Gotyk
Jest to styl w architekturze i sztukach plastycznych panujący w Europie w okresie dojrzałego i późnego średniowiecza. Stanowi szczytowe osiągnięcie kultury rycerskiej, mieszczańskiej a także dworskiej. Rozwijał się w kilku fazach od połowy XII w. i trwał do końca XV w. Nazwa gotyk pojawiła się w pismach L. Ghibertiego a następnie G. Vasariego jako negatywne określenie sztuki powstałej między sztuką romańską a renesansem, mylnie uważanej za wytwór barbarzyńskich Gotów odcinających się od tradycji antyku.
Sztuka gotycka powstała około 1140 we Francji i początkowo rozwijała się w rejonie Ile-de-France, od XIII w. objęła Europę Zachodnią (Francja, pn. Hiszpania), Europę Środkową (Niemcy, Szwajcaria, Czechy, Węgry, Polska), Europę południowo-północną, Włochy, na północy Anglię i południową część Skandynawii. Dzięki wyprawom krzyżowym dotarła na Cypr i na Bliski Wschód.
Styl gotycki był przede wszystkim stylem sakralnym opartym na systemie myśli religijnej związanej ze scholastyką, jej zasadzie jedności i podporządkowania w traktowaniu świata jako tworu Bożego. Toteż jedną z podstawowych cech sztuki gotyckiej był uniwersalizm widoczny w obowiązującej wykładni podsta-wowych prawd wiary. Realizował ją język artys-tyczny operujący symbolem, alegorią, schema-tem i typem ikonograficznym.
Gotyk miał trzy fazy rozwojowe: wczesną (francuską primaire 1150-1200, angielską Early English 1175-1270, niemiecką Früchgotik 1230-1300, dojrzałą francuską rayonnant 1200-1250, angielską Dekorated Style 1270-1350, niemiecką Hochgotik 1300-1350, późną francuską flamboyant, angielską Perpendicular Style, niemiecką Spätgotik XVI/XVI w.).
W dziedzinie architektury styl gotycki wieńczy ciągłość rozwoju konstrukcji i systemu dekoracji architektonicznej. Dotychczasowe sklepienia romańskie (kolebkowe i krzyżowe) miały ograniczoną żywotność (widoczną w rozwarciu spoin i załamaniu zworników), aniżeli podobne fragmenty sklepień o łuku prostym podwyższonym. Toteż w Ile-de-France zaczęto konstruować ostrołukowe sklepienia z żebrami z którymi współpracuje system podpór obejmujący filary, szkarpy, łuki. Pozwoliło to na wprowadzenie systemu szkieletowego, zdjęcie części ciężaru ze ściany, znaczne jej podwyższenie oraz wprowadzenie dużych okien witrażowych.
Pierwszą budowlą gotycką był podparyski kościół Saint Denis zbudowany około 1140, dalszy rozwój wyznaczyły budowy katedr w Sens, Noyon, Paryżu, Laon, Chartres, Amiens, Beauvais. Typowa katedra francuska reprezentuje typ 3-nawowej (wyjątkowo 5), transeptowej bazyliki z półkolistym chórem z obejściem otoczonym wieńcem kaplic, z fasadą zachodnią 2-wieżową mającą zwykle 3 portale, nad którymi mieści się ogromna rozeta. Układ ścian wewnętrzny początkowo ma charakter 3-strefowy (Arkady, Empory, okna, a następnie 4-strefowy poprzez dodanie Trioforiów).
Na gotyckiej architekturze Francji wzorowała się nieomal cała Europa, tworząca jednak lokalne odrębności, np. w Anglii dominował horyzontalizm i duża długość budowli, podwójne transepty oraz rozmaitość sklepień i wielkie przeszklone płaszczyzny. Najwspanialsze katedry angielskie zbudowano w Cantenbury (po 1174), Wells, Lincoln (po 1192), Salisbury. W konserwatywnych Włoszech, architektura gotycka nie stworzyła pełnego systemu za-ledwie przejmując pewne elementy, jak sklepienie żebrowe. Nową koncepcję przestrzeni gotyckiej zrealizowano jednak w kościele św. Franciszka w Asyżu.
Wpływ gotyku najbardziej był widoczny we Florencji - wnętrze S. Maria Novella 1246, S. Maria del Fiore z 3-portalową fasadą typu francuskiego, ponadto kościół Santa Croce. Charakter zacho-dnioeuropejski otrzymała katedra mediolańska 1387 i fasada katedry w Orvieto.
W Niemczech miało miejsce duże zróżnicowanie środowisk, główną rolę przypisuje się dominikanom, cystersom i zakonowi krzyżackie-mu, zwłaszcza w zakresie architektury obronnej.
Architektura zakonna wykształciła typ miejskiego kościoła farnego, a w budownictwie klasztornym redukcję planów
i zwarte proporcje. Kraje Rzeszy przejęły osiągnięcia fran-cuskie, czego najwspanialszymi efektami są katedry w Kolonii, Ratyzbonie, Naumburgu. Francuski system gotyckiej budowli centralnej zrealizowano w Trewirze.
Osobne miejsce w architekturze gotyckiej miał nurt ceglany dominujący w północnej części Europy z wielobarwną dekoracją ceglaną i ażurowymi szczytami - katedra w Lubece 1261-1263, kościół św. Mikołaja w Stralsundzie. W Polsce początki architektury gotyckiej wiążą się z działalnością budowlaną cystersów (Jędrzejów, Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) tworzące grupę małopolską opartą na wzorach burgundzkich. Pełne zastosowanie systemu gotyckiego nastąpiło w cysterskich kościołach na Śląsku: Lubiąż, Trzebnica.
Na południu w XIV w. łączono użycie cegły i kamienia dla elementów konstrukcyjnych oraz detalu, odrębność ta została zapoczątkowana budową katedry na Wawelu w 1320. Obok katedry w sylwecie średniowiecznego miasta zaznaczała się wieża ratuszowa, fortyfikacje z barbakanem Carcassonne, Kraków), miejskie rezydencje rycerskie, sukiennice.
Rzeźba gotycka miała charakter religijny o skomplikowanym programie ikonograficznym w układach typologicznych ze Starego i Nowego Testamentu. Jej ewolucja przebiegała od idealizmu poprzez realizm do dużej ekspresji. Początkowo była silnie związana z architekturą i skoncentrowana na portalach-głowicach, stopniowo nabierała samodzielności. Wprowadzono postać ludzką wielkości naturalnej przy filarach oraz do rzeźby nagrobnej. Najpopularniejsze tematy realizowane były zarówno
w kamieniu, jak i polichromowanym drewnie. Stanowiły je: Pietŕ, krucyfiks, Madonna z Dzieciątkiem na ręku, Chrystus Bolesny.
Najwybitniejszymi twórcami byli: P. Parler, C. Sluter, M. Pacher,
W. Stwosz, T. Riemensneider, N. Pisano.
Malarstwo gotyckie ścienne rozwijało się szczególnie we włoskiej Toskanii, gdzie szczytowymi przykładami są freski D.B. Giotta, który stworzył na przełomie XIII i XIV w. styl monumentalnego (monumentalizm) dramatyzmu oraz nową ikonografię świętych a zwłaszcza św. Franciszka z Asyżu. Malarstwo ścienne poza Włochami miało skromniejsze zastosowanie z powodu mniejszych powierzchni ścian przeznaczonych dotąd do dekoracji. Jego rolę przejęły wielkie barwne witraże - szklane obrazy, które stały się jednym z głównych elementów atmosfery estetycznej wnętrza go-tyckiego. Najwybitniejszych przykładów dostarczyła północna Fran-cja: Chartres, Bourges, oraz paryska St. Chapelle.
Jednocześnie rozkwitało malarstwo miniaturowe (miniatura), które zerwało z płaską linearną (linearyzm) styli-zacją na rzecz ujęć przestrzen-nych. Główny ośrodek stanowił Paryż i szkoła burgundzka z ośrodkiem w Dijon bracia Limburg).
iniatury książkowe ewo-luowały w kierunku reali-zmu, zapowiadając rozwój realistycznego malarstwa sztalugowego. Malarstwo tab-licowe wyrażało się zwłaszcza w kompozycjach wieloskrzydł-owych. We Włoszech rozwinął się styl narracyjny z wedutami i samodzielnym pejzażem Duccio di Buoninsegna, S. Martini. We Francji tworzył wielki J. Fouquet, a w Czechach Mistrz Teodoryk - twórca wizerunków świętych na zamku Karlstejnie oraz Mistrz z Trzebonii antycypujący tzw. styl piękny.
Największe znaczenie miało jednak malarstwo flamandzkie torujące drogę ku nowożytnemu realizmowi, stanowiące połączenie świata biblij-nego z realiami współczesnymi o głębokich treściach religijnych i symbolicznych (M. Broederlam,
R. Campin, H. van Eyck, J. van Eyck, H. van der Goes, H. Memling). W XV w. swą kulminację przeżyło malar-stwo niemieckie z realizmem K. Witza i H. Pleydenwurfa, liryzmem S. Loch-nera, ekspresjonizmem M. Grüne-walda i wizjonerstwem wielkiej sztuki A. Dürera.
W dziedzinie rzemiosła artystycznego nas-tąpiło znaczne zwięk-szenie produkcji, co było wynikiem popularyzacji wzorników. Stąd pojawiło się zjawisko pew-nej seryjności wytwarzania a czasem spadek jakości np. we francuskich reliefach z kości słoniowej. Produkcja podstawowa była związana z liturgią i wyposażeniem ołtarza. Stąd duża rola złotnictwa i emalier-stwa, którego centrum stanowił Paryż, liczący w 1292 116 złot-ników, dużą rolę nadal odgrywały warsztaty w Limo
ges.
Wśród sprzętów liturgicznych nowość stanowiły monstrancje (wprowadzenie święta Bożego Ciała w 1246), szerzący się kult relikwii zwłaszcza Krzyża św. spopularyzowały się relikwiarze. Jednocześnie kwitło tkactwo i hafciarstwo.
W brązownictwie szczególną sławą cieszyły się chrzcielnice, płyty nagrobne i inne przedmioty wykonywane w XV w. w norymberskiej pracowni Vischerów.
Gotycki system przyporowy przenosił siły rozporowe sklepienia nawy głównej, przez łuki przyporowe przerzucone nad nawami bocznymi, na skarpy obciążone dodatkowo wieżami sił. Pozwalało to na stworzenie strzelis-tego wnętrza, oświetlonego wielki-mi oknami. Sklepienie krzyżowo –
– żebrowe odeszło od planu kwa-dratu, na rzecz prostokąta, umoż-
liwiając zestawienie ze sobą szerokich przęseł nawy głównej z wą-skimi przęsłami naw bocznych. Linie pio-nowe dominują we wnętrzu, jak i oto-czonej lasem przypór, bryle zew-nętrznej budowli.
Rysunek schematyczny budowli gotyckiej
System krakowski jest jednym z wielu przykładów uproszcze-nia gotyckiej konstrukcji przyporowej. Polega on na użyciu, dostawionym do filara między-nawowego, skarpy, do wnętrza nawy bocznej. Ten pochodzący z Czech wzór zastosowano w licznych bazylikach gotyckich Krakowa.
Natomiast system gnieźnieński dostosowywał klasyczny gotyk katedralny do polskich warunków klimatycznych i technicznych. Ceglany, nieodporny na wilgoć i zamarzanie łuk przyporowy, niosący wiszącą nad nim skarpę schowano pod połacią dachu nawy bocznej. Masywne ściany bocznej. Masywne ściany budowli są tu wyraźnie widoczne, a między-nawowe filary przyjmują często uproszczony, prostokątny przekrój. Ten typ konstrukcji stosowano także na Śląsku i Pomorzu.