Wszystko o Starożytności

Antyk
Kultura:
1 zachowania człowieka
2 wzory(normy tych zachowań)
3 wytwory człowieka

1. Tragedia antyczna- jej cechy i miejsce w poetyce starożytnej. Rozwój dramatu i teatru greckiego w okresie klasycznym.
Tragedia= tragos(kozioł) + oide(pieśń)
Tragedia grecka wywodzi się z obrzędów ku czci boga winnej latorośli(wina)Dionizosa, zwanymi Dionizjami. Początek tragedii dały Dionizje Wielkie Miejskie- miały one charakter podniosłego misterium. Trwały początkowo 5 a potem 6 dni. Zaczynały się przy końcu marca, kończyły wraz z nadejściem kwietnia.
Pierwszego dnia składano Dionizosowi ofiarę z kozła. W trakcie tego obrzędu chór chłopięcy śpiewał dytyramby- pieśni pochwalające Dionizosa. Następnie w uroczystym pochodzie przenoszono jego posąg ze świątyni u stóp Akropolis do gaju oliwnego Akademosa, tam odbywały się nabożeństwo, a następnie wielka uczta. Po zachodzie słońca przy blasku pochodni posąg boga wędrował do Aten. Przez kolejne dni przy udziale chórów męskich wystawiano sztuki.
Pieśń kultowa ku czci Dionizosa- dytyramb- przekształcił się z czasem w tragedię opartą na dialogu koryfeusza(przewodnika chóru) z chórem. Z czasem koryfeusz wyodrębnił się z chóru i zaczął prowadzić dialog z chórem, pełniąc rolę aktora. To on dał początek pierwszemu aktorowi, którego wprowadził Tespis i zbudował skene. Ajschylos na przełomie VI i V w. p.n.e. wprowadził drugiego aktora, zastosował prolog, opisy i opowiadania. W V w. p.n.e. Sofokles wprowadził trzeciego aktora, zwiększył obsadę chóru i jednocześnie zmieniwszy jego rolę w akcji na rzecz przodownika chóru. Zerwał też z tematycznym związkiem poszczególnych części tetralogii. Również w V w. p.n.e. Eurypides zastosował monolog przedstawiający przeżycia bohatera, a także wprowadził postacie kobiece.
Sztuki prezentowano w formie zawodów przedstawień, czyli agony. Do współzawodnictwa stawało zwykle trzech dramatopisarzy. Każdy z nich miał jeden dzień na przedstawienie swej tetralogii, czyli zestawu czterech dramatów, skład którego wchodziły trzy tragedie i jedna komedia. Wystawiano je zwykle pod gołym niebem. Teatr składał się z kilku części. Theatron był półkolistym miejscem, gdzie zasiadali widzowie. Kolejne rzędy widowni znajdowały się coraz wyżej. Na środku teatru znajdował się okrągły plac nazywany orchestra, na którym występował chór. Po jego bokach umieszczone były wejścia dla chóru - parodos. Przed orchestrą znajdował się proskenion, czyli podłużne podwyższenie, na którym występowali aktorzy. Za proskenion umieszczone było skene - budynek, który zasłaniał kulisy i pełnił rolę scenografii.
W tragedii w jednej scenie mogło występować najwyżej trzech aktorów. Aktorzy występowali w maskach, które pełniły funkcje rezonatora( tuby potęgującej głos) i na koturnach. Wysokość koturny świadczyła o stanie społecznym odgrywającej postaci. Najwyższe koturny mięli aktorzy odgrywający role osób wywodzących się z rodu królewskiego. Twarz aktora zakryta była maską. Używano czterech rodzajów masek: śmiech, płaczu, gniewu i strachu. Przybierano również kolorowe peruki: blond- bohater, ciemna- tyran, siwa- kapłan, ruda- niewolnik, łysina oznaczała starca.
Znali oni sztukę pantomimy i tańca oraz umiejętność śpiewu. Występowali przeważnie w bardzo jaskrawych kostiumach. Aktorami byli tylko mężczyźni, oni również odgrywali role kobiece.
Zasady tragedii antycznej

-zasada trzech jedności (miejsca, czasu i akcji). Jedność miejsca polegała na umiejscowieniu akcji tylko w jednym miejscu, jedność czasu ograniczała czas trwania tragedii do jednej doby, zaś jedność akcji zawężała treść dramatu tylko do jednego, głównego wątku.
-zasada decorum dotyczyła stylów. Tragedii przypisywany był styl ?wysoki?, podniosły, zaś w komedii ?niski? bardziej lekki, żartobliwy. Reguła dotyczyła również typów postaci. W tragedii postacie ?wysokiego? stanu, szlachetnie urodzone, w komedii o rodowodzie plebejskim.
Części tragedii:
1 Prologos - jest to zapowiedz tego co będzie się działo w utworze, zapowiedź tragedii
2 Parodos- wejście chóru, pierwsza pieśń chóru wkraczającego na orchestrę
3 Epejsodium - część akcji, obejmuje on bezpośrednie wystąpienie bohaterów
4 Stasimon - pieśń stojącego na orchestrze chór, komentarz chóru
5 Kommos- lament
6 eskodos - wyjście, w tragedii greckiej ostatnia pieśń chóru schodzącego z orchestry, zawierające posumowanie zamkniętej akcji oraz komentarz do akcji.
Katharsis- znaczy dosłownie oczyszczenie. Jest to pojęcie związane z terapeutyczną funkcją tragedii. Oznaczało wyzwolenie duszy z win(podobnie jak konfesjonał), oczyszczenie ze złych emocji poprzez przeżycie uczucia litości i trwogi. Widz śledząc akcję tragedii, miał doznać litości, gdy obserwował tragedię niewinnego człowieka, trwogę- kiedy oglądał dramat człowieka.
2.Konflikt tragiczny w tragedii antycznej. Hamatria czyli wina tragiczna to nie tylko konflikt dwóch równorzędnych racji, to także pewna szczególna sytuacja egzystencjalna.

Definiując konflikt tragiczny czy też hamatrie można podeprzeć się ?Antygoną? Sofoklesa. Jej historia wywodzi się z Rodu Labdakidów, kiedy to królowi Teb, Lajosowi, wyrocznia przepowiedziała, że zginie on z ręki syna, a następnie poślubi własną matkę. Toteż gdy po kilku latach żona jego Jokasta, siostra Kreona, urodziła syna, ojciec kazał przekuć mu pięty i porzucić w górach. Dziecko dostało się do rąk pasterza, a ten oddał je bezdzietnemu władcy Koryntu, Polibosowi. Nazwano chłopca Edypem.
Gdy dorósł i dowiedział się, że jest podrzutkiem, poszedł do wyroczni sprawdzić przepowiednię, a ta oznajmił mu, że zabije swego ojca, a następnie poślubi swoją matkę. Edyp, sądząc, że przepowiednia odnosi się do króla i królowej Koryntu, postanawia opóścić ich dom, aby uniknąć przepowiedni.
W drodze w wyniku sprzeczki zabił przygodnego rycerza, nie wiedząc iż to właśnie był Lajos, jego ojciec.
Następnie Edyp poszedł do Teb. Tan srożył się smok Sfinks, potwór o ciele lwa, twarzy i piersiach kobiety i skrzydłach ptaka. Porywał on ludzi i rzucał w przepaść, oznajmiwszy, że nie przestanie tego czynić, póki ktoś nie rozwiąże jego zagadki, która brzmiała? ?Co to za zwierze, które rano chodzi na 4 nogach, po południu- na 2, a wieczorem na 3??.
Edyp rozwiązał zagadkę- chodziło o człowieka, który będąc dzieckiem chodzi na czworaka, później na 2 a jak jest stary to podpiera się laską. Usłyszawszy to Sfinks rzucił się w przepaść a Edyp w nagrodę dostał rękę Jokasty, nie wiedząc, że to jego matka. Mięli oni 2 synów: Ete- oklesa i Polinajkesa oraz 2 córki: Isnemę i Antygonę.
Gdy po latach Teby zaczęły nawiedzać klęski: dzieci rodziły się nie żywe, a zwierzęta nie rozmnażały się, wezwano wróżbitę Terezjasz. Był to ślepy starzec z długą białą brodą. Najpierw był kobietą i pod wpływem czarów stał się mężczyzną. Utracił wzrok, gdy ujrzał Atenę nagą w kąpieli. Wyjaśnił on przyczynę nieszczęść. Wówczas z rozpaczy Jokasta powiesiła się, a Edyp wykuł sobie oczy. Rządy w Tebach objęli synowie- Eteokles i Polinejkes. Mięli się oni wymieniać na tronie. Eteokles jednak nie dotrzymał słowa i wygnał brata z kraju.
Wówczas Polinejkes znalazł schronienie u króla Adrastosa w Argos, poślubił jego córkę i namówił teścia do zbrojnego ataku na Teby. W czasie bitwy o Teby obaj bracia zginęli w bratobójczej walce.
Kreon, brat Jokasty, został królem Teb i wydał zakaz grzebania zwłok zdrajcy Polinejkesa.

Mit o Rodzie Labdakidów można uznać za genezę ?Antygony?. W tym momencie zawiązuje się akcja ?Antygony?.

Antygona Król Kreon, nowy władca Teb, wydał zakaz grzebania ciała Polinejaka, jako zdrajcy ojczyzny. Eteokles, jako jej obrońca, został pochowany z należytymi honorami. Przeciwko decyzji Kreona buntuje się Antygona, siostra poległych i postanawia pogrzebać zwłoki brata, gdyż jeśli tego nie uczyni, nie tylko ciało zmarłego zostanie pohańbione, lecz według wierzeń religijnych Greków dusza Polinejka nie zazna spokoju. Antygona próbuje nakłonić siostrę Ismenę, aby obie potajemnie pogrzebały ciało brata, lecz ta odmawia jej i odradza, obawiając się gniewu Kreona. Antygona podejmuje decyzje sama. Wkrótce strażnik zawiadamia króla, że ktoś skrycie posypał piachem zwłoki zdrajcy. Rozgniewany władca nakazuje schwytać sprawcę, a ciało zmarłego odgrzebać i trzymać przy nim straż. Gdy Antygona ponownie usiłuje przysypać je piaskiem, zostaje schwytana przez straże i przyprowadzona przed oblicze Kreona. Zapytana, czy wiedziała o zakazie, odpowiada, że tak i oświadcza, iż nie martwi jej wcześniejsza śmierć, gdyż większy ból byłby dla niej ból, gdyby brata nie pogrzebała. Na próżno Ismena chce połowę winy wziąć na siebie. Antygona wyznaje, że sama dokonała czynu, przypominając siostrze jej wcześniejszą decyzję: ?Tyś sobie życie, a jam śmierć wybrała?.
Ismena pyta króla, czy chce zabrać synowi narzeczona, ale ten nie chce o tym słyszeć. Kreon oddaje Antygonę w ręce straży. Hajmon, syn Kreona i narzeczony Antygony, przychodzi do ojca i prosi o uwolnienie skazanej. Król radzi synowi, aby Antygoną pogardził jak wrogiem i tłumaczy mu, że pochwyciwszy ją na nieposłuszeństwie, nie może być kłamcą w oczach poddanych, lecz musi ją stracić: Ten się okaże dobrym władcą, kto w własnym domu sprawiedliwie rządzi?. Hajmon oznajmia mu wprost, jaki błąd popełnia, że swoją decyzją sprzeciwia się woli bogów i ludowi, który jest oburzony skazaniem Antygony na śmierć. Na to Kreon odpowiada: ?Lud mi dyktować będzie, co mam czynić?? ?Sobie czy innym gwoli ja tu rządzę? ?Czy nie do władcy więc państwo należy??.
Król staje się głuchy na prośby i argumenty syna. Dochodzi między nimi do sprzeczki. Hajmon ostrzega ojca, że jeśli nie odwoła wyroku, to nigdy go więcej nie zobaczy. Kreon nakazuje zamknąć Antygonę w grocie skalnej, Skazując ją na powolne konanie.
Wróżbita Terezjasz oznajmia królowi o gniewie bogów za jego postępowanie i radzi mu, że jeśli nie zmieni on wyroku, to straci syna, dom jego pogrąży się w żałobie i miasta wystąpią przeciwko niemu. Wówczas Kreon zmienia decyzję. Poleca pogrzebać zwłoki Polinejksa i spieszy uolnić Antygonę, ale na ułaskawienie jest za póżno, gdyż samo odebrała sobie życie, powiesiwszy się w pieczarze na swej chuście. Kreon, słysząc płacz Hajmona, tulącego do siebie jej zwłoki, prosi syna, aby wyszedł z lochu, ale ten rzuca się na niego za sztyletem. Kreon umyka, aby uniknąć ciosu, a młodzieniec wbija sztylet we własny bok. Wkrótce słudzy wnoszą do pałacu zwłoki Hajmona. Kreon strasznie rozpacza i lamentuje, dostrzegając swoje błędy. Mówi z bólem: ?Przeklęta żądzy mej niech będzie duma?. Żona jego, Eurydyka, z rozpaczy przebija się mieczem.

Istotą tragedii jest konflikt tragiczny. Polega no na istnieniu przeciwnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru; każde posunięcie bohatera zbliża go do katastrofy. Ironia tragiczna - bohater nie wie, że popełnię zbrodnię lub czyn niegodny. Przeciwieństwo pomiędzy samoświadomością bohatera, a jego rzeczywistą sytuacją.
Konflikt społecznych prawd w Antygonie(3 antytezy):
I antyteza
Dwoiste prawdy: Kreon zdobył władzę legalnie. Dla Greków autorytet władcy państwa jest niepodważalny. Polinejkes był zdrajcą ojczyzny i nie mógł być pochowany według obowiązującego obrzędu. Z drugiej strony Antygona reprezentowała odwieczne prawo boskie. Zastanawiano się jak pogodzić prawa ziemskie i boskie.
II antyteza
Państwo i jednostka: Kreon reprezentuje państwo, a Antygona jednostkę. Kreon jest postrzegany jako despota, lud postrzega go jako tyrana. Antygona działa w imię prawdy, która w oczach Sofoklesa jest wyższą od prawdy Kreona. Ale jest winna bo przeciwstawia się prawu.
III antyteza
Prawda rozumu i prawda uczucia: Antygona uświadamia sobie, że należy do innego świata niż Kreon. A jednak gdzieś tam głęboko tkwi w Kreonie świat uczuć nie kierowanych rozumem.
Bohaterowie ?Antygony?, zarówno Antygona jak i Kreon muszą wybierać pomiędzy dwoma racjami. Antygona miedzy godnym pochówkiem brata- Polinejkesa, a prawem państwowym, które przez zarządzenie króla nie pozwala na pogrzeb, uznając Polinejkesa zdrajcą. Natomiast Kreon musi wybrać między sumieniem i uczuciem rodzinnym(Antygona była narzeczoną syna Kreona- Haimona), a utrzymaniem autorytetu władzy(rozkaz królewski). Obie te postacie muszą wybrać. Każda z racji jest słuszna. W ten sposób Antygona zostaje postawiona w sytuacji tragicznego wyboru, z góry skazanego na klęskę(fatum).
Fatum -inaczej przeznaczenie, los. Starożytni Grecy byli przekonani, że los każdego człowieka jest z góry określony, a on sam nie ma żadnego wpływu na bieg dziejących się w jego życiu wypadków. Nad ich przebiegiem czuwają Mojry- boginie przeznaczenia. Kloto i Lachezis przędły nić ludzkiego życia, a Atropos przecinała ją, gdy nadchodziła chwila śmierci.
Tragizm- polega na umiejscowieniu bohaterów w sytuacji konfliktu tragicznego, w starciu dwóch równorzędnych racji. Wybór którejkolwiek racji przynosi w rezultacie klęskę, a nawet śmierć. Bohater zatem zostaje uwikłany w sytuację bez wyjścia. Każdy z wyborów, jakiego dokona, kończy się dla niego tragicznie.
Sofokles (496-406 p.n.e.) należy do trójki największych tragików greckich; z Ajschylosem współzawodniczył na konkursach teatralnych w młodości, z Eurypidesem - w podeszłym wieku. Uznanie i sławę zyskał jako autor tragedii; napisał ich ok. 130. Starożytni teoretycy - Arystoteles i Horacy - wysoko cenili wkład Sofoklesa w rozwój tragedii i teatru greckiego: zrezygnował on z łączenia tragedii w monumentalne teologie, ograniczył rolę chóru, zwiększył liczbę aktorów z dwóch do trzech, dzięki czemu rozbudował dialog i akcję tragedii, powiększył liczbę chórzystów, wprowadził dekoracje sceniczne. W swoich utworach ograniczył rolę bogów, większy nacisk położył na przeżycia osób dramatu, pogłębił ich psychologię. Każdą z postaci obdarzył zespołem indywidualnych cech.
Literatura
Tyrteusz- Kultowy poeta; od jego imienia wywodzi się termin tyrteizm; do historii przeszedł jako poeta bojownik; pieśni jego wygłaszano podczas wypraw wojennych, dzieci uczyły się ich na pamięć. W wierszu ?Rzecz to piękna...?zarysowane są dwie skrajne postawy: człowieka, który ginie w obronie ojczyzny i człowieka oraz tego, który ucieka przed najeźdźcą kraju. Ten, który ucieka od rzeczywistości osławia swoją żonę, rodzinę, przynosi sobie wstyd. Nawet nieszczęścia wtedy chodzą parami. Tyrteusz nakłania nas do walki, byśmy nie szczędzili życia. Chodź byśmy zginąć mięli. Abyśmy nie bali się starcia z wrogiem i poświęcenia życia, by zginąć z honorem.
Safona była najwybitniejszą poetką grecką, żyła na przełomie VIII i VII w. p.n.e. na wyspie Lesbos. Pochodziła z arystokratycznej rodziny. Prowadziła szkołę dla dziewcząt, w które uczyła je poezji, muzyki, dobrych manier. Pisała pieśni, które głównie dotyczą jej osobistego życia i praw osobistych. Kierowane były do dziewcząt z koła jak i do swojej córki Kleis., brata zakochanego nieszczęśliwie, do przyjaciół. Jej umiejętność wyrażania uczuć i siła słowa zachwycały starozytnych.Głównym tematem jest miłość. Poetka podziwia urodę wychowanek, udziela przestróg i porad moralnych.
W pieśni pt. ?Modlitwa do Afrodyty? prosi boginię, by ta przybyła i pomogła w zdobyciu miłości ukochanej osoby. Pieśń ?Zazdrość? jest wyznaniem miłosnym dziewczyny skierowanym do przebywającego razem z nią ukochanego. Zawiera ona żywy i realistyczny opis uczuć i doznań zakochanej osoby, która w obecności mężczyzny drży, nie może wydobyć głosu, w uszach słyszy szum, jest bliska utraty przytomności. Safona pisała również o swojej rodzinie i córce. Zachwycała się jej urodą, ale również martwiła, że nie może zapewnić jej godziwej przyszłości i pięknych strojów. Poetka stała się bohaterką legendy, wedle której po tragicznej miłości do mężczyzny o imieniu Faon rzuciła się ze skały. Od nazwy wyspy Lesbos pochodzi określenie miłości między kobietami, czyli miłości lesbijskiej. Safona obdarzała swoje wychowanki silnym uczuciem.
Owidiusz żył w latach 43- 18 p.n.e., był jednym z najwybitniejszych poetów rzymskich. W młodości napisał m.in. zbiór elegii miłosnych zatytułowany ?Amores?, tragedię ?Medea?, ?Heroides? - zbiór fikcyjnych listów miłosnych do bohaterek mitologicznych oraz ?Ars Amandi? (Sztuka kochania) - żartobliwy podręcznik flirtu i miłości. Pierwsza księga Sztuki kochania przedstawia sposoby zdobywania uczuć kobiecych, druga - metody utrzymania ich, zaś trzecia opisuje, w jaki sposób kobiety wzbudzają miłość w mężczyznach. Na wygnaniu Owidiusz stworzył zbiór elegii pt. ?Tristia? (Żale), składający się z 5 ksiąg. Elegie te mają formę listów kierowanych do żony, przyjaciół, adwokata oraz samego cesarza Augusta. Poeta skarży się w nich na los wygnańca i marnowanie talentu literackiego, przywołuje dawne czasy, opłakuje obecne nieszczęście, błaga o zmianą losu. Podobny charakter mają ?Listy z nad Morza Czarnego?.
Horacy (65-8 p.n.e.) Wyznawca filozofii stoickiej i epikurejskiej, propagował hasło carpe diem, non omnis moriar- nie wszystek umrę, nil desperantum- nie rozpaczaj oraz chwalebnie i słodko jest umierać za ojczyznę . Najsławniejszy poeta liryczny Rzymu, był synem wyzwolonego niewolnika, który posiadał pewien majątek i zapewnił mu wykształcenie godne syna senatora: W Rzymie i w Atenach.
Liryki Horacego można podzielić ze względu na temat na: patriotyczno obywatelskie, refleksyjne, biesiadne, auto tematyczne
Ze względu na monolog poety: inwokacyjne, wyznaniowe.
Horacy zwał swe utwory carmina- pieśni. Świat poetycki Horacego jest pełen słońca i pogody, mądrej refleksji i spokoju. Twórczość Horacego jest bardzo różnorodna: obejmuje także satyry i listy poetyckie, poruszające zagadnienia filozoficzne i literackie.
W wierszu: ?Wybudowałem pomnik trwalszy niż spirz? mówi, iż on umrze to jego poezja(słowo)przetrwa.

Filozofia

Filozofia (gr.philosophia, od phileo ?lubię i sophia? mądrość) dosłownie znaczy ?miłość mądrości? to nauka o tym, co dla ludzkości najważniejsze i najcenniejsze. Podwaliny filozofii europejskiej stworzyli Grecy w V i IV w. Badali oni zjawiska przyrody (fizyka), roztrząsali możliwości ludzkiego poznania (logika) i działania (etyka).
Heraklit (VI-V w.p.n.e.) Twierdził, że cechą otaczającej nas natury jest zmienność.
Tales z Mildy twierdził, że świat pochodzi z wody i składa się z wody. Uważał, iż wszystko płynie, nie da się dwa razy wejść do tej samej rzeki.
Pitagoras stworzył podwaliny matematyki. W geometrii odkrył dwa najważniejsze twierdzenia. Jego uczniowie zajęli się akustyką. Twierdzili, że przyczyną dzwięku jest ruch. Uznali, że dżwięki mają prawidłowość matematyczną.
Sofokles (469-399) Urodził się w Atenach i tam spędził całe swoje życie. Uważany był za najmądrzejszego człowieka w Atenach przez wyrocznie w Delfach. Był karykaturą człowieka-mały, gruby, zadarty nos, zaprzeczenie piękna, wyłupiaste oczy. Matka-położna, kiedy uczył używał rozumu, tę metodę nazwano położniczą- pomaganie w wydobyciu na świat wiedzy. Sokrates uczył ludzi cnoty, a ściślej mówiąc, uczył rozumu bo to doprowadza do cnoty. Uczył zadając pytania(?Jedno wiem, że nic nie wiem?). Udowadniał, że inny są głupcami. Starał się pouczać, sprawiał wrażenie, że to on chce się czegoś nauczyć udając, że nic nie wie. W trakcie rozmowy zmuszał rozmówców, by dostrzegali słabość w swoim sposobie myślenia. Wytykając Ateńczykom słabości powiedział: ?Ateny są jak ospały koń, a ja jak giez, który próbuje je ożywić?. Filozof zajmował się człowiekiem, nie przyrodą, sprawami etycznymi. Mówił, że drzewa nie mogą go nauczyć, natomiast wiele nauczą go ludzie w mieście. Położył podwaliny pod logikę, którą uważał za niezbędną dla etyki. Nie przywiązywał wagi do dóbr materialnych: ?Czyż nie wstydzisz się dbać o pieniądze, sławę, zaszczyty, a nie o rozum, powagę i o to by dusza stała się najlepsza?? Według Sokratesa, cnota jest najwyższym dobrem. Cnota to wartości moralne, takie jak: sprawiedliwość, odwaga, panowanie nad sobą. Ludzie postępują źle bo nie wiedzą co jest dobre. Wiedza jest więc podstawą cnoty.
Za działalność filozoficzną, w siedemdziesiątym roku życia, naraził się wielu Ateńczykom i skazany został na śmierć przez wypicie cykuty. Oskarżono go na wprowadzenie nowych bogów, zwodzenie młodych na manowce i świętokradztwo. Sokrates nie pozostawił żadnych pism. Naukę jego znamy z dialogów filozoficznych Platona i wspomnień Ksenofonta
Platon (427-347), był uczniem Sokratesa(miał 29 lat gdy Sokrates musiał wypić cykutę). Jego pierwsze dzieło to: ?Obrona Sokratesa?, w której przekazał słowa nauczyciela wypowiedziane przed sądem. Inne to: ?Państwo?, ?Uczta?, ?Zbiór listów?, ?Dialogi?(35).Po śmierci Sokratesa opuścił Ateny, wędrował po świecie dwanaście lat. Po powrocie do Aten stworzył Akademię Platońską. Platona zajmował się zmiennością między tym co wiecznie i niezmienne, a tym co ?płynie?. Cnota dla Platona była harmonijnym połączeniem mądrości, męstwa, panowania nad sobą i sprawiedliwości. Dobro dzielił na idealne, stojące wyżej w hierarchii i realne. Dobra realne, np. piękno są konieczne jako szczebel do uzyskania dóbr idealnych. Sensem teorii miłości jest twierdzenie, ze poprzez realne, doczesne cele można osiągnąć cele wieczne. Stworzył również projekt idealnego państwa: ustrój powinien ulegać zmianom, obywatele nie mogą dążyć do dobra na własna rękę lecz działać wspólnie, państwo musi być oparte na władzy, do państwa mogą należeć tylko ci którzy są mu przydatni. Umarł spokojnie w podeszłym wieku w dniu swoich urodzin.
Arystoteles(384-322), był uczniem Platona. W jego Akademii spędził 20 lat, a po jego śmierci założył własną szkołę w Likeionie. Uznał, że nie ma wrodzonych idei, a Platon postawił wszystko na głowie. Uważał, że najwyższym dobrem jest szczęście rozumiane jako doznawanie przyjemności, lecz jako rozumne i cnotliwe życie. Chciał ustalić, czym jest dobro poprzez badanie zachowań ludzkich. Cnota jest to umiejętność zachowanie środka, umiaru między skrajnościami. Cnoty dzielą się na cnoty etyczne związane z życiem praktycznym (hojność, męstwo) i cnoty związane z pracą teoretyczną (mądrość, rozsądek). Arystoteles wyodrębnił wiele dziedzin filozofii i zapoczątkował nauki przyrodnicze i doświadczalne. Szczegółowo opracował logikę i psychologię. Od niego pochodzą pojęcie metafizyczne: forma, materia, energia , istota rzeczy.
Stoicyzm- Doktryna filozoficzna zapoczątkowana w 301r.p.n.e. przez Zenona z Kition.
Oparta była na etyce surowej cnoty polegającej na: zachowaniu równowagi duchowej nie zakłóconej radością nie smutkiem, wyzbycie się namiętności, życiu zgodnie z natura i rozumem. Inaczej mówiąc: obojętność na przyjemność i ból, tłumienie uczuć, spokój, nie wrażliwość, hart i pogoda ducha bez względu na okoliczności.
Epikureizm- doktryna greckiego filozofa Epikura z Samos (341-270), poszukująca odpowiedzi na pytanie: ?Jak żyć aby być szczęśliwym??. I tak zależy: postępować rozsądnie, żyć w spokoju, wierzyć świadectwu zmysłów, odrzucając przesądy i wiarę we wpływ sił nadnaturalnych. Jedynym dobrem jest przyjemność, którą daje doskonała harmonia ciała i umysłu płynąca z prostego cnotliwego i sprawiedliwego życia nie zakłuconego przez strach przed Bogiem i smiercią.
Sceptycyzm - twórcą tego nurtu był Pirron, żyjący na przełomie IV i III w. p.n.e. Stwierdził on, że człowiek nie jest zdolny do rozstrzygania kwestii filozoficznych. Szczęście i spokój duch może mu zapewnić jedynie powściągliwość i powstrzymanie się od wygłaszanie sądów. Sceptycy odrzucali sądy naukowe. Przyjmowali tylko stwierdzenie zjawisk (np. jem coś słodkiego, słyszę dżwięki). Przyczyny tych zjawisk pozostaną nieznane. Wszystkie spostrzeżenia są względne, nie można im ufać. Te same rzeczy są odmiennie postrzegane przez różne osoby, zależnie od cech poznającego, jego nastawienia, chwili i miejsca przeprowadzenie obserwacji. Nie da się ustalić obiektywnych zewnętrznych kryteriów poznawania świata.
Cynicy - założycielem szkoły był Antystenes z Aten, a najsłynniejszym przedstawicielem Diogenes z Synopy. Najważniejszym celem w życiu jest cnota. Wszystko inne, również wiedza, jest obojętne. Dzięki cnocie można uzyskać szczęście. Dobra materialne nie są do tego potrzebne. Jeśli człowiek będzie obojętnym w stosunku do nich, wtedy uzyska mądrość, wolność i niezależność. Teoretyczne twierdzenia tej szkoły wcielił w życie Diogenes. Wyzbył się wszelkich dóbr i żył bez domu i własności. Legenda przypisuje mu mieszkanie w wielkiej beczce. Cynicy wygłaszali drastyczne i często grubiańskie sądy o współczesnym sobie świecie. Naigrywanie się z opinii, kultury i powszechnie cenionych dóbr nazwano więc cynizmem.



3.Istota i geneza mitu. Mit i archetyp . Omów relacja, jakie zachodzą pomiędzy tymi pojęciami. Dokonaj interpretacji 2, 3 wybranych mitów.
Mitologia
Mit- gatunek w literaturze, na początku przekazywany ustnie, później spisywany. Mit jest powieścią która wyraża i organizuje wierzenia dawnej społeczności, opowiada zwłaszcza o początkach istnienia świata, powstaniu bogów, ludzi. Mity przedstawiają uniwersalne ludzkie czyny i uczucia.
Podział mitów:
8 teogoniczne (gr. Theos? bóg) o powstaniu bogów
9 kosmogoniczne (gr. Kosmos? świat) o powstaniu świata
10 antropogeniczne (gr. Antropogos? człowiek) o człowieku
11 genealogiczne- historia rodu, rodowód
W mitach zawarte są podstawowe toposy i archetypy.
Archetyp- to pierwowzór, prototyp, wzorzec ogólnoludzkich postaw i zachowań tkwiący w świadomości zbiorowej każdej społeczności. Archetyp może mieć postać idei, charakteru, wydarzenia, przedmiotu, instytucji.
Uniwersalność mitów polega na tym, iż zostały w nich utrwalone archetypy, czyli pierwowzory zachowań i postaw np. Prometeusz- symbolizuje po dzień dzisiejszy postawę poświęcenia się dla ludzkości oraz buntu jednostki przeciw władzy; Dedal i Ikar- symbolizują ludzką dążność do lotu ku Słońcu, do ryzyka dla spełnienia swych ideałów; mit o Syzyfie- to obraz uciążliwej, bezowocnej pracy, wysiłku ogromnego i bezskutecznego.
Według Mitologii(zbiór mitów) tak powstał świat i pierwsi bogowie: ?Na początku był Chaos. Z tej napełnionej otchłani wyłoniły się dwa potężne bóstwa, pierwsza królewska para bogów: Uranos- Niebo i Gaia- Ziemia. Oni dali początek wielu pokoleniom bogów. Z ich małżeństwa wyszedł wielki ród tytanów, ich młodszym rodzeństwem byli cyklopi i hekatonechejrowie (sturęcy) Uranos nie był zadowolony z tego potomstwa, które było szkaradne, okrutne i napełniali go strachem i odrazą. Bał się przepowiedni, która mówiła, iż syn odbierze mu władze. Stracił ich w bezdenne czeluści Tartaru, skąd nie było już powrotu. Gaia słyszała jęk potępionych dzieci i zaczęła knuć spisek przeciw małżonkowi. Namówiła swojego syna- Kronosa, który do tej por nie był stracony by jej pomógł. Uzbrojony w żelazny sierp, okaleczył Uranosa i strącił z tronu nieba. Z krwi, która wyciekła z jego rany zrodziły się 3 straszne boginie zemsty Erynie o włosach wężowych. Razem z bogami rodził się świat, nad którym rządził Kronos wraz z małżonką Reją. Był on władcą ponurym i podejrzliwym. Zachował w pamięci klątwę ojca, więc każde dziecko, które powiła Reja, natychmiast połykał. Gdy urodziła szóste dziecko, Reja oszukała męża podając mu kamień zawinięty w pieluszki, który Kronos połknął bez żadnych podejrzeń. Bogini zeszła na ziemię by ukryć syna, któremu dała na imię Dzeus. Młody bóg chował się pod opieką nimf górskich i pił mleko kozy Amaltei. Gdy koza złamała róg, Dzeus pobłogosławił go i tak powstał róg obfitości zwany rogiem Amalteli. Gdy Dzeus dorósł wyszedł z ukrycia, miał teraz stanąć do walki z ojcem. Poradził matce, aby podała Kronosowi środek na wymioty. Wtedy Kronos wyrzucił z powrotem połknięte potomstwo, byli to synowie- Hades i Posejdon i 3 siostry- Hera, Demeter i Hestia.
Inni bogowie:
Pax - matka bogactw i czarów wiosny
Hypnos - bóg snu
Mojry - boginie lasu i przeznaczenia, Kloto i Lachezis przędą nicie życia, a Atropos je przecina w godzinę śmierci człowieka.
Nemezis - dola, udzielała człowiekowi jego doli, czuwała żeby nie wyszedł z granic losu.
Nike - bogini zwycięstwa, towarzyszy bitwom i zawodom szermierczym
Tanatos - syn nocy, obcinał umarłemu włosy, zabierając jego duszę do Hadesu.
Temida - córka Nieba i Ziemi, bogini sprawiedliwości ,obyczajowości i porządku. Nazywano ją wybawicielką i ucieczką uciśnionych.
Fortuna - bogini szczęścia. Pod jej okiem okręty zdążają bezpiecznie do przystani.
Eris - bogini niezgody
Mit o Prometeuszu mówi, iż był on stwórcą człowieka. Ulepił go z gliny pomieszanej ze łzami, duszę zaś dał mu z ognia niebieskiego, którego parę iskier ukradł z rydwanu słońca. Prometeusz podarował ludziom ogień i uczył sztuki rzemiosła. Nie podobało się to Dzeusowi. Kazał Hefajstosowi stworzyć kobietę cudownej urody i nazwał ją Pandora. W posagu dał jej glinianą puszkę, szczelnie zamkniętą i tak wyposażoną wysłał na ziemię. Mądry tytan, od razu spostrzegł, iż jest to podstęp bogów. Odprawił ją i doradził innym tak czynić. Lecz Prometeusz miał brata, który nie tylko nie wygnał jej, ale natychmiast się z nią ożenił. Tytan ostrzegł brata, by nie popełnił drugiego błędu i nie otwierał puszki. Jednak za namową żony, uczynił to. Gdy podniósł wieko, wyleciały z niej wszystkie smutki, troski, nędze i choroby. Prometeusz, chcąc zemścić się na bogach, obmyślił podstęp. Zabił wołu i podzielił go na dwie części: osobno złożył mięso, owiną skórą, oddzielnie zaś kości i nakrył je tłuszczem. Poczym kazał wybrać Dzeusowi część którą będzie odtąd bogom poświęcana. Wybrał tę, gdzie było więcej tłuszczu. Gdy odkrył podstęp, zemścił się strasznie. Na jego rozkaz przykuto Prometeusza do skały Kaukazu. Co dzień zlatywał orzeł, by wyjadać mu wątrobę, która wciąż odrastała.
Mit o Syzyfie. Król Koryntu- Syzyf był częstym bywalcem Olimpu i faworytem bogów. Miał tylko jedną wadę-lubił plotkować. Pewnego razu gdy zszedł z Olimpu, wygadał się co jadają i piją bogowie. Było to jednak tajemnicą, więc Zeus musiał go ukarać. Zesłał po Syzyfa Bożka śmierci- Tantosa, ale ten go przechytrzył prosząc o zademonstrowanie jak działają kajdanki i w tez sposób Tanatos został więżniem Syzyfa. Z tego wyniknęło, że ludzie przestali umierać. W końcu Bogowie przysłali do Syzyfa Aresa. Ten uwolnił Boga i uśmiercił Syzyfa. Syzyf jednak uknuł kolejną intrygę. Kazał swojej żonie nie chować go do ziemi. Ponieważ dusza nie pochowana nie zaznała zbawienia, Syzyf tułał się po Hadesie, narzekając na żonę. Zaprowadzono go więc do Plutona i ten pozwolił mu wrócić na ziemię. Ale Syzyf nie wrócił już do Hadesu, a Bogowie o nim zapomnieli, ale nie na długo. Zaskoczył go Tanatos, uciął mu pukiel włosów a duszę zabrał do Hadesu. Tam Syzyf musiał wtaczać pod górę kamień, który na samym szczycie wyślizgiwał się z rąk i Syzyf musiał zaczynać wszystko od początku.
Mit o Ikarze i Dedalu. Dedal i Ikar mieszkali na Krecie, gdzie panował król Minos. Jego żona- Pazyfe urodziła dziecko, które miało kształt pół byka, pół człowieka. Nazywano go Minotaurem i zamknięto go w labiryncie, którego budowę nadzorował Dedal. Król bardzo kochał i szanował Dedala, dlatego nie chciał żeby Dedal go opuścił. Dedal chciał wyjechać, ale król mu nie pozwolił. Wtedy wymyślił sposób, aby uciec z Krety. Skonstruował skrzydła z ptasich piór, sklejonych woskiem. Miał zamiar pofrunąć na nich razem ze swoim synem. Zamocowali na sobie skrzydła i wzbili się w powietrze. Dedal ostrzegał Ikara przed odlotem, żeby się nie wzbijał zbty wysoko, bo wosk się rozpuści. Ojciec leciał pierwszy i wskazywał drogę synowi. Wkrótce minęli wyspę Samos, Paros i Delos. Ikar nie słuchając się ojca, wzbił się ku słońcu. Wosk stopniał i pióra zaczęły opadać. Ikar runął z wysokości na wyspę. Dedal, zrospaczony po śmierci syna, pochował go na tej wyspie, którą nazwał Ikarią, a morze otaczające ją Ikaryiskim.
Mit o wojnie trojańskiej. Na wesele księcia Peleusa i boginki morskiej Tetydy zostali zaproszeni wszyscy bogowie, prócz bogini niezgody Eris. Ta jednak, nie proszona pojawiła się i aby się zemścić, rzuciła na stół złote jabłko z napisem ?Dla najpiękniejszej?. Między boginiami Hera, Ateną i Afridytą powstał spór o to, która z nich jest najpiękniejsza. Sędzią sporu został pasterz Parys. Wówczas Hera obiecała mu bogactwo, Atena mądrość, a Afrodyta najpiękniejszą kobietę świata, Helenę. Parys, kierując się własnym uznaniem, oddał złote jabłko Afrodycie.
Parys był synem Prima, króla Troi. Przed jego urodzeniem matka Hekuba miała sen, że wyda na świat żagiew, od której spłonęło całe miasto. Wróżbici wyjaśnili, że syn, którego urodzi, stanie się przyczyną zagłady państwa. Toteż gdy chłopiec przyszedł na świat, oddano go pasterzom, aby go porzucili w górach. Tak też uczynili. Lecz kiedy po kilku dniach jeden z nich zauważył, że porzucone dziecko karmi niedżwiedzica własną piersią, wzruszył się bardzo i zabrał je do domu. Chłopiec wyrósł na ślicznego pasterza, nie wiedząc o swoim królewskim pochodzeniu.
Pewnego dnia Zeus polecił mu rozstrzygnąć spór, jaki powstał między boginiami o złote jabłko. Parys przyznał palmę pierwszeństwa Afrodycie, gdyż obiecała mu za żonę Helenę. W niedługim czasie po tym wydarzeniu odbyły się igrzyska. Parys wziął w nich udział. Po odniesieniu zwycięstwa zaproszono go na dwór królewski, gdzie została odkryta tajemnica jego pochodzenia i przyjęto go do grona książąt. Następnie Parys wyjechał w gościnę do Sparty na dwór Menelaosa i lekceważąc prawa gościnności, gdy ten był nieobecny, porwał jego żonę, Helenę i uwiózł do Troi. Wówczas Grecy wysłali do Troi posłów, żądając zwrotu porwanej. Priam ustąpił synowi i wbrew uczciwości i rozsądkowi pozwolił zatrzymać Helenę. Gdy posłom odmówiono jej wydania, Grecy pod wodzą Menelaosa dotarli pod Troję, zaatakowali miasto i tak rozpoczęła się wojna trojańska. Gdy Parys zginął, Helena wyszła za mąż za jego brata Deifoba. Pewnej nocy, tuż przed rzezią Troi, Helena pomogła Diomedesowi i Odyseuszowi przejść potajemnymi korytarzami, gdy ci zakradli się w przebraniu, aby wykraść posag Ateny z jej świątyni. Dopóki znajdował się on w Troi, miasto nie mogło być zdobyte. W kilka dni póżniej Grecy upozorowali rezygnację z oblężenia miasta, a w darze zwycięzcom pozostawili olbrzymiego, drewnianego konia. Wewnątrz ukrytych było dwunastu najlepszych rycerzy wraz z Odyseuszem, który ten podstęp wymyślił. Nieświadomi podstępu Trojanie wprowadzili dar do miasta. Nocą rycerze wydostali się z konia i otworzyli bramy miasta. Grecy wdarli się do Troi i rozpoczęła się straszna rzeż jej mieszkańców.
4. Cechy eposu antycznego na przykładzie ?Iliady? Homera. Homer i kwestia homerycka.

Homer (IX/VIII w.p.n.e.) Autor najstarszych arcydzieł literatury europejskiej- Iliady i Odysei. Prawdopodobnie jego ojczyzną była Azja Mniejsza. Starożytnie nie wątpili, że Homer istniał. Przekazywali sporo jego biografii, pełnych fantastycznych opowieści o boskim pochodzeniu poety.
Eposy Homerowe liczą po 24 księgi. Podział pochodzi od tzw. gramatyków , z późniejszych wieków.
Iliada jest poematem o Ilionie , tj. o Troi , ściślej o wojnie trojańskiej , czyli o tej , którą Grecy prowadzili przez dziesięć lat z Trojanami , mieszkańcami Azji Mniejszej. Powód do wojny dal królewicz trojański Parys , który , będąc w gościnie u Greków ,porwał żonę króla Sparty Menelaosa. Wodzem wszystkich Greków był brat Menelaosa, Agamemnon. Najdzielniejszym rycerzem był Achilles; rycerz ten jednak , zagniewany na Agamemnona , który porwał mu brankę Bryzeidę , nie chciał wziąć udziału w walce. Zmienił stanowisko, gdy w pojedynku z najdzielniejszym rycerzem trojańskim, królewiczem Hektorem, zginał jego przyjaciel, Patroklos. W pojedynku stoczonym z Hektorem pomścił Achilles przyjaciela; branką jego stała się żona Hektora, Andromacha, którą we wzruszającej scenie pożegnał Hektor idący do walki. Drugą wzruszającą sceną jest przybycie do namiotu Achillesa króla trojańskiego, Priama , blagającego zwycięzcę o wydanie ciała syna.
Z dziesięcioleciem wojny opowiedział poeta jedynie o pięćdziesięciu ostatnich dniach dziesiątego roku; okres poprzedni to przeszłość. Można mówić o ramowej kompozycji eposu : księga I rozpoczyna się gniewem Achillesa, księga XXIV przedstawia rycerza, który pozbył się gniewu i wydał ciało poległego Hektora.
Odyseja Po skończonej wojnie, po zagładzie Troi, rycerze greccy powrócili do domów rodzinnych; nie powrócił król Itaki Odyseusz; jego przygody w czasie dziesięcioletniej tułaczki są tematem drugiego eposu-Odysei. Jego dziesięcioletnią tułaczkę po morzu spowodowali nieprzychylni mu bogowie, mszcząc się za zagładę ulubionego miasta (przebiegły Odyseusz zbudował i wprowadził do Troi ogromnego drewnianego konia z ukrytymi wewnątrz wojownikami greckimi). Znów jak w Iliadzie, o dziesięciu latach poprzednich dowiadujemy się jako o przeszłości, z tą różnicą, iż tu narratorem jest główny bohater, a akcja poematu to tylko ostatnie 40 dni. Właściwa akcja rozpoczyna się pod koniec wędrówki Odyseusza, kiedy jako rozbitek znalazł schronienie u Feaków i tam opowiada swoje przygody. Po raz pierwszy spotykamy w literaturze retrospekcje i narracje bohatera. Opowieści Odyseusza wypełniają cztery pieśni (IX-XII). W kolejnych pieśniach znów opowiada narrator autorski: Odyseusz dzięki pomocy Ateny dobija szczęśliwie do portu; wraca na Itakę jako żebrak, żyje nie rozpoznawszy we własnym domu, gdzie wierna żona Penelopa opiera się natarczywości zalotników. Osobno rozwija się wątek Telemacha, syna Odyseusza, który wyruszył na poszukiwanie ojca (pieść I-IV). Poprzez ten odrębny wątek uwypukla poeta związki Odyseusza z bohaterami trojańskimi i przygotowuje finał epopei: Telemach odgrywa istotną rolę jako pomocnik ojca w decydującej krwawej rozprawie z zalotnikami. Księgi I- XII poświęcone są opisowi wędrówki Odyseusza, księgi XIII- XXIV przedstawiają wypadki w Itace po powrocie nie rozpoznanego króla -tułacza aż do zabicia zalotników jego żony.
Poematy Homera były w Polsce przekładane fragmentarycznie przez największych poetów: Iliada- Kochanowski i Słowacki, Odyseja - Norwid.
Epos - jest to rozbudowany utwór wierszowany, który ukazuje dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przedstawionych dla danej społeczności. Jest wielowątkowy i występują w nim monologi i dialogi.
Cechy gatunkowe eposu:
Inwokacja - czyli apostrofa umieszczona we wstępie utworu, skierowana do bóstwa z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła.
Równoległość dwóch płaszczyzn- świata bogów i świata ludzi. W ?Iliadzie? fabuła przebiega ?w świecie bogów?(bogowie także walczą po dwóch stronach wrogów wojny trojańskiej) i ?w świecie ludzi? i ludzkich uczuć.
Narrator eposu ujawnia swoje uczucia tylko w inwokacji, potem jest ?obiektywny, wszechwiedzący i zdystansowany? wobec wydarzeń.
Wydarzenia są opisane stylem podniosłym, patetycznym, dostosowanym do wagi opisywanych wypadków.
Szczegółowy, realistyczny opis przedmiotów i sytuacji. Dokładny opis miał na celu spowolnienie akcji.
Porównanie homeryckie- jest to porównanie, którego drugi człon jest rozbudowany tak, że stanowi odrębną, epizodyczna scenkę.
* Za czasów Homera nie znano rymów, pieśni były jednak zrytmizowane przez wprowadzenie do każdego wersu jednakowo rozbudowanych sześciu samogłosek długich(heksametr)-polski 13-zgłoskowiec.
Kwestia homerycka to spór, jaki znajdował się w XVII w., dotyczący autorstwa ?Iliady? i ?Odysei?.(dzieła te stworzyli wędrowni pisarze). Obydwa dzieła charakteryzuje bowiem przemyślana, zwarta kompozycja oraz jednorodność stylistyczna. Twierdzimy zatem, że eposy musiały być dziełem jednego twórcy.
Współczesna nauka opowiada się za tezą, iż twórcą ?Iliady? i ?Odyseji? był jeden człowiek.Przemawia za tym
-niezwykłe jedności kompozycyjne :Stylistyczne obszernych tekstów (?Iliady?-15000 ?Odyseja?-12000)
-różne niezgodności w szczegółach eposu oraz cechy charakterystyczne poezji mówionej dowodzą ,że twórca świadomie odwoływał się istniejącej przed nim twórczości niepisanej.
-oba poematy ukazują świat typowo dworski i obie epopeje są niezwykle dojrzale artystycznie
?Iliada? daje początek literaturze europejskiej.
5. Biblia- pochodzenie, budowa i znaczenie. Kulturotwórcza rola Biblii- gatunki literackie wywodzące się z Biblii . Biblijna kosmogonia i jej znaczenie dla kultury chrześcijańskiej Europy. Hiob, syn marnotrawny, miłosierny Samarytanin- uniwersalna wymowa opowieści i przypowieści biblijnych.

Biblia
Biblios=łodyga papirusowa(później zaczęto używac tego słowa w znaczeniu zwój papirusowy)
Biblion=księga
Biblia=księgi
Biblia jest to zbiór ksiąg uważanych przez Żydów i Chrześcijan za księgi święte. Wykaz ksiąg został ustalony na soborze Trydenckim w XVI w. Składa się z 46 ksiąg starego i 27 nowego testamentu.
Stary Testament zawiera dzieje przymierza Boga z Abrahamem ,Mojżeszem, Noem, Dawidem
Nowy Testament to przede wszystkim życie i działalność Jezusa Chrystusa.
Pięcioksiąg(pentoteuch)czyli Torę(prawo) (gr.pente=pięć, teuchos=schowek do przechowywania ksiąg lub sama księga) składa się z :
12 księgi rodzaju
13 księgi wyjścia
14 księgi kapłaństwa
15 księgi liczb
16 księgi powtórzonego prawa
Pięcioksiąg rozwija jeden zasadniczy temat: opisuje genezę i teokratyczny charakter społeczności ludzkiej w trzech etapach - od początku świata do Abrahama (prehistoria biblijna), dzieje patriarchów od pobytu Izraelitów w Egipcie, wyjście z niewoli egipskiej do śmierci Mojrzesza.
Wszystkie księgi Starego i Nowego testamentu można podzielić na trzy grupy: historyczne- 4 Ewangelie: Mateusza, Matka, Łukasza i Jana (poemat epicki, saga narodowa, opowiadanie historyczne, kronika, nowela dydaktyczna, zbiór praw), dydaktyczne- Listy Apostolskie: Piotra, Pawła, Jakuba, Jana i Judy(dialog filozoficzny, monolog filozoficzny, pieśń miłosna, przypowieść, aforyzm, psalm) i prorocze- Apokalipsa św.Jana (mowa religijna, kazanie, wyrocznia, przekleństwo, lamentacja, list, apokalipsa). Księgi historyczne to przede wszystkim pięcioksiąg. Księgi dydaktyczne to: Ks. Koheleta, księgi pouczające i prorocze.
Biblia jest trójjęzyczna. Języki biblijne to: hebrajski, grecki i armeński. Dotychczas Biblie przetłumaczono, począwszy od II w. n. e na ok. 1200 języków.
Przekłady Bibli:
Wulgata(łac. vulgatus) jest to łaciński przekład Biblii w znacznej mierze przetłumaczony przez św. Hieronima(347-420). Pracę tę powierzył mu papież Damazy. Wulgata uzyskała uznanie na całym świecie.
Septuaginta( tłumaczenie siedemdziesięciu) przekład na jęz. Grecki sporządzony w Aleksandrii dla Żydów, którzy posługiwali się tym językiem.
Tłumaczenia katolickie( polskie):
Biblia królowej Zofii(szaroszpatacka, XV w.)
Biblia Leopolity XVI w.
Biblia Jakuba Wujka
Tłumaczenia innowiercze:
Biblia brzeska(kalwińska)- nakład Mikołaja Radziwiłłowa Czarnego
Biblia nieświeska- przekład Szymona Budnego
Biblia gdańska(luterańska)- nowa edycja brzeskiej dedykowana K.Radziwiłłowi
Biblia Tysiąclecia- w 1965 po 333 latach
Księga Rodzaju (genesis) Obejmuje ona liczne opowiadania i dawne podania dotyczące zjawisk naturalnych, człowieka i jego kultury, religii, wydarzeń społecznych. Jest pierwszą księgą pięcioksięgu; tradycyjnie przypisywana Mojrzeszowi.
Ks. Rdz opisuje stworzenie świata przez Boga. Na początku był tylko Bóg. Stworzył on Ziemię i oddzielił światłość od ciemności. Powołał do życia mężczyznę i kobietę, udzielił im swojego błogosławieństwa i nadał prawa. Pragną aby się rozmnażali i zaludniali Ziemię.
Księga Hioba
Hiob miał kochającą żonę, 7synów i 3 córki. Otoczony był powszechnym szacunkiem, zawsze oddawał należną cześć Bogu i unikał zła. Pewnego dnia szatan stwierdził, że Hiob nie darmo oddaje cześć Bogu, gdyż jest on bogaty i wszystko układa się po jego myśli i gdyby pozbawić go tego wszystkiego to z pewnością odwróciłby się od Boga. Hiob stracił swoje potomstwo, stada i służbę. Nie odwrócił się wcale od Boga, lecz rzekł: ?Pan dał i zabrał Pan?. Szatan nie dał jednak za wygraną i obsypał Hioba trądem. Wtedy to żona odwróciła się od niego, ale Hiob nadal pozostał w wierze. On stwierdził iż czemu ma nie przyjmować zła skoro przyjmuje dobro? Jego przyjaciele przybyli do doń i siedzieli z nim 7 dni i 7 nocy sądząc iż Hiob zgrzeszył, a jego cierpienie to kara zesłana przez Boga. Namawiali go do wyznania winy, skruchy i próby o przebaczenie. Gdy Hiob nadal twierdził, że jest niewinny, zarzucili mu zuchwałość i wyniosłość. Hiob cierpiał przez nich jeszcze bardziej, prosił o rozmowę z Bogiem i został wysłuchany. Bóg zwrócił mu majątek, w dodatku podwoił go, obdarzył nowym potomstwem i żył jeszcze 140 lat.
Księga Hioba należy do pism mądrościowych. Opisuje cierpienie i wewnętrzne rozdarcie Hioba, który został poddany ciężkiej próbie. Bóg obarcza go wszystkimi nieszczęściami, najpierw pozbawia go majątku, później zabiera mu rodzinę, a na koniec zsyła na niego trąd. Nie przestaje jednak wierzyć, zadaje sobie tylko pytanie ?Dlaczego właśnie ja??
.Pieśń nad pieśniami jest jedyną księgą, która na pozór nic nie mówi o Bogu i jego przymierzu z narodem wybranym. Czytana dosłownie to wielki poemat miłosny, występuje w nim dwoje młodych, którzy szukają siebie z wielką tęsknotą i namiętnością, wyśpiewują swoją miłość. Jako symbol jest to przymierze Boga z narodem wybranym. Nie ma żadnych pouczeń moralnych. Pieśń ta zaliczana jest do pieśni weselnych. W Pnp jest mnóstwo porównań, metafor i epitetów. Myśliciele żydowscy w Oblubieńcu dostrzegają samego Jahwe a w Oblubienicy naród Izraela.
Księga Koheleta należy do pism mądrościowych. Autorstwo Księgi przypisywano aż do XIX w królowi Salomonowi. Kohelet podejmuje rozważania nad sensem życia, a słynny refren: ?Marność nad marnościami a to wszystko marność i gonienie za wiatrem? (Vanitas vanitatum et omnia vanitas) zawiera odpowiedz na pytanie o szczęściu w ludzkiej egzystencji: nie zapewnia go ani bogactwo, ani rozkosz, ani mądrość. Człowiek poddany jest prawu przemijania: ?Młodość jak zorza polarna szybko przemija. Na pytanie jaka jest droga do prawdziwego szczęścia autor nie umie odpowiedzieć-stwierdza raczej, że wszystko jest marnością. Szczęścia nie przynoszą bogactwo, sława czy rozkosz, ani nawet mądrość i wiedza. Wysiłki włożone w osiągnięcie trwałego szczęścia okazują się być bezcelowe.
Księga Psalmów- psalm jest to poemat, który tworzy jedną z ksiąg Starego Testamentu, nie pochodzą od jednego autora. Autorstwo największej liczby psalmów (ok70)przypisuje się królowi Dawidowi. Przy większości psalmów podaje się podwójną numerację: wg Biblii hebrajskiej i o jeden numer niższą wg wulgaty. W Psałterzu wyróżnia się kilka rodzajów psalmów: błagalne, dziękczynne, pochwalne, królewskie, mądrościowe, pokutne. Podstawowy temat psalmów to relacja między Bogiem a człowiekiem. Nad wszystkim dominuje wiara, a mądrość i godność człowieka polega na szukaniu Boga i przestrzeganiu jego prawa.
Księga Izajasza - Izajasz, największy prorok Starego Testamentu, wygłosił kilka proroctw o przyjściu Mesjasza i wiele ważnych myśli teologicznych. W Ks. Izajasza jest mowa o karze, którą ześle Bóg na niewierny, grzeszny, pyszny i dumny naród. Przyjście Mesjasza opowiada o czasach jakie nastąpią po przyjściu króla sprawiedliwego. Według proroków wszystko się zmieni, zło zniknie ze świata ?cielę i lew spać będą społem?.
Przypowieści:
Wiodącym gatunkiem w Nowym Testamencie jest przypowieść i list.
Przypowieść, inaczej parabola, jest utworem narracyjnym, typowym gatunkiem literatury moralistycznej. Jest to alegoryczne opowiadanie o treści moralno-dydaktycznej lub religijnej. Przypowieść ma znaczenie ponad czasowe. Właściwa przypowieść jest zamkniętym opowiadaniem o dość rozwiniętej, choć schematycznej fabule, w której jednak każde ogniwo trzeba wyjaśnić w powiązaniu z całością przekazywanej nauki.
Przypowieść o synu marnotrawnym- Młodszy syn pewnego człowieka bierze swą część majątku i wyrusza w świat. Szybko roztrwania bogactwo i podejmuje decyzje o powrocie. Ojciec przyjmuj go z otwartymi rękoma. Na skargi starszego syna wyjaśnia, że trzeba się cieszyć z powrotu brata, bo ?był umarły a ożył, zaginą a odnalazł się?. Istotą tej przypowieści jest miłość rodzicielska, siła przebaczania. Postawa syna marnotrawnego ukazuje, że człowiek ma prawo do popełniania błędów, ale nie wolno mu w nim trwać. Mówi jak ważne jest zerwanie ze złem i żal za niegodne czyny.
Przypowieść o siewcy- Rolnik wyszedł na pole siać, lecz jak to zwykle bywa nie wszystkie ziarna spadły na urodzajną glebę. Jedne padły na drogę i zostały wydziobane przez ptaki, inne na skały- wypuściły pędy, które szybko uschły. Jeszcze inne między ciernie, które je zniszczyły. Te, które padły na dobra glebę, wydały obfity plon. Ukazane jest w niej w przenośni życie i środowisko człowieka. Występuje w niej w postaci ziarna i w zależności od gleby na jaką zostanie rzucone, wyrośnie z niego silna lub słaba roślina. Jako gleba zostało przedstawione środowisko a ludzie odtaczający to ziarno. To od nich zależy czy ?posiane na miejscu skalistym które je przyjmie; ale nie ma w sobie korzenia tylko jest niestały?.
Przypowieść o miłosiernym Samarytaninie- pewien człowiek wpadł w ręce zbójów, został okaleczony, ograbiony i porzucony. Nikt się nim nie zainteresował-nawet kapłan. Dopiero przechodzący Samarytanin(wróg) udzielił mu pomocy. Samarytanin symbolizuje człowieka miłosiernego, okazującego współczucie. Powinno się pomagać każdemu, kto tego potrzebuje, bez względu na jego pochodzenie, lub osobiste uprzedzenia wobec niego.
Apokalipsa św. Jana- Apokalipsa (gr. Apokalysis- odsłonięcie, objawienie) opisuje tajemnice czasów ostatecznych i wyjaśnia sens dziejów. Księga zawiera apokaliptyczne wizje sądu ostatecznego i ma piętno prorockie. Św. Jan nie tylko przepowiada przyszłe losy, ale też napomina, grozi, pociesza. Apokalipsa jest najbardziej tajemniczą księga Nowego Testamentu, obfituje w symboliczne wizje- obrazy, znaki, liczby.
Symbolika: siedem oznacza nieskończoność, nie odkryte tajemnice; siedem trąb i siedem pieczęci - symbol wyroków bożych; biały kolor oznacza chwałę, zwycięstwo; ognisty jest znakiem wojny, cierpienia; czarny to znak głodu, żałoby; blady oznacza śmierć; smok walczący z niewiastą (Chrystusem); bestia (Antychryst); czterech jeźdźców apokalipsy.
Kosmogonia mityczna i biblijna- próba porównawcza:

Mitologia Biblia
1 Świat wywodzi się z Chaosu-początek istnienia2 Wizja płaskiej Ziemi i zawieszonego nad nią nieba3 Wielobóstwo(politeizm)4 Ludzki charakter Bogów-ich wady, kłótnie, podstęp, zazdrość5 Prometeusz stwarza człowieka6 Bogowie uczestniczą w ludzkim życiu i kontaktują się z nimi 1 Pustka, nicość- zanim wyłonią się z niego niebo i ziemia. Bóg stwarza świat w 7 dni2 Ten sam obraz wszechświata3 Momoteizm(jednobóstwo)4 Bóg stwórca, sam jest doskonały i obce są mu ludzkie wady, jest zdystansowany wobec ludzkiego życia5 Bóg stwarza Adama6 Bóg ?patriarchów? kontaktuje się ze swoim ludem

Opowieść o prorokach biblijnych:
Tobiasz- Izraelita, wychowywał się z religijnej rodzinie. Miał syna, którego nazwał Tobiasz. Mały Tobiasz wyjechał do Asyryii; tam dobrze mu się powodziło. Pewnego dnia jego ojciec kopał groby dla zmarłych i ze zmęczenia położył się pod drzewem, a ptasie odchody spadłszy na niego oślepiły go. Syn dowiedziawszy się o tym wyruszył do Rayes. W tym czasie Jahwe zasłał anioła Rafała na Ziemię. Napotkał go Tobiasz na swojej drodze, a ten zaprowadził go do celu. Powróciwszy Rafał uzdrowił ojca. Ci nie wiedzieli jak go wynagrodzić, lecz anioł ujawnił kim jest.
Daniel- Jerozolima została zdobyta. Król zapragnął mieć na dworze młodych uczonych. Sprowadzono wielu młodzieńców w tym Daniela i towarzyszy: Ananiasza, Nisaela i Azaliasza. Odznaczali się oni pobożnością, zrezygnowali z wielu przywilejów, jedli tylko chleb z wodą. Pobierali edukację na dworze. Później okazało się, że są bardzo mądrzy. Podczas pobytu na dworze Daniel uratował życie Zuzannie, córce Jachima, posługując się swoja inteligencją. Zdarzyło się też, że król miał sen, którego nie zrozumiał, lecz Daniel pomodliwszy się do Boga ujawnił mu tajemnicę snu. Jakiś czas później wypełnił się sen. Został wzniesiony sosąg złoty, wszyscy mięli złożyć mu pokłon. Nie zrobili tego towarzysze? Daniela i kazano ich upiec, ale anioł staną za nimi i wybawił ich, a potem wyniesieni zostali na wysokie urzędy. Król miał drugi sen. Również się spełnił-strącono go z tronu. Po7 dniach powrócił do władzy i odtąd zaczął uznawać Boga-Jahwe.
Baltazar- Za czasów jego panowania Daniel był jeszcze przy życiu. Podczas pewniej uczty na zamku Baltazar dal do użytku złote, boskie naczynie. W pewnej chwili pojawiła się ręka i na ścianie napisała: ?Mana takel fares?- Daniel przetłumaczył: ?Policzony zważony rozdzielony?. Bóg policzył dni panowania Baltazara, straci on to co ma, a bogactwo dostana inni. Tak też się stało. Baltazar zginął a tron objął Dariusz.
Dariusz-Daniel posiadł bardzo wysoki urząd. Babilończycy chcieli go obalić i za ich namową król wydał dekret nie modlenia się 30 dni. Daniel modlił się i wyniku tego oskarżono go i wrzucono do jamy z lwami. Tam nic nie jadł i nic nie pił. Bóg posłał mu anioła by zamknął paszcze lwom. Gdy Dariusz zobaczył, że Daniel żyje wyciągnął go przywracając pozycje.
Cyrus- Daniel żył na początku panowania Cyrusa. Cyrus w snach mówił o Cheystusie wybawicielu i odkupieniu. Daniel zmarł i został godnie pochowany.
Jonasz- Bóg polecił mu wybrać się do Niwy do grzesznych i przepowiedzieć gniew Boga. Jonasz uląkł się przepowiedni i popłynął w drugą stronę. Bóg rozgniewał się i zesłał burzę na morzu. Kazano mu modlić się do Boga, lecz Bóg go nie wysłuchał. Na co Jonasz kazał się utopić. Wrzucony do wody został połknięty przez wieloryba i w jego brzuchu przesiedział 3 dni i 3 noce. Jonasz powrócił do Niwy. Tam uderzono w ton pokutny.
6. Antyk i Biblia jako źródło inspiracji dla następnych epok
? Muzyka-?Mesjasz? Hendel
? Literatura- twórczość Kochanowskiego-gatunki: treny, pieśni, ody, tragedia ?Odprawa posłów greckich? -jako tragedia i mit o wojnie trojańskiej+ pare słów o lekturze
? W renesansie fraszki(epigramat)-wszystko było wcześniej w antyku
? Tren V-wielkie porównanie homeryckie(motyw gałązki oliwnej); tren X-zaświaty(Hades)
? Romantyzm-?III cz. Dziadów?- kreacja Konrada(prometeizm-branie na siebie odpowiedzialność, cierpienie za miliony)
? ?Grób Agamemnona? porównuje swoją twórczość do Homera; grób-miejsce historyczne, dwie starożytne bitwy- Termopile(zwycięstwo)pod Homerą(klęska)
? współczesny motyw mitu o Ikarze- Iwaszkiewicz
? ?Gloria victis?- pozytywizm