Higiena układu oddechowego człowieka.
Oddychanie jest jednym z najważniejszych przejawów życia. Aby było sprawne, w złożonych organizmach wykształcił się wielonarządowy system dostawy tlenu i odbioru dwutlenku węgla. Ten system to układ oddechowy. Składa się on z dróg oddechowych górnych (jamy nosowej i gardła) oraz dolnych (krtani, tchawicy, dwóch dużych oskrzeli oraz wewnątrzpłucnego drzewa oskrzelowego). Bardzo ważnym czynnikiem zapewniającym prawidłowe działanie układu oddechowego jest jego higiena.
Wdychane powietrze może być zanieczyszczone cząstkami pyłu, kurzu, sadzy, gazami i mikroorganizmami. Pył, kurz i inne zawiesiny drobnocząsteczkowe powodują drażnienie nabłonka dróg oddechowych, a niekiedy reakcje uczuleniowe. Mogą być one przyczyną schorzeń zwanych pylicami lub rozedmy płuc. Niebezpieczne są przede wszystkim gazowo-pyłowe zanieczyszczenia komunikacyjne i przemysłowe. Znaczną ich część wychwytuje nabłonek migawkowy. Przy zbyt dużym zapyleniu powietrza część zanieczyszczeń przedostaje się do pęcherzyków płucnych, zmniejszając powierzchnię wymiany gazowej i uszkadzając je oraz powodując nieodwracalne zmiany np. zwłóknienie płuc.
Szczególnie niebezpieczny jest dym papierosowy, który zawiera ok. 200 substancji szkodliwych dla zdrowia. Substancje smolne osadzają się na nabłonku, zlepiając jego migawki. W konsekwencji powietrze dostające się do płuc nie jest właściwie oczyszczone. W pomieszczeniach zanieczyszczonych dymem papierosowym nie powinni przebywać cierpiący na rozedmę płuc, zapalenie oskrzeli, zapalenie płuc, zapalenie opłucnej, choroby układu krążenia, nieżyt błony śluzowej nosa, przeziębienia i uczulenia. Badania dwóch kalifornijskich uczonych wykazują, że bierni palacze mają upośledzoną funkcję układu oddechowego w podobnym stopniu, jak osoby wypalające do 10 papierosów. Dzięki zaprzestaniu temu nałogowi można poprawić kondycję fizyczną, zapomnieć, co to kaszel poranny, a także zmniejszyć podatność na infekcje. Nikotyna powoduje uzależnienie psychiczne i fizyczne, w takim stopniu, że dla niektórych palaczy rzucenie nałogu staje się niemożliwe.
Kolejnym czynnikiem silnie oddziałującym na choroby układu oddechowego jest niska temperatura, która ochładza i wysusza drogi oddechowe, czyniąc je podatnymi na infekcje wirusowe, bakteryjne oraz grzybicze. Współdziałającym czynnikiem jest przegrzewanie i przeziębianie organizmu spowodowane niewłaściwym ubiorem. Sprzyja to rozwojowi mikroorganizmów wywołujących katar, nieżyt nosa, grypę, anginę oraz zapalenie oskrzeli i płuc. Znajdujące się w powietrzu bakterie (prątki gruźlicy) mogą być powodem zarażenia się groźną chorobą – gruźlicą. Silny kaszel i duża gorączka są symptomami tej choroby. Człowiek zakaża się najczęściej drogą kropelkową, rzadziej pyłową, jeszcze rzadziej drogą pokarmową (mleko od chorych krów) i przez skórę. Leczenie jest przewlekłe i długotrwałe, farmakologiczne i spoczynkowo-klimatyczno-dietetyczne. Koniecznym uzupełnieniem jest leczenie objawowe, miejscowe i chirurgiczne. Obecnie choroba ta, choć uleczalna, ponownie stała się niebezpieczna, zwłaszcza w społeczeństwach o dużym rozprzestrzenieniu AIDS.
Bardzo niebezpieczny jest również czad (CO), który łączy się z hemoglobiną w sposób trwały, wówczas krwinki tracą zdolność przenoszenia tlenu. Stopień zatrucia czadem zależy od jego stężenia w powietrzu i czasu przebywania w nim człowieka. Jeśli przez płuca przepłynie 1 l, człowiek traci przytomność. Przy większych stężeniach (pow. 0,32 %) pierwszy objawami zatrucia jest silny ból głowy i wymioty. Mniejsze stężenia powodują przy względnie krótkim wdychaniu jedynie słaby ból głowy i zapadanie w śpiączkę, jednak i te stężenia powodują po dłuższym kontakcie zgon.
Bez wątpienia narażenia środowiskowe również mają duży wpływ na rozwój przewlekłych chorób układu oddechowego. Stały zawodowy kontakt z pyłami minerałów może być przyczyną powstawania pylic, których rozwój może doprowadzić chorego do stanu ciężkiego inwalidztwa oddechowego. Wiadomo też, że smog, czyli nagromadzenie w atmosferze drażniących drogi oddechowe gazów, zwłaszcza tlenków azotu i dwutlenku siarki, powoduje gwałtowne nasilenie objawów u osób z przewlekłymi chorobami dróg oddechowych.
Ważnym elementem higieny dróg oddechowych jest indywidualna ochrona układu oddechowego. Ze względu na ochronę układu oddechowego czynnikiem stwarzającym zagrożenie są tzw. aerozole biologiczne (bioaerozole). Aerozole biologiczne są układami, w których fazą rozproszoną są mikroorganizmy w postaci kropelek lub cząstek stałych. Wielkość cząsteczek aerozolu biologicznego kształtuje się różnie dla poszczególnych elementów, tworzących fazę rozproszoną wirusów, bakterii, glonów, zarodników grzybów, mchów i porostów, pyłków kwiatów oraz nasion i owoców. W środowisku pracy aerozole biologiczne rzadko występują w postaci czystego materiału biologicznego. Najczęściej mikroorganizmy osadzają się na kropelkach substancji organicznych lub ziarnach substancji nieorganicznych, występujących w powietrzu. Dobór środków ochrony indywidualnej układu oddechowego do zagrożeń, występujących w postaci aerozoli biologicznych, zależy od rodzaju aerozolu, stężenia fazy rozproszonej i jej składu, wielkości cząstek, stopnia szkodliwości, a także warunków mikroklimatycznych środowiska pracy, np. wilgotności powietrza. Dobór środków ochrony zależy również od pewności lub prawdopodobieństwa występowania w bioaerozolu materiału biologicznego, zakwalifikowanego do jednej z 4 grup ryzyka. Najpowszechniej (np. wśród pracowników ochrony zdrowia) stosowane są półmaski filtrujące. W celu doboru klasy ochronnej półmasek, stosowanych do ochrony przed bioaerozolem, wprowadzono klasyfikację, której podstawą są ocena skuteczności materiału filtracyjnego i szczelność. Maski o małej skuteczności mogą być stosowane do prac pielęgnacyjnych w służbie zdrowia oraz typowych w oczyszczalniach ścieków i rolnictwie. Maski o średniej skuteczności mogą być stosowane w służbie zdrowia, np. przy obsłudze nebulizatorów, a maski o dużej skuteczności – w chirurgii laserowej. Maski powinny być odpowiednio oznakowane, zależnie od ich stopnia skuteczności i mieć deklarację zgodności z wymaganiami. Znakowanie powinno zawierać nazwę, znak fabryczny, logo, numery – identyfikacyjny i normy lub dokumentu odniesienia. Sprzęt filtrujący można stosować jedynie wtedy, gdy nie występuje niedobór tlenu w powietrzu.
Rolą układu oddechowego jest zapewnienie prawidłowej wymiany gazowej. Higiena układu oddechowego polega na takim postępowaniu, aby zapewnić tę wymianę. Z jednej strony musimy dostarczyć odpowiednią ilość powietrza o określonej zawartości tlenu, a z drugiej konieczne jest unikanie sytuacji, gdy wymiana gazowa jest niemożliwa. Można do nich zaliczyć przebywanie w zadymionych, niewietrzonych pomieszczeniach, czy nieleczone infekcje dróg oddechowych. Ograniczeniem możliwości zakażenia się chorobami układu oddechowego jest właściwa higiena osobista, ograniczenie kontaktów z chorymi, unikanie dużych skupisk ludzkich, unikanie przebywania w zapylonym środowisku, zakrywanie nosa i ust przy kichaniu, częste wietrzenie pomieszczeń, uprawianie sportów, sprawność fizyczna, odpowiednia dieta, unikanie palenia, również biernego palenia. Niestety, choroby układu oddechowego są niekiedy bardzo groźne i często prowadzą do śmierci człowieka. Dlatego należy unikać jakiegokolwiek kontaktu z nikotyną i alergenami, które są przyczynami chorób, a w razie z jakichkolwiek podejrzeń zachorowań należy zgłosić się do specjalisty i przeprowadzić odpowiednie badania.