Przemoc w środowisku pracy

Przemoc jest wszechobecna w nowoczesnych państwach i wydaje się narastać. Środki przekazu w tytułach codziennych doniesień, obok represji, wojen i działań terrorystycznych, informują o chaosie wywołanym przez ludzi w działaniach przeciwko sobie w „cywilizowanych” jak również mniej rozwiniętych społeczeństwach. Dyskusyjne jest, czy nastąpił realny wzrost przemocy, czy jest ona częściej nagłaśniana
Pojęcie przemocy jest powszechnie zrozumiałe. Jednakże w celu usystematyzowania tego tak bardzo złożonego problemu społecznego, warto poznać jak jest ono definiowane w słownikach języka polskiego:
PRZEMOC to brutalne działanie w którym ktoś stosuje siłę by wywrzeć pewny wpływ na ofiarę, by zmusić ją do postępowania zgodnie z wolą agresora.
Najszerzej ujmuje pojęcie przemocy słownik synonimów:
PRZEMOC to bezprawie, prześladowanie, przymus.
W krajach zachodnich w odniesieniu do zjawiska przemocy w środowisku pracy, używane jest również pojęcie agresja: dotyczące przypadków ekstremalnych związanych z zabójstwami lub ciężkimi urazami fizycznymi, będącymi wynikiem przemocy. Słowniki języka polskiego definiują agresję jako: napastliwe lub brutalne zachowanie wobec kogoś lub czegoś, spowodowane negatywnymi emocjami np. złością lub nienawiścią. Stosowane jest również określenie molestowanie, rozumiane jako akt przemocy psychicznej. Słowu molestowanie nasze słowniki przypisują znaczenie: uporczywe proszenie kogoś, zamęczanie go prośbami, naprzykrzanie się. Jeśli ktoś kogoś molestuje seksualnie, to nakłania go lub zmusza do współżycia seksualnego ze sobą, zwykle wykorzystując swoją pozycję np. przełożonego.
RODZAJE ORAZ CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE PRZEMOCY
Przemoc dzieli się zatem na trzy kategorie:
przemoc skierowana na siebie samego, czyli autoagresja- na którą składa się zarówno zachowanie samobójcze, jak i samouszkodzenie. Przy czym zachowanie samobójcze to nie tylko samobójstwo dokonane, ale również jego usiłowanie lub samo myślenie o nim.
przemoc interpersonalna- można ją podzielić ze względu na osoby, na które jest ukierunkowana. Pierwszą grupę osób stanowią najbliżsi: dzieci, partnerzy. Druga grupa składa się z osób niespokrewnionych, często nieznanych. Przemoc skierowana do tej grupy ma miejsce poza domem ( w pracy, w więzieniach, w wojsku, w placówkach opiekuńczych, w szkołach ) i często jest to przemoc zarówno fizyczna jak i seksualna.
przemoc grupowa- występuje wtedy gdy jest stosowana przez ludzi, którzy są członkami grupy i jest nakierowana na członków innej grupy. Z taką przemocą mamy do czynienia np. podczas walk pseudokibiców lub osiedlowych gangów, które rywalizują o władzę na określonym terenie.

Przemoc dzieli się nie tylko w zależności od tego, kto jest jej adresatem i sprawcą. Można rozróżnić następujące formy:
przemoc bezpośrednią- czyli osobową, nakierowaną prosto na osobę, która jest ofiarą. Obejmuje zarówno przemoc fizyczną jak i psychiczną.
przemoc pośrednia- jest zazwyczaj przemocą psychiczną, mającą na celu emocjonalne pogrążenie lub zniszczenie drugiego człowieka bez bezpośredniego ataku na niego. Narzędziami tej przemocy są np.: plotka, pomówienie, fałszywe zeznanie, użycie przemocy fizycznej wobec bliskich tej osoby, której agresor chce wyrządzić krzywdę.
przemoc fizyczna- to agresywne zachowanie skierowane przeciwko ciału ofiary, mogące prowadzić do bólu i fizycznych obrażeń. Przemoc ta może wystąpić w dwóch postaciach:
a) czynnej czyli poszturchiwania, szczypania, popychania i odpychania, potrząsania, bicia przedmiotami oraz użycie broni
b) biernej, która przejawia się w zakazach mówienia, chodzenia, załatwiania potrzeb fizjologicznych lub zamknięciu w areszcie domowym
przemoc psychiczna- to zazwyczaj przemoc werbalna, która wywołuje emocjonalny ból lub cierpienie, co często wynika z poczucia poniżenia i zagrożenia. Wydaje się więc, że niektórzy posiadają większy ładunek tej energii psychicznej w porównaniu do pozostałych. Ci, którzy mają mniejszy ładunek ulegają, ponieważ pojawia się u nich lęk, poczucie winy lub inne stany psychiczne powodujące uległość.
przemoc strukturalna- polega na przemocy wywieranej przez niesprawiedliwe struktury społeczne. Dziecko wychowane w atmosferze przemocy częściej sięga po nią w sytuacji zagrożonej lub jeśli chce rozwiązać problem bądź osiągnąć określony cel. Jeżeli w danym społeczeństwie, najbliższym środowisku lub w rodzinie istnieje prawne i moralne zezwolenie na przemoc, człowiek wyzbywa się wówczas hamulców i przemoc staję się jego podstawowym narzędziem w dążeniu do celu
przemoc wyrażająca się we wpływie negatywnym posiadająca swój przedmiot (obiekt) lub nie- czasem przemoc powstaje bez żadnego konkretnego powodu. Wystarczy, że ktoś znajduje przyjemność w zadawaniu bólu, zarówno fizycznego jak i emocjonalnego.
przemoc jawna- to przemoc grupowa lub interpersonalna, ale nakierowana na obce osoby. Ofiary przemocy zgłaszają się na policję, dlatego dostępne są dane o jej skutkach.
przemoc ukryta- z nią możemy spotkać się przede wszystkim w domu. Często akty przemocy rodzinnej nie są rejestrowane i nie są zgłaszane do odpowiednich służb i instytucji.

Przemoc, tak jak agresja, potrzebuje pewnych czynników, które ją wywołują. W rozróżnienie czynników, które mają wpływ na zachowanie i zwiększają ryzyko popełnienia przemocy lub bycia jej ofiarą, pomaga tzw. model ekologiczny, w którym czynniki zostały podzielone na cztery grupy:
a) czynniki indywidualne- są nieodzownie związane z jednostką. Są to czynniki biologiczne, związane z historią życia danej osoby, wiekiem, edukacją, dochodami, oraz czynniki psychologiczne.
b) czynniki relacyjne- dotyczące związków i relacji danej osoby z członkami rodziny, przyjaciółmi, partnerami. Relacje z tymi osobami, ich jakość lub rodzaj mogą zwiększać lub zmniejszać ryzyko bycia ofiarą lub sprawca przemocy.
c) czynniki społeczne- do nich należą te, które pozwalają na pojawienie się relacji społecznych np. szkoła, sąsiedztwo i miejsce pracy. Pewne cechy warunków i relacji społecznych mogą zwiększać ryzyko wystąpienia przemocy.
d) czynniki socjologiczne- zaliczamy do nich takie, które tworzą klimat do powstawania przemocy np. Dostępność broni, normy kulturowe i społeczne; oraz czynniki związane ze zdrowiem, polityką ekonomiczną, społeczną i edukacyjną państwa.
Założeniem modelu ekologicznego jest to, że każda grupa z czynników jest ściśle związana z pozostałymi i oddziaływują na siebie wzajemnie. Model ekologiczny sugeruje, że przeciwdziałanie przemocy powinno się odbywać na kilku poziomach. Po pierwsze należy zlokalizować indywidualne czynniki ryzyka wystąpienia przemocy i spowodować zmianę ryzykownych zachowań. Po drugie należy wpływać na relacje interpersonalne, tworzyć zdrowe środowiska rodzinne oraz profesjonalnie pomagać i wspierać rodziny dysfunkcyjne. Przemoc powstaje jako skutek interakcji wielu czynników: biologicznych, społecznych, kulturowych, ekonomicznych i politycznych. Niezbędne jest monitorowanie miejsc publicznych i lokalizowanie problemów prowadzących do przemocy. Ważna jest także znajomość nierówności międzyludzkich, czynników kulturowych, społecznych i ekonomicznych oraz dążenie do zmiany nastawienia kulturowego i panujących zwyczajów w danej grupie.
DEFINICJA ORAZ WYSTĘPOWANIE PRZEMOCY W ŚRODOWISKU PRACY
Nie ma zgodności w odniesieniu do definicji przemocy. Zachowanie wymuszające wskazuje, że przemoc w środowisku pracy, oprócz użycia siły, może przyjmować wiele postaci. Agresor może używać obraźliwego języka, stosować groźby fizyczne i słowne lub niszczyć mienie zagrożonego. Środowisko pracy w którym pracownik wykonuje swoje codzienne zadania, może być stałe lub zmienne. Dotyczy to przede wszystkim budynków, otoczenia, parkingów, placów budowy, domów klientów oraz podróży do i z pracy. Akt przemocy w środowisku pracy klasyfikuje się zależnie od relacji pomiędzy napastnikiem i pracownikiem lub środowiskiem pracy. Rozróżnia się następujące kategorie wydarzeń: przemoc ze strony osoby obcej, przemoc ze strony klientów, przemoc ze strony współpracowników, przemoc wynikająca ze stosunków osobistych. Kategoryzacja tego typu jest istotna ze względu na przyjmowane scenariusze strategii i prewencji.
Co to jest przemoc w miejscu pracy? Większość ludzi myśli o przemocy jak o fizycznej napaści, jednak przemoc w miejscu pracy jest pojęciem o wiele szerszym. Jest to każdy czyn polegający na znieważeniu osoby, poddaniu jej groźbom czy zastraszaniu lub wykorzystaniu. Przemoc w miejscu pracy obejmuje:
zastraszenie- grożenie pięściami, zniszczenie własności, rzucanie przedmiotami
ustne lub pisemne groźby- każde wyrażanie zamiaru wyrządzenia szkody
nękanie- każde zachowanie, które poniża, wprawia w zakłopotanie, irytuje, zatrważa
słowne obelgi- przeklinanie, ubliżanie
fizyczne ataki- uderzenie, popychanie, spychanie lub kopanie
Przemoc w miejscu pracy określana jest jako mobbing (od angielskiego czasownika mob- to „napastować, napadać, rzucać się na kogoś lub na coś” )określany jest jako dręczenie moralne, molestowanie moralne, psychoterror. Określa się go jako zjawisko polegające na prześladowaniu, poniżaniu i szykanowaniu pracowników stosowane w miejscu pracy. Cele takich zadań są zdecydowane zamiary szkodzenia bądź wyeliminowania osoby z zespołu pracowniczego podejmowane przez jedną lub kilka osób. Istotą mobbingu jest fakt, że poddany mu pracownik odczuwa jego przejawy jako formę dyskryminacji.
Międzynarodowa Organizacja Pracy definiuje pojęcie mobbingu następująco: mobbing to obraźliwe zachowanie przez mściwe, okrutne, złośliwe lub upokarzające usiłowanie zaszkodzenia jednostce lub grupie pracowników, którzy stają się przedmiotem psychicznego dręczenia. Innymi słowy mobbing to proces przemocy i nękania psychicznego pracownika trwający nie krócej niż 6 miesięcy, stosowany systematycznie-przynajmniej raz w tygodniu, godzący w godność i osobowość człowieka, naruszający integralność psychiczną i fizyczną. Warunkiem uznania pewnych działań za mobbingowe jest świadomość ich podejmowania oraz wyraźny cel dokuczenia, wyrządzenie krzywdy obranej ofierze ze strony atakującego. Mobbing to wszelkie działania o charakterze nadużyć, które przejawiają się w formie zachowań, słów, aktów, gestów, pism godzących w osobowość, godność, stanowiąc groźbę dla jej zatrudnienia lub wpływając na pogorszenie atmosfery w pracy.
RODZAJE MOBBINGU
Wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje mobbingu w miejscu pracy:
poziomy- tzn. „pracownik przeciw koledze” to podejmowanie wrogich działań przez grupę współpracowników wobec osoby, której odmienność staje się przedmiotem ataków (kobieta w gronie mężczyzn, mężczyzna wśród kobiet, odrębność rasowa, religijna lub społeczna, homoseksualizm itp.) Niekiedy źródłem molestowania jest zazdrość względem kogoś, kto coś posiada, a czego nie mają inni np. młodość, wykształcenie, bogactwo, uroda. Rola przełożonego jest przy tym rodzaju mobbingu trudna, nie wie on jak ma się zachować, często nie podejmuje żadnych kroków, nie chcąc być posądzonym o przez mobberów o faworyzowanie osoby szykanowanej, terroryzowanej przez kolegów.
pionowy- tzn. „podwładny przeciwko przełożonemy” w tego rodzaju mobbingu przełożony staje się stroną prześladowana przez podwładnych. Jest przykładem szefa nie posiadającego umiejętności zarządzania ludźmi. Podwładni usiłują kompromitować przełożonego, by np. zająć jego miejsce.
pochyły- tzn. „przełożony przeciwko podwładnemu” jest to najbardziej powszechna forma mobbingu. Zjawisko to nasila się szczególnie gdy sytuacja na ryku pracy, bezrobocie powoduje, że pracownik godzi się na wszystko, chcąc utrzymać miejsce zatrudnienia.
Kim są ofiary mobbingu? Wynik jest zastanawiający, wyłoniły się bowiem trzy grupy przeciwstawne: *pracownicy nie potrafiący przeciwstawić się przełożonemu* - mało asertywni, osoby o niskich kwalifikacjach i niskim poczuciu własnej wartości; oraz *pracownicy stanowiący zagrożenie dla przełożonych*- ambitni, kreatywni, nietuzinkowi, wybijający się ponad przeciętność, wysoko wykształceni, im zdolniejszy pracownik tym bardziej narażony na rozmaite formy mobbingu. Ofiary długotrwałego mobbingu stają się zamknięte w sobie, nieufne, drażliwe, wszędzie węszą podstęp.
Kto staje się mobberem? Przeważnie są to osoby, które napięcie powstałe z powodu obawy o własną pozycję zawodową, rozładowują przez zachowania prześladowcze wobec osoby od nich zależnej, bądź emocjonalnie słabszej. Stosunki z ludźmi nawiązują, by móc nimi manipulować. Są mistrzami w tworzeniu nieformalnych sojuszy przeciw ofierze, sugestywnie przekonując innych o jej przeróżnych przewinieniach i wciągając ich do gry.
Podłożem mobbingu bywa nudna i monotonna praca, dlatego mobbing najczęściej występuje w urzędach państwowych i wszędzie tam, gdzie okrojone budżety, styl zarządzania, czy urzędniczy klimat powodują ludzkie frustracje i obniżają morale. Rzadziej zdarza się w firmach prywatnych, w nowszych branżach gospodarki, które stwarzają zatrudnionym wiele ciekawych wyzwań zawodowych i możliwości awansu oraz samorealizacji. Po przez działania mobbingowe przełożonych, ewidentne jest zamykanie lub wydłużanie podwładnym drogi do awansu, do sukcesu zawodowego, do kariery, niszczony jest autorytet pracownika, wskazanie na jego rzekome niekompetencje zawodowe. Pracownik bywa bardzo często wzywany do szefa lub odwrotnie, pozbawia się go tego kontaktu. Szef przydziela mu niemożliwa do wykonania ilość zadań, ewentualnie przydziela prace wyjątkowo trudne, bądź nisko płatne, nieustannie dyskredytuje jakość wykonanych zadań. Mobbing najbardziej ekstremalny, to izolowanie i ignorowanie pracownika, stosowany gdy poprzednie formy szykanowania nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Terror psychiczny ma na celu podporządkowanie lub społeczne unicestwienie osoby, skłonienie jej np. do odejścia z pracy, rezygnacja z wykonywania zawodu lub spowodowanie by została ona pozbawiona swej posady przez pracodawcę. Szykany, pogróżki wobec danej osoby, załatwianie pułapek, umniejszanie poczucia wartości i upokarzanie, omijanie, wyrafinowane plotki, pozbawienie poczucia stabilności, codzienne ponawiane akty przemocy, które zdarzają się we wszystkich zawodach i na wszystkich szczeblach drabiny społecznej. Celem zachowań mobbingowych jest emocjonalne zniszczenie osoby im poddawanej, osłabienie jej pozycji w środowisku, wręcz zrujnowanie jej zawodowej i osobistej reputacji. Systematyczne szykanowanie ofiary utrudnia właściwe wykonywanie obowiązków, często uniemożliwiając jej normalną pracę i podtrzymywanie kontaktów międzyludzkich w firmie.
Poszkodowani odczuwają bezradność, bezsilność i poczucie braku możliwości obrony. Podjęta walka o obronę godności i pozycji zwykle jest skazana na przegraną. Im więcej podejmują prób poszukiwania sprawiedliwości i skarg, tym bardziej naznaczani są opinią pieniacza, osoby niezrównoważonej, z którą nie sposób współpracować. Koszty ofiary dręczenia są ogromne: zniszczona kariera, zachwianie statusu społecznego i sytuacji finansowej, narastające problemy rodzinne- wynikające z anormalnej sytuacji w miejscu zatrudnienia, poważne kłopoty ze zdrowiem. Zwykle ofiara mobbingu nie jest w stanie sama wydostać się z samonapędzającego kręgu szykan i prześladowań. Oczekiwanie, że zmiany na lepsze wkrótce nastąpią „same z siebie”, jest nadzieją złudną. Osoby poszkodowane potrzebują fachowego wsparcia i pomocy. W Europie Zachodniej działa wiele organizacji i stowarzyszeń, których celem jest poradnictwo, udzielanie pomocy prawnej, psychologicznej i lekarskiej osobom poszkodowanym przez mobbing. W Polsce, najbardziej znane, Ogólnopolskie Stowarzyszenie Antymobbingowe znajduje się w Gdańsku. Osoba poszkodowana może także dochodzić swoich praw na drodze sądowej. Znowelizowany Kodeks Pracy zobowiązuje wprost pracodawcę do niedopuszczenia do sytuacji nękania i zastraszania pracownika, który ma prawo dochodzić zadośćuczynienia pieniężnego, jeśli uzna, że rozstroju zdrowia doznał na skutek mobbingu, bądź z jego powodu utracił pracę lub był zmuszony do rozwiązania umowę o pracę. Szczególnie drastyczne przypadki naruszenia uprawnień pracowniczych zostały uznane przez ustawodawcę za przestępstwa. W części szczególnej Kodeksu Karnego z 1997 roku wyodrębniono rozdział XXVII „ Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową”. Artykuł 218 paragraf 1 KK określa znamiona przestępstwa nazywanego złośliwym naruszeniem praw pracownika. Stanowi on: „ Kto wykonując czynność w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo karze pozbawienia wolności do lat 2”.
Grupa robocza do spraw mobbingu przy Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), stwierdzając wzrost liczby przypadków nękania psychicznego w miejscu pracy, wskazała na konieczność wprowadzenia zmian w polityce personalnej, które umożliwiają zapobieganie i przeciwdziałanie mobbingowi.
Parlament Europejski wystąpił do Komisji Europejskiej z inicjatywą ustawodawczą, aby osoby dotknięte problemem mobbingu mogły dochodzić swoich praw na drodze sądowej. Ze względu na różnice kulturowe oraz różne systemy prawne krajów członkowskich Komisja zaleciła, aby każdy z krajów ustalił właściwy dla siebie sposób zapobiegania i zwalczania mobbingu. Prawo antymobbingowe zacznie więc zapewne obowiązywać we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Ustawa antymobbingowa obowiązuje obecnie( albo jest w fazie przygotowań) w Szwecji, Niemczech, Francji i we Włoszech. Ale czy uchwalenie prawa antymobbingowego spowoduje falę procesów? Ogólnie wiadomo, że uporczywe naruszanie praw pracowniczych jest zagrożone sankcjami karnymi, ale trzeba czasu, aby do świadomości pracodawcy dotarło, iż te prawa obejmują także poszanowani godności osobistej pracownika. Problemem w ich egzekucji jest jednak trudność w zebraniu dowodów, znalezienie świadków.
Informacje na temat maltretowania emocjonalnego w pracy rozpowszechnia się na kasetach i w poradnikach, które szybko stają się bestsellerami. Narastająca świadomość tego rodzaju problemów zmienia stosunek ludzi do tego zjawiska. Na wzór ruchu Anonimowych Alkoholików, która działa w wielu krajach świata, szwajcarski Czerwony Krzyż uruchomił ruch Anonimowych Prześladowanych. Dbałość rządów państw o odpowiednie ustawodawstwo, profilaktyka w miejscu pracy, pomoc poszkodowanym. Powinny iść w ślad za tym. Zapobieganie zachowaniom mobbingowym staje się koniecznością. Mobbing niszczy bowiem zarówno karierę zawodową, jak też status społeczny i finansowy. Pogarsza się stan zdrowia pracownika, a w skrajnych przypadkach mobbing stać się może przyczyną prób samobójczych. Wymierne straty ponoszą przedsiębiorstwa, a obniżenia całe społeczeństwo (renty, długotrwała rehabilitacja osób poszkodowanych).
HEINZ LEHMANN wyróżnia cztery fazy mobbingu:
W pierwszej fazie powstaje konfliktu, który według pracownika, nie mającego jeszcze świadomości zagrożenia swojej pozycji w zakładzie pracy, uda się opanować;
W drugiej fazie następuje eskalacja konfliktu, które przeradza się w typowe postępowanie mobbingowe, ofiara( z wyraźnymi objawami psychosomatycznymi, będącymi wynikiem stresu) znajduje się w pozycji podporządkowanej sprawcy i nie ma w środowisku pracy żadnej pomocy;
W trzeciej działania przeciw nękanemu pracownikowi nasilają się, broniący się, niekiedy agresywnie, staje się „kozłem ofiarnym”, bo próby obrony kończą się niesłusznym ukaraniem pracownika, jego zdegradowaniem, przydzieleniem mu mniej wartościowej pracy. Jest ona także posądzany o zły klimat w miejscu pracy. Reaguje na to postępującym procesem chorobowym
W czwartej fazie sytuacja jeszcze się zaostrza, często stan nękanego pracownika na tyle się pogarsza, że dalsze zatrudnienie w tym miejscu pracy praktycznie jest niemożliwe albo następuje na zdecydowanie gorszych warunkach. Ilość przydzielonych zadań maleje. Krytyczne położenie zmusza często zastraszoną ofiarę mobbingu do zawarcia ugody i zrezygnowania z pracy za wypłatą stosownego odszkodowania. Strach przed stratą materialnego bytu powoduje też utratę zaufania do osób ze środowiska pracy.
Mobbing może przebiegać w różny sposób, jednak powyższy przedstawiony jest najbardziej typowy. Celem jego jest zawsze psychiczne znęcanie się nad pracownikiem.

Ze zjawiskiem mobbingu możemy mieć do czynienia wszędzie tam, gdzie ludzie przebywają ze sobą w grupie przez dłuższy czas- w szkole, na wyższej uczelni, w miejscu pracy, w stowarzyszeniach i wspólnotach, a także w rodzinie.






BIBLIOGRAFIA:

Słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996
„Psychologia życia społecznego” Wilhelmina Wosińska, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
„Szkolny Słownik Synonimów” Witold Cienkowski, Wydawnictwo Graf-Punkt
„Prawo pracy” Teresa Liszcz, Wydawnictwo Prawnicze Lewis Nexis, Warszawa 2005
Encyklopedia Powszechna PWN, Wydanie 3