za podstawowy do przekładów na języki narodowe.
Na język polski przekładano cały tekst “Pisma Świętego” lub jego fragmenty. Najczęściej przekładaną była “Księga psalmów”.
Najważniejsze tłumaczenia Księgi Psalmów
• Psałterz floriański, 1400, znany także jako Psałterz Królowej Jadwigi,
• Psałterz puławski (XV wiek), nazwa przechodzi od miejsca przechowywania, czyli biblioteki Czartoryskich w Puławach, obecnie w Krakowie. Jest to przekład Pisma Świętego, a dokładnie Księgi Psalmów na język polski. Jest nieco mniejszego formatu od floriańskiego, równie bogato zdobiony inicjałami.
• Psałterz Dawidowy (XVI wiek), autorem przekładu jest Jan Kochanowski. Tytuł pochodzi od biblijnego króla żydowskiego Dawida, któremu przypisywano autorstwo wszystkich psalmów. Prawdopodobnie król Dawid był autorem tylko połowy wszystkich psalmów(150/2), niemniej jednak jego duch pozostał nad innymi, gdyż pozostali autorzy starali się pisać w podobnym stylu,
• Księga Psalmów w przekładzie Leopolda Staffa (1937 rok),
• Księga psalmów w przekładzie Romana Brandstaettera i Czesława Miłosza (1968 i 1979).
Najważniejsze przekłady “Biblii”
1. katolickie
• Biblia Królowej Zofii, zwana także szaroszpotacką. Jest to przekład z języka czeskiego, a dokonał go ks. Jędzrzej z Jaszowic, osobisty kapelan królowej Zofii, ostatniej żony Wł. Jagiełły, (XV wiek),
• Biblia Leopolity 1561 rok,
• Biblia Jakuba Wujka, 1599 – Jest to najsłynniejszy i najlepszy przekład, który obowiązywał aż do XX wieku
• Biblia Tysiąclecia 1965 rok; praca zbiorowa podjęta dla uczczenia tysiącleciachrztu państwa polskiego.
2. innowiercze
• Biblia brzeska, kalwińska, 1563,
• Biblia nieświeska, Szymona Budnego, ariańsko-socyniańska, 1572,
• Biblia gdańska, luterańska, przekład przy współpracy kalwinów i braci czeskich


7. Kulturotwórcza rola “Biblii” (temat wspólny z 6. i 9. pytaniem).
1. Główna kulturotwórcza rola Biblii polega na tym, iż stanowi ona fundament wiary i etyki; uczy odróżniać dobro od zła, szanować każdego człowieka i widzieć w nim swojego bliźniego, rozliczać się w sumieniu i wobec Boga ze swoich czynów.
2. Biblia kształtuje również duchowe oblicze człowieka, odpowiada na pytania o sens życia,
3. Biblia wywarła ogromny wpływ również na piśmiennictwo polskie. Wynika to z jego ścisłych związków z chrześcijańską kulturą europejską, jak również ze szczególnych stosunków społeczno-politycznych na przestrzeni stuleci.
Stosunki te decydowały o wyborze pewnych wątków tematycznych lub też o korzystaniu ze stylu biblijnego:
a. postacie, sytuacje lub wątki:
• “Mury Jerycha” Tadeusza Brezy
• “Rebeka”, “Mojżesz” Jana Kasprowicza
a. gatunki literackie
• treny – Jan Kochanowski, Franciszek Karpiński,
• psalmy – od Mikołaja Reja aż do współczesności,
• pieśni – od Jana Kochanowskiego do K. I. Gałczyńskiego
• przypowieści – od Adama Mickiewicza aż do XX wieku
• teksty prorockie – od ks. Piotra Skargi aż do W. Broniewskiego
• apokalipsa – od M. Reja aż do XX wieku.
a. symbole biblijne
• krzyż – “Krzyż i dziecko” Cypriana K. Norwida,
• Hostia – “Fortepian Chopina” C. K. Norwida
a. język:
• “Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego” A. Mickiewicza,
• “Anhelli” Juliusza Słowackiego,
• “Latarnik” H. Sienkiewicza (fragm.),
• “Wspomnienia z Maripozy”
a. wpływ na folklor:
• literatura dewocyjna (pieśni odpustowe, dziadowskie),
• rzeźby ludowe w postaci różnych świątków
a. pośredni wpływ Biblii,
• twórczość J. Harasymowicza, np. “Madonna z Krużlowej”
7.4 Biblia jest także źródłem wielu dzieł np. Rembrandt poświęcił kilka swych obrazów, aby zilustrować Księgę Tobiasza, Caravaggio namalował ostatnio pokazywane w Polsce Złożenie Chrystusa do grobu, Michał Anioł wyrzeźbił Dawida, Haendel napisał oratorium Mesjasz, a wielu innych twórców m.in. Bach pisało pasje.


8. Hiob, syn marnotrawny, miłosierny Samarytanin - przedstaw uniwersalną wymowę opowieści i przypowieści biblijnych. (dopisać)
Przypowieści występują w Nowym Testamencie, są jedną z form w której Chrystus głosił swe nauki.
• Przypowieść (parabola, czyli zestawienie obok siebie) jest jednym z częściej spotykanych gatunków literackich w Biblii. Istotą przypowieści jest porównanie. Autor tworzy pewien obraz rzeczywistości której nie należy jednak rozumieć dosłownie, lecz wymaga ona przejścia od znaczenia dosłownego do alegorycznego lub symbolicznego, wymaga ujrzenia poza przedstawionym obrazem życia codziennego, warstwy ukrytej, np. moralnej. Spośród przypowieści wyróżnia się różne typy, jak alegoria, przypowieść ewangeliczną, czy też przykład.
• Alegoria jest szczególnym rodzajem symbolu mającym zawsze tylko jedno znaczenie, np. O siewcy
• Przypowieść przykład prezentuje wzorce pewnych postaw moralnych, które winno się naśladować, np. O miłosiernym samarytaninie, O faryzeuszu i celniku
• Przypowieść ewangeliczna to najczęściej opowiadanie, jakaś historyjka wyjaśniająca prawdy religijno-moralne.
Przypowieść jest typowym gatunkiem literatury moralistycznej, który pojawia się w literaturze od prastarej baśni do współczesnej powieści. Przypowieść ujęta w takiej ponadczasowej perspektywie ma niewiele cech wyróżniających. Jej istotą jest niesamodzielna i schematycznie ukształtowana fabuła. Postaci i zdarzenia przedstawione w przypowieści istnieją po to by objaśniać prawdy moralne.
Podobnie zbudowane są baśnie, w których schematycznie kształtowana fabuła służy wykładni moralnej. Baśń jednak posiada elementy fantastyczne, zaś prawda moralna dotyczy jedynie świata naturalnego, egzystencji ludzkiej.
Przypowieści biblijne stały się bogatym źródłem literatury kształtującej wzory osobowe. Z przypowieści ewangelicznych przeszły na stałe do języka takie wyrażenia, jak “wdowi grosz”, “panny głupi i panny mądre”, itp.


9. Motywy biblijne i mitologiczne w poezji polskiej (na wybranych przykładach omów zagadnienie od Kochanowskiego do Miłosza).


10. Scharakteryzuj typowe elementy poetyki średniowiecza (np. alegoria, kontrast, hierarchizacja) w wybranych dziełach literackich (i ewentualnie plastycznych).
(tyle tylko znalazłem)
U źródeł poetyki średniowiecznej leży teocentryczny system estetyki, głoszący prymat wartości duchowych nad dobrami materialnymi. Ważniejsza jest kwestia literacka: temat, idea, problem, niż postać w jakiej jest przedstawiona. Wymagano od literatury zajmowania się doniosłymi problemami oraz zgodności idei z zasadami moralności i z prawdą.
1. Alegoria
Główna kategoria poetyki średniowiecznej. Jest to obrazowe przedstawienie abstrakcyjnych pojęć za pomocą umownych i skonwencjonalizowanych motywów (np. paw wyobraża pychę). Alegoria odwołuje się do wyobrażeń znanych odbiorcy, obecnych w tradycji kulturowej i religijnej. Jej treść jest jednoznaczna i nie podlega interpretacji (różni to alegorię od symbolu).
Średniowieczna alegoria ma charakter przede wszystkim dydaktyczny, za pomocą konkretnego obrazu, często personifikacji, przedstawiano abstrakcyjne pojęcia filozoficzne, religijne, moralne (np. śmierć w Rozmowie mistrza Polikarpa ze śmiercią wyobrażona jako rozkładająca się kobieta).
2. Idealizacja
Idealizacja określonych elementów struktury dzieła literackiego wynikała z parenetyczno-dydaktycznych założeń kultury średniowiecza. Twórcom zależało na pokazywaniu sytuacji wzorcowych. Roland został obdarzony zespołem cech które w takim kupieniu w realnym życiu byłyby nie osiągalne. Bohater średniowiecznego eposu rycerskiego charakteryzuje się nie tylko właściwościami ducha, ale także fizycznymi predyspozycjami wyróżniającymi go z wasali Karola Wielkiego. Jest najmężniejszy, najsilniejszy, najsprawniej i najskuteczniej włada bronią.
Podobnego skupienia cech dokonali także hagiografowie w ich legendach o świętych. Asceta uosabiał zespół cech, które były pożądana ze względu religijnej moralności i światopoglądu.
3. Kontrast
Kompozycja średniowiecznego utworu często jest oparta na kontraści, szcególnie postaci. Rolandowi przeciwstawiony jest zdrajca Ganelon, w Tristanie i Izoldzie pięknej bohaterce przeciwstawione są podstępne knowania jej ciemnowłosej imienniczki. Za pomocą kontrastu może także być ukazana kondycja bohatera i wybrana przez niego droga życia. Bogaty, dobrze urodzony Aleksy staje się żebrakiem. Niekiedy metoda kontrastu pojawia się jako sposób przekazania tendencji autorskiej. W Skardze umierającego “13 poniżej, śmiertelnie chory bohater uświadamia sobie kontrast pomiędzy swym grzesznym życiem a wieczną chwała nieśmiertelności , jaką daje Bóg.


11. Przedstaw średniowieczne wzorce osobowe zawarte w znanych Ci utworach epoki.
Literatura średniowieczna służyła głównie zbudowaniu moralnemu, wychowaniu i pouczeniu, potępieniu zła i afirmacji dobra, poszerzeniu wiedzy i pamięci o ważnych wydarzeniach i ludziach. Przez to nasycona była licznymi przykładami, moralizatorstwem i dydaktyzmem. Średniowiecznej literaturze patronował duch parenezy.
Literatura parenetyczna (gr. parenesis – zachęta, ostrzeżenie, rada) zachęcała do naśladowania wzorców osobowych. Wytworzyły się trzy główne wzorce osobowe: świętego (ascety), rycerza i władcy.
ASCETA (na podstawie Legendy o Świętym Aleksym) [o świętych także punkt 12.]
Utwory hagiograficzne pisane były według określonego schematu:
a. prolog,
b. okoliczności narodzin świętego, (wyczekiwane i wymodlone dziecko poważanej, bogatej rodziny),
c. dane o jego rodzinie, (w dniu ślubu, poczynionego z woli rodziców, pozostawia swą świeżo poślubioną małżonkę, (ponieważ wcześniej złożył śluby czystości), i porzuca dom rodzinny. Rozdaje dobra biedakom i rozpoczyna życie żebraka, bezdomnego włóczęgi.),
d. ascetyczne i pełne wyrzeczeń życie, (jego tryb życia staje się tak ascetyczny, że musi interweniować Matka Boska, która napominała go i przestrzegała wyrażając swą troskę o niego. Po 16 latach wraca nierozpoznany do domu ojca. Mieszka pod schodami, służba go szykanuje i wylewa na niego pomyje. Wszystkie swoje cierpienia czynił “na chwałę Bożą”. Spisuje swe dzieje.)
e. śmierć, często męczeńska, (umiera z pismem w rękach. Zaczynają dzwonić dzwony, ludzi uzdrawia cudowny zapach płynący z jego ciała. Dopiero gdy nadeszła żona dłonie jego rozchyliły się i pozwoliły na wyjęcie listu),
f. cuda, jakie działy się za sprawą świętego, (gdy kąpała go matka po urodzeniu wstał i zaczął chodzić, gdy się umartwiał ukazała mu się Matka Boska, cudowne rzeczy które działy się gdy zmarł)
Cechami świętych były pobożność, umartwianie ciała, ubóstwo, rezygnacja z dóbr doczesnych, medytacja, myśl o Bogu, żywot męczeński
Asceta wiódł życie w ubóstwie, pokorze, spędzając czas na modlitwie i religijnych medytacjach. Nagrodą za to było nie tylko zbawienie wieczne o śmierci, ale również aureola świętości.
Święty wiódł również ascetyczne życie, nie izolując się jednak od ludzi. Służył im jak tylko potrafił najlepiej, często przypłacając to własnym życiem.
Naśladowanie ascetów prowadziło do wędrówek pątników i biczowników do miejsc słynących cudami czy relikwiami świętych, oraz do handlu wszelkimi pamiątkami np. powiew wiatru z Ziemi Świętej w ampułkach, drzazgi z krzyża Chrystusa, etc.
Znanym ascetą był także Szymon Słupnik który 27 lat przeżył w małej klatce na wysokim słupie, przeważnie stojąc, co wymagało nie lada samozaparcia i siły woli (lub choroby psychicznej jak ktoś woli); znamienne jest, że potem wielu ludzi, w tym artystów fascynowało się taką postawą, co widać wyraźnie w literaturze, nawet polskiej: Szymon Grochowiak "Święty Szymon Słupnik" ("Powołał go Pan / Na słup");
RYCERZ (na podstawie “Pieśni i Rolandzie” i “Tristana i Izoldy”)
Dzieła w których sławiono rycerzy zwane były chansons de geste, czyli pieśni o czynach, tworzyli je tzw. truwerzy (trubadurzy) już przed XI wiekiem. Rycerz winien być:
• pobożny, w obronie wiary oddać życie, modlić się przez część dnia,
• wierny, Bogu, władcy, damie swego serca,
• honorowy, hańby nie przepuści bez zemsty,
• odważny, waleczny,
• szlachetny, prawdomówny, prawy w miłości i przyjaźni,
• piękny, zamożny, ze stanu szlacheckiego. Piękny być musiał, gdyż w mentalności średniowiecznej uroda ciała oddaje piękno ducha.
Cechy Rolanda:
• odwaga, gdyż nie zląkł się groźniejszego i liczniejszego przeciwnika,
• wierność cesarzowi, ważniejszy jest on i walka z poganami niż zostawiona w kraju narzeczona,
• głęboka wiara, walcząc z poganami uważał, że zaskarbi sobie łaski u Boga,
• godność własna i narodu, honor, dla tego honoru umiera, ponieważ nie chciał wezwać, mimo ciężkiej sytuacji pomocy.
Śmierć Rolanda jest śmiercią bohaterską. Umiera ostatni, na wzgórzu, przepraszając Boga i ofiarowując mu swą prawą rękawicę (rękawica toznacza życie rycerza traktowane jako Boże lenno). Nie boi się śmierci. Po jego duszę wysyła Bóg św. Gabriela, anioła Cherubina i patrona rycerstwa – św. Michała, którzy niosą jego duszę do raju.
WŁADCA (na podstawie “Pieśni o Rolandzie” i “Kroniki Galla”)
Władca jest elitarną i szczególną odmianą rycerza. Jednym z nich legenda uczyniła Karola Wielkiego, jest on zagorzałym obrońcą wiary, jest mądry odważny, słucha swych doradców, szanuje swych rycerzy (m.in. pomści śmierć Rolanda).
Najbliższy nam jednak wzór władcy przedstawił w swojej Kronice Gall Anonim. Był on najprawdopodobniej francuskim mnichem przybyłym do Polski z Węgier. Przebywał na tronie Bolesława Krzywoustego. W podzięce za dobre traktowanie i “żeby chleba polskiego za darmo nie jeść” spisał dzieje państwa polskiego od czasów legendarnych do 1113 roku (bitwa pod Nakłem).
W pracy swej Anonim, trzyczęściowej, wyeksponował sylwetki trzech Bolesławów, ale aż dwie księgi dotyczą czasów panowania B. Krzywoustego. B. Chrobry wzniósł Polskę na wyżyny, Śmiały to utracił, a Krzywousty przywrócił.
Cechy B. Chrobrego:
• cechowała go sprawiedliwość. Ludzie kochali go i bali się,
• dawał przykład rycerstwu,
• dbał o interes wszystkich obywateli i państwa, za panowania Chrobrego Polska przeżywał swój “złoty wiek”,
• król był pobożny, ustanawiał chrześcijaństwo, stosując w tym celu nawet drastyczne metody,
Cechy Krzywoustego:
• rycerskość, zwłaszcza w walkach z Niemcami dostał przydomek “króla który nie śpi”.
Z pracy Galla, w której historia bezpośrednio graniczyła z poezją, korzystali następni dziejopisarze (np. Wincenty Kadłubek(XIII wiek), Jan Długosz(przełom średniowiecza i renesansu).


12. Scharakteryzuj średniowieczną hagiografię – przedstaw genezę, ukaż przedstawicieli i ich dzieła.
W wieku XIII zakon żebrzący dominikanów przeniósł na grunt polski Złotą legendę Jakuba de Voraigne, czyli bogaty zbiór żywotów świętych. Przepisywano go i dokładano żywoty polskich świętych, np. najstarszy Żywot świętego Stanisława (zwany też żywotem pierwszym). Pochodził aż z XII wieku. W XIV wieku napisano Żywot św. Kingi – żony Bolesława Wstydliwego. W XV wieku dopisano po polsku Pieśń o św. Dorocie.
Żywot św. Aleksego jest powyżej, porusza on tematy charakterystyczne, takie jak: Porzucenie domu rodzinnego, ślubowanie czystości, skrajna asceza, cudowne zdarzenia.
Pieśń o świętej Dorocie realizuje inny, modny w średniowieczu topos: o obronie wiary przez dziewicę. Dorota pochodziła z rodu królewskiego, dobrowolnie rozdała swój majątek i postanowiła służyć Bogu. Pokochał ją książe Fabrycjusz, poganin, który poprosił o jej ręke i wyrzeknięcie się wiary. Księżniczka odmówiła za co spotkały ją tortury: biczowanie, szarpanie hakami, przypalanie, głodówka, itp. Czuwał nad nią Chrystus (nic jej więc nie zniszczyło), a w chwili egzekucji ujrzała dzieciątko w purpurze.
Żywot świętej Kingi pochodzi z XIV wieku, autorem zaś jest jej spowiednik, gdy osiadła w zakonie Klarysek. Królewna węgierska poślubiona Bolesławowi wstydliwemu była osobą szczególnie pobożną. Na widok kościoła biegła ku niemu, padając twarzą ku ziemi i zanosząc modlitwy. To także święta, która zachowała czystość cielesną – co roku prosiła męża o przesunięcie terminu konsumpcji małżeństwa.


13. Zanalizuj XV wieczne wiersze świeckie.
Niewiele zachowało się wierszy świeckich. Z tematyki miłosnej wyróżnić można List miłosny żaka krakowskiego, w którym autor przesyła pozdrowienia i “pokłoninie na obedwie kolanie / aż dp samej ziemie”, opisuje ogrom uczucia i pozostaje anonimowy. Wiersze te podatne były na wpływy obce np. wiersz Dawnom zwiedził cuden strony, w którym młodzieniec wyznaje iż “służba moja ustawiczna / Twej miłości panno śliczna” i przestrzega miła przed oszczercami – jest to motyw często pojawiający się weuropejskiej literaturze miłosnej. Poezja ta była zresztą poezją głownie śpiewaną (pod oknami panien).
W tematyce obyczajów zachował się wiersz Przecława Słoty – O zachowaniu się przy stole. Reprezentuje on nurt dworski. Autor starał się przeszczepić na polskie dwory dobre obyczaje i kulturę towarzyską, abyśmy nie uchodzili pod tym względem w oczach Europy za barbarzyńców. Utwór ten należy do parenetyki biesiadnej. Część przesłań tego utworu jest aktualna do dziś. A uczy on m.in.:
• Nie pchać się za stół i nie siedzieć “jak kołek”,
• Nie okazywać łapczywości, zachłanności,
• Mieć czyste ręce,
• Nie przebierać w jedzeniu,
• Brać częściej, po mniejszym kawałku, szczególnie zalecano to damom,
• Mężczyźni powinni w pierwszej kolejności usługiwać kobietom przy stole, uważa że kobiety są największym skarbem świata, “Ja was chwalę, panny panie, / Iż przed wami nic lepszego nie”
Utwór ten skłąda się ze 115 wersów, rytm jest nieregularny, podobnie jak rymy. Zaczyna się inwokacją, po której następuje bogactwo chlebowego stołu, poźniej autor wyjawia czemu służy stół, po czym pokazuje karykaturę zachowania przy stole z punktu widzenia Europejczyka. Wiersz kończy modlitwa prośby. Ujawnia w niej autor swe nazwisko i prosi Boga o udzielenie ludziom radości i miłości.
Kolejnym ważnym dziełem jest Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią. Dzieło to ma formę dialogu, który toczy się pomiędzy mędrcem Polikarpem a śmiercią. Polikarp prosił Boga o możność ujrzenia śmierci. Pewnego dnia po nabożeństwie prośba jego została spełniona. Ujrzał kobietę w stanie rozkładu, wychudzoną, bez nosa, zakrwawioną, z kosą w ręce, przepasaną białą chustą. Wyjawiła mu ona, że bierze ze sobą wszystkich, bez względu na stan, zaś przede wszystkim grzeszników. Nikt nie jest w stanie jej uniknąć, ale nie należy jej się obawiać (chyba że się grzeszy). Po tej opowieści śmierć odchodzi. Warto wspomnieć tu o motywie dance macabre – tańca śmierci, którego literackim obrazem jest właśnie ten utwór.
Z tematyką śmierci związana jest także Skarga umierającego (powstała po 1424 roku). Utwór ten jako pierwszy w litaraturze ma charakter testamentu poetyckiego. Liryczne wyznanie umierającego, dające świadectwo znikomości dóbr doczesnych, skierowane jest do tych, którzy pozostają – do żywych. Ważne wydaję się również egzystencjalne tło utworu: poczucie samotności człowieka, dramatyczny obraz życia ludzkiego, perspektywa śmierci.
W tematyce społecznej wyróżniają się dwa utwory: “Satyra na leniwych chłopów” i “Pieśń o zabiciu Jędrzeja Tenczyńskiego”.
Pieśń o zabiciu J... napisano w oparciu o wydarzenie autentyczne, mające miejsce w Krakowie 1461 roku. Znany wielmoża, J. Tęczyński, oddał do naprawy swoją zbroję znanemu płatnerzowi Klemensowi. Niezadowolony z wykonanej usługi poturbował rzemieślnika, który w wyniku odniesionych ran podobno zmarł. Mieszczanie krakowscy ujęli się za płatnerzem i pomścili jego śmierć, ścigając Tęczyńskiego po całym mieście, włócząc go końmi. Anonimowy autor opisuje owo zajście w Krakowie, bolejąc nad śmiercią Tęczyńskiego, ale bardziej nad faktem ,że zginął z rąk ludzi nie równych jemu stanem. Utwór jest dowodem na rodzący się konflikt społeczny pomiędzy mieszczaństwem i rycerstwem.
Satyra na leniwych chłopów jest także dziełem anonimowym. Podmiotem utworu jest pan, szlachcic, który wylewa swoje żale na lenistwo chłopów, którzy mają w roku jeden dzień pańszczyzny, a robią wszystko, że by go i tak zmarnować i uniknąć pracy. Przychodzą koło południa, używają drewnianych narzędzi (bo te szybciej się psują, więc trzeba je naprawiać), do uprawy roli używają chorych zwierząt, co i rusz odchodzą na bok. Cały swój spryt, przebiegłość i rozmyślność chłopi wykorzystywali jedynie do tego aby zaszkodzić panu, nie chcieli bowiem być wyzyskiwani. Utwór ten zarysowuje przed nami kolejny konflikt, który rodzi się pomiędzy szlachtą a kmieciami.


14. Przedstaw związki kultury odrodzenia z tradycją antyczną.


15. Troska o losy ojczyzny – od “Kazań sejmowych” Piotra Skargi i “O poprawie Rzeczypospolitej” Andrzeja Frycza Modrzewskiego.


16. Scharakteryzuj uczuciowość sentymentalną na przykładzie twórczości Franciszka Karpińskiego.


17. “Powrót posła” J. U. Niemcewicza jako komedia polityczna.


18. Publicystyka Sejmu Wielkiego.


19. Scharakteryzuj gatunki właściwe dla romantyzmu (dramat romantyczny, powieść poetycka, ballada).


20. Bajronizm, wallenodyzm, prometeizm – wyjaśnij pojęcia odwołując się do wybranych przykładów literackich.


21. Ukaż model miłości romantycznej i polemikę z nim w wybranych tekstach epoki.


22. Omów motyw powstania listopadowego w literaturze romantycznej.


23. Przedstaw moralistykę romantyczną w balladach i Dziadach cz. II.


24. Scharakteryzuj mesjanizm w polskim dramacie romantycznym.


25. Przedstaw cierpienie i ofiarę jednostki i zbiorowości w twórczości romantyków.


26. Kult ludzi wielkich w poezji Cypriana Kamila Norwida.


27. Historiozofia w polskim dramacie romantycznym.


28. Polska szlachta w “Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza.


29. W jaki sposób Zygmunt Krasiński przedstawia problem rewolucji w “Nie-Boskiej Komedii”?


30. Przedstaw motyw szlacheckiego dworku (znamię życia polskiego) w literaturze XIX i XX wieku.
31. “Ludzie bezdomni” St. Żeromskiego – interpretacja tytułu.


32. Różne spojrzenia na wieś w literaturze Młodej Polski (Reymont, Kasprowicz, Wyspiański, Żeromski).


33. Nowe kierunki w literaturze i sztuce dwudziestolecia (awangarda, futuryzm, ekspresjonizm, dadaizm, surrealizm, kubizm). Omów dwa wybrane.


34. Katastroficzna wizja świata w “Szewcach” Witkacego.

35. Jak postrzegasz metaforyczną wymowę tytułu powieści Zofii Nałkowskiej “Granica” i jej związek z problematyką utworu.

36. “Przedwiośnie” St. Żeromskiego jako powieść pytań.

37. Czym jest dla Ciebie proza Schulza – analizą szaleństwa? Wyrazem wrażliwości?

38. “Ferdydurke” Gombrowicza jako powieść o formie.

39. Przedstaw nowy program poezji polskiej XX-lecia : awangarda i Skamander.

40. “Mistrz i Małgorzata” Bułhakowa : problematyka społeczno-polityczna i moralna.

41. Oryginalność poezji Bolesława Leśmiana.

42. Leopold Staff – poezja trzech pokoleń.

43. Degradujący wpływ wojny na psychikę człowieka w świetle wybranych utworów literackich (np. “Opowiadania” T. Borowskiego, “Medaliony” Z. Nałkowskiej.)

44. K.K. Baczyński o sobie i o swoim pokoleniu (analiza i interpretacja wybranych utworów).

45. Ukaż polską prozę cywilną wobec doświadczenia wojennego – “Pamiętnik z powstania warszawskiego” Mirona Białoszewskiego.

46. Wyjaśnij znaczenie Teorii Czystej Formy.
Teoria czystej formy jest wytworem rozwoju dramaturgii dwudziestolecia międzywojennego, z nurtu sztuki awangardowej teatru groteski i drwiny.
Jej autorem jest Stanisław Ignacy Witkiewicz, pseud. Witkacy. Był to syn malarza, krytyka artystycznego, prozaika, sam stał się najpierw malarzem, lecz porzucił malarstwo na rzecz twórczości dramatycznej, prozatorsko-filozoficznej i teoretyczno-estetycznej. Najbogatsza była jego twórczość dramatyczna (ok. 30 utworów), m.in. Tumor Mózgowicz, Szewcy, Szalona Lokomotywa, W małym dworku. Swoje poglądy na temat estetyki i teatru wyłożył w tekstach teoretycznych: Szkice estetyczne, Teatr. Wstęp do teorii czystej formy w teatrze. Był też autorem dwóch powieści: Pożegnanie jesieni i Nienasycenie.
Teorię Czystej Formy Witkacy zbudował na gruncie malarskim, dopiero później przeniósł ją na poezję i teatr. Akcentuje ona kompozycję, grę barw i form przy obojętnym stosunku do tematu i poszczególnych elementów podmiotowych wprowadzonych do utworu. W praktyce teatralnej Czysta Forma prowadzi do charakterystycznych dla marzeń sennych asocjacji myśli, fantazji scenicznych, wieloznacznego sensu teatralnych postaci (mogą mówić i robić różne rzeczy na raz, przeistaczać się w inne, zmieniać role). Wyznacza ona także nadrealistyczny charakter utworu: dialog pozbawiony zostaje sensownych połączeń pojęciowych, logiki, wzbogacony jest często czysto nonsensownym neologizmem, dowcipem, ciętością, choć postacie mogą wypowiadać myśli niezgodne z ich działaniem. Ogromne znaczenie mają wizje sceniczne Witkacego: barwa, kształt, ruch sceniczny, dekoracje i kostiumy, nawet chudość bądź otyłość postaci odgrywają istotną rolę.
Teoria Czystej Formy jest przeciwstawieniem się tradycji, zarówno dramatu naturalistycznemu, jak i symbolicznemu. Witkacemu nie podobał się teatr naśladujący rzeczywistość. Taki teatr okłamywał widza wmawiając mu, że to na co patrzy to prawda, a środki, jakimi się posługuje, są znane i opatrzone. Także teatr symboliczny operując spotęgowanym nastrojem, symbolem nie jest w stanie wstrząsnąć widzem ani pozwolić mu przeżyć Tajemnicy Istnienia. Gdyż i jego efekty są już znane, schematyczne. Czysta Forma ma zaskakiwać widza, wprowadzać go w świat uczuć metafizycznych, dać mu nowy wymiar przeżywania. Widz miał śnić dziwny sen…
Szczególnie reprezentatywny dla twórczości dramaturgicznej Witkacego jest utwór Szewcy. Przedstawia on surrealistyczny obraz przyszłego społeczeństwa zgodny z przekonaniami pisarza – końcowe sceny Szewców, dramatu o rewolucji, buncie i przewrocie, zapowiadają totalną niwelację i mechanizację społeczeństwa.


47. Co sądzisz o adaptacjach filmowych utworów literackich. Omów wybrany film.

48. Zrecenzuj ostatnio obejrzany film lub spektakl teatralny.

49. Którego współczesnego reżysera cenisz najbardziej i dlaczego?

50. Które czasopismo cenisz najbardziej i dlaczego?

51. Radio, telewizja lub video – z którego ze środków przekazu korzystasz najczęściej i jak oceniasz ich znaczenie dla współczesnej kultury?

52. Przedstaw polskich laureatów literackiej Nagrody Nobla.

53. Który film ostatnio oglądany zrobił na Tobie duże wrażenie lub Cię rozczarował i dlaczego?

54. Przedstaw swoje zainteresowania ze świata malarstwa, muzyki lub teatru.

55. Życie kulturalne Płocka.

56. Analiza składniowa zdania. Sporządź wykres zdania.

57. Wyjaśnij genezę i znaczenie wskazanych związków frazeologicznych.

58. Przeprowadź korektę podanych niżej zdań. Określ rodzaj błędu.

59. Omów najdawniejsze zabytki języka polskiego.
Pierwszym dziełem, które powstało po polsku była Bogurodzica, ale do zabytków języka polskiego zalicza się, w kolejności chronologicznej, również:
• Bullę papieską z roku 1136 – jest to tekst łaciński, w którym znajduje się około 400 wyrazów polskich, głównie rzeczowników własnych, oznaczających imiona osób albo nazwy miejscowości. Z tego względu jest również zwana złotą bullą języka polskiego.
• Księga henrykowska z 1270 roku – miała to być księga inwentarzowa zakonu cystersów na Śląsku, stała się jednak kroniką tego zakonu. Opisuje zarówno stan posiadania zakonników, jak i życie chłopów z klasztornych wsi. Składa się z dwóch części i pisana jest po łacinie. W tekst łaciński wpisane jest pierwsze polskie zdanie: “Daj ać ja pobruszę a ty poczywaj” (daj ja pomielę żarna a ty odpocznij).
• Bogurodzica z przełomu XII i XIII wieku – jest pierwszym utworem napisanym w języku polskim. W średniowieczu powstały dwie zwrotki, pierwsza skierowana do Matki Boskiej, druga do Chrystusa. Pierwotnie przypisywano autorstwo pieśni św. Wojciechowi, ale później tezę tę odrzucono.
Bogurodzica powstała jako pieśń maryjna, a w czasach panowania Jagiellonów stała się pieśnią bitewną i swego rodzaju hymnem narodowym; śpiewało ją rycerstwo pod Grunwaldem i Warną, dokumenty wagi państwowej zaczynały się od jej tekstu.
Średniowieczna pieśń maryjna: w XV wieku traktowana była przez Jana Długosza jako carmen patrium, a nowych znaczeń przydał jej patriotyczny nurt poezji XIX – wiecznej. Właśnie Bogurodzica otwierała Śpiewy historyczne J.U. Niemcewicza, nawiązał do niej Słowacki w powstańczym apelu z 1830 roku (Hymn do Bogarodzicy), a także K.K. Baczyński – Modlitwa do Bogarodzicy.
Bogurodzica pełna jest archaizmów:
• leksykalnych: Bogurodzica, gospodzian(pan), zwolena(wybrana), jąż(którą), Bożyc(Syn Boży),
• fonetycznych: sławiena(sławiona) i Krzciciel(Chrzciciel),
• fleksyjnych: celownik w funkcji dopełniacza rodzica Bogu i mianownik w funkcji wołacza BogurodzicaDziewica,
• składniowe: Bogiem sławiena, dziś sławiona przez Boga
• Kazania Świętokrzyski z przełomu XIII i XIV wieku – zbiór kazań w języku polskim z okazji różnych świąt kościelnych. Nazwa ich pochodzi od miejsca przechowywania, to znaczy biblioteki klasztornej na Świętym Krzyżu. Powstały prawdopodobnie w Leżajsku. W okresie zaborów zostały zrabowane, a odnalazł je dopiero pod koniec XIX wieku historyk literatury, bibliofil Aleksander Bruckner, w bibliotece w Petersburgu. Pocięte na kawałki służyły do obklejania boków innych książek. Udało się uratować jedno kazanie w całości (Na dzień św. Katarzyny) i kilka innych we fragmentach. Kierowane były one najprawdopodobniej do ludzi wykształconych. Pisane są literacką na owe czasy polszczyzną, autor odwołuje się do Pisma Św., ojców kościoła, używa retoryki, i środków artystycznych, np. porównań.
• Kazania gnieźnieńskie – XIV wiek – nazwa pochodzi od biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie, gdzie je przechowywano. Jest to zbiór liczący 10 kazań polskich na różne święta kościelne i 103 kazania łacińskie. Kazania polskie adresowane były do ludzi prostych, a świadczy o tym ich język, np. zwroty bezpośrednio do słuchaczy “dziateczki moje”.
• Psałterz Królowej Jadwigi – floriański – 1400 rok,
• Psałterz Puławski (6.4.1),
• Biblia Królowej Zofii,
• Rozmyślania przemyski i Rozmyślania dominikańskie z XVI wieku – Są to apokryfy, czyli historie z życia św. Rodziny, nie znajdujące potwierdzenia w tekstach ewangelicznych.
Do tego dochodzi jeszcze literatura świecka: Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią, Skarga umierającego, O zachowaniu się przy stole, Skarga na leniwych chłopów. Są w paragrafie 13.

60. Na czym polegają stałe związki frazeologiczne? Podaj przykłady takich związków wywodzących się z “Biblii”.
Związek frazeologiczny to stałe, lub bliskie stabilizacji połączenie wyrazowe, którego znaczenie nie wynika ze znaczenia poszczególnych wyrazów wchodzących w jego skład, np. kręcić nosem, być niezadowolonym z czegoś.
Istnieją związki frazeologiczne w których jeden wyraz ma znaczenie dosłowne, ale znaczenie całości nie stanowi sumy znaczeń wyrazów, np. końskie zdrowie, czyli doskonałe zdrowie.
Można podzielić je ze względu na stopień zespolenia składników na:
• Związki bliskie stabilizacji (łączliwe, wymiennoczłonowe) np. pokonać strach i przełamać strach.
• Związki stałe, czyli takie w których nie można bez zmiany znaczenia zmienić lub pominąć żadnego wyrazu, ani użyć innej jego formy.
Z Biblii przejętych zostało wiele zwrotów, które uzyskały inne znaczenia poza dosłownym. Wśród nich wymienić można:
• Wieża Babel – bałagan, chaos,
• Sodoma i Gomora – miejsce rozpusty i grzechu,
• Kainowe znamię – piętno bratobójstwa,
• Od Annasza do Kajfasza – odsyłanie z miejsca do miejsca,
• Oddać coś za miskę soczewicy – oddać coś wartościowego za bezcen ( W biblli Ezaw oddał pierworództwo),
• Wdowi grosz – dar serca,
• Salomonowy wyrok,
• Przenieść się na łono Abrahama.