Agresja i przemoc - pojęcie i podstawy metodologii

W dzisiejszych czasach agresja i przemoc to problem, który dotyka każdego człowieka. Niepokojącym faktem jest to, że coraz częściej zachowania agresywne występują u dzieci, nawet w wieku wczesnoszkolnym.
Zjawiskiem agresji i przemocy zajmuje się wiele dyscyplin naukowych. Nie można objąć tych pojęć w jedną definicję, bowiem agresja jest pojęciem wieloznacznym.
Filozof, Zygmunt Freud twierdzi, że ,,jeśli człowiekowi nie pozwoli się wyładować agresji, to jego agresywna energia będzie się kumulować, aż w końcu eksploduje albo w formie skrajnego gwałtu, albo choroby psychicznej, stąd też zachowanie agresywne może stanowić swoiste katharsis, oczyszczenie. ”.
Pedagog i psycholog, Włodzimierz Szewczuk agresję definiuje jako ,,wszelkie działanie, którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej, rzeczywistej lub symbolicznej jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje" .
Agresja to dla nas przede wszystkim stan uczuć. ,,Rozpatrując to zjawisko w aspekcie fizycznym, dochodzimy do wniosku, że wszystkim ludziom wspólna jest ta sama reakcja: każdemu pobudzeniu towarzyszy wzrost adrenaliny, powodujący określone uczucia. Uczucia te zaś wyzwalają agresję. "
Chociaż agresja występuję bardzo często, to jednak nie stanowi poważnego problemu u większości dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Jedynie mały procent młodych ludzi zachowuje się agresywnie przekraczając granice normy. ,,Podczas pierwszych lat szkolnych zauważamy u dzieci spadek agresji instrumentalnej na rzecz agresji wrogiej, czyli takiej, która ma na celu wyłącznie krzywdzenie drugiej osoby. "
Na początku, będąc w kontakcie z innymi dziećmi, dla dziecka ważne jest posiadanie zabawki kolegi bo wydaje się fajniejsza od swojej, chęć skorzystania np. z huśtawki w tym samym czasie co koleżanka. Z biegiem lat jednak owe drobnostki już nie wystarczają. ,,Agresja nie jest działaniem jednego typu, ale dotyczy rozmaitych zachowań powodujących fizyczną, psychiczną lub emocjonalną krzywdę innych ludzi. "
Dziecko będąc w szkole, uczy się zachowań od innych osób. Tak jak na początku ważna była walka o zabawki a przy tym płacz, krzyk, przepychanki, tak teraz w środowisku szkolnym dochodzi do bójek, wyzwisk i plotek.
Według Okonia agresja to ,,działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywołującym u osobnika niezadowolenie lub gniew, mające na celu spowodowanie szkody przedmiotowi agresji lub zniszczenie go. Często agresja jest odpowiedzią na frustrację. Agresja fizyczna w stosunku do osób wyraża się w biciu lub znęcaniu, agresja słowna - w wymyślaniu lub wyśmiewaniu się. "
W okresie dzieciństwa każdy z nas zbierał doświadczenia związane z przemocą. Byliśmy świadkami przejawów agresji bądź też ofiarami przemocy. Zazwyczaj wszystko zaczyna się niewinnie, od drobnych przepychanek, uszczypliwości, jednak, jeśli ktoś w porę nie zareaguje może wydarzyć się nieszczęście.
,,Abracham Maslow przykłada wagę do potrzeb człowieka, a przyczyny agresji upatruje w określonych brakach lub w dążeniu do zaspokojenia owych potrzeb. Wspieramy je i wprowadzamy do naszej kultury, w której każdy musi się nauczyć, że nie wszystko toczy się po jego myśli .
Pojęcie agresji może być traktowane również jako przemoc. Z przemocą mamy do czynienia wtedy, kiedy osoba atakująca jest silniejsza fizycznie lub psychicznie albo jest starsza od swojej ofiary. Według K. Pospiszyla przemoc to ,,wszelkie nieprawidłowe akty godzące w wolność osobistą jednostki lub przyczyniające się do fizycznej a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji” .
Przyczyn agresji upatrujemy też we wzorcach zachowań jakie dziecko czerpie z najbliższego otoczenia. Na pierwszym miejscu mamy rodzinę. To od niej w znacznym stopniu zależy jak pokierujemy swoim życiem. Rodzice uczą nas zasad, wychowują nas wkładając wiele uczucia. Niestety niekiedy dzieje się tak, że w niektórych rodzinach tej więzi brakuje, nie ma szacunku, dobrego słowa. Przykładem tego mogą być rodziny patologiczne u których występuje problem alkoholizmu. W niebezpieczeństwie znajdują się ci młodzi ludzie, którzy zastają w swoich domach nie tylko pijanego tatę, ale również mamę.
Na agresywną postawę dzieci ogromny wpływ ma również tolerowanie przez opiekunów negatywnego zachowania się dziecka. W dzisiejszym świecie zapracowanych rodziców niektórzy nie mają czasu na obserwowanie poczynań swojej pociechy, wtedy występuje nadmierne stosowanie nagród lub kar. Czasem mama nieświadoma tego jak dziecko zachowywało się w szkole, pobiło np. kolegę, daje dziecku prezent, ponieważ długo go nie widziała i nagradza go bo tak dzielnie czekał na nią z opiekunką.
Stosując kary również nie zdziałamy niczego dobrego. ,,To nie kara sama ale rodzaj kary stosowanej przez rodziców agresywnych może być nieskuteczny. Kary powinny być wolne od przemocy, poparte uzasadnieniem i wyjaśnieniem powodu. ”
Kolejnym ważnym czynnikiem, który może sprzyjać agresji są kłótnie między rodzicami. Dziecko obserwując zachowania dorosłych często przenosi je do klasy i agresywnie zachowuje się w stosunku do swoich rówieśników. W dziecku rodzi się bunt, to problem, który ciągnie się bardzo długo zwłaszcza kiedy w rodzinie występuje rozwód. Bardzo ważne jest w tym czasie by rodzice wspierali swoje dziecko, okazywali mu miłość, jak również w odpowiedni sposób wprowadzali w daną sytuację .
Z badań wynika, że ,,dzieci agresywne doświadczały w domu niewłaściwych postaw rodzicielskich. Rodzice przejawiali w stosunku do nich postawy odrzucenia, nadmiernych wymagań. Większość z nich dla wymuszenia społeczeństwa stosowali kary cielesne, różnego rodzaju ograniczenia. Dlatego też dzieci stłumione perspektywą kary w domu, stają się agresywne w szkole. "
Rodzice są odpowiedzialni za trudności w kontrolowaniu agresywnych impulsów u swoich dzieci bowiem dzieci są obserwatorami i naśladują agresywne zachowania dorosłych. Tak jak wyżej wspomniałam takich rodziców na ogół cechuje brak akceptacji oraz dezaprobata w stosunku do dzieci. Nie okazują im potrzebnego ciepła, miłości, zrozumienia oraz mają skłonności do częstego wymierzania kar cielesnych. Dlatego też istnieje ścisły związek między stosowaniem kar fizycznych przez rodziców, a wysokim poziomem agresji poza domem. ,,Przemoc rodzi przemoc, dziecko dostrzega, że racja zawsze jest po stronie silniejszego. .
Często zdarza się, że rodzice inaczej wychowują córkę, inaczej syna, wprowadzając odrębne metody wychowawcze. Na pewno nie jest to dobry sposób, bowiem pomimo odmiennych ról społecznych rodzic powinien mieć od dziecka takie same wymagania. Powinien uczyć dziecko jak mam postępować w trudnych sytuacjach i w razie obrony na pewno nie kazać mu bronić się ,,oddaniem ciosu".
Kolejnych przyczyn powstawania agresji i przemocy należy dopatrywać się w środowisku jakim jest szkoła. Szkoła to miejsce, w którym dzieci przebywają większą część dnia. Wiek wczesnoszkolny, to wiek w którym kształtują się podstawowe struktury osobowości : poczucie tożsamości, własnej wartości, możliwości kontrolowania swego zachowania i wpływania na otoczenie.
Kluczowe znaczenie odgrywa organizacja szkoły i czynniki związane ze szkołą jako instytucją:
• Zbyt dużo dzieci w klasach, ograniczona ruchliwość.
• Czas spędzony głównie w sposób jednostronnie ukierunkowany.
• Zbyt wiele sytuacji bez możliwości wyboru (np. wycofania się z grupy).
• Struktura organizacyjna szkoły (nauka zmianowa, łączenie klas, duża liczebność uczniów w szkole powodująca anonimowość zarówno uczniów jak i nauczycieli).
• Ogólny standard budynku i otoczenia (oświetlanie, poziom hałasu, wystrój pomieszczeń).
• Niewłaściwa kontrola uczniów.
• Częste zmiany nauczycieli .

Możemy również wyróżnić czynniki związane z relacjami nauczyciel – uczeń:
• Sytuacje konfliktowe rozwiązywane przez dorosłych w sposób siłowy.
• Niewłaściwy sposób komunikowania się z uczniami (poniżanie, krytykowanie, ośmieszanie, itp.) .
• Sposób rozwiązywania problemów dyscyplinarnych podczas lekcji, częste nastawienie na szybki skutek ( nieuwzględnienie przyczyn i warunków powstania danego zachowania).
• Nieumiejętność radzenia sobie z przeżywaniem silnych i negatywnych uczuć( także wynikających z kontaktów z uczniami).
• Niekonsekwentne metody dyscyplinujące uczniów .
Również grupa rówieśnicza, nauczyciele, starsi koledzy i koleżanki mają ogromny wpływ na młodego człowieka. ,,Dzieci potrzebują innych dzieci, chcą należeć do grupy, która spotyka się na ulicy lub podwórku, by realizować własne pomysły. Człowiek należy do pewnej grupy tylko wtedy i tak długo, dopóki swoim postępowaniem spełnia jej oczekiwania lub też przestrzega jej niepisanych norm. ".
Co wtedy, kiedy dziecko zostaje odrzucone? Czuję się zapewne gorsze, niepotrzebne, słabsze. Brak akceptacji ze strony rówieśników sprawia, że dziecko staje się nieśmiałe, traci poczucie wartości co utrudnia mu dalsze kontakty z dziećmi. Konieczna jest wtedy interwencja nauczyciela i rodzica ale o tym mowa w dalszym podpunkcie mojej pracy.
Dziecko uczęszczające do szkoły powinno czerpać z otoczenia odpowiednie wzorce zachowań. Niestety często się dzieje, że dziecko nieumyślnie staje się świadkiem aktu agresji. ,, Oglądanie osoby zachowującej się agresywnie może wzmóc agresywne zachowanie u obserwatorów zajścia. Zachowania mają tendencje do wzmocnienia, są powtarzane a przez obserwatorów naśladowane i często zwielokrotniane. "
Ważny wpływ na zachowania agresywne dzieci mają nieodpowiednie relacje między rówieśnikami. Wyróżnić można tu agresję słowną oraz fizyczną. Agresja słowna to nic innego jak poniżanie, wyzywanie, plotkowanie. Owy typ agresji częściej występuje u dziewcząt niż u chłopców. Chłopcy są silniejsi, przez co okazują swoją wrogość poprzez bójki, przepychanki.
Również ważną przyczyną potęgowania zachowań agresywnych w szkole są trudności w nauce z którymi nie może uporać się dziecko. Jeśli rodzic lub nauczyciel ma inne oczekiwania wobec dziecka, stawia mu coraz większe wymagania, co kłóci się niekiedy z możliwościami intelektualnymi młodego człowieka to w końcu dziecko się buntuje, przyjmuje postawę obronną co z czasem może przerodzić się w agresję.
W dzisiejszych czasach bardzo ważną rolę w życiu odgrywają środki masowego przekazu. Niestety to również źródło z którego czerpie wiadomości młody człowiek. ,,Telewizyjne programy, w tym również adresowane do najmłodszego widza, zawierają bardzo wiele scen agresywnych, które jak stwierdzono:
- modelują zachowania agresywne
-wywołują agresję (przyglądanie się agresji na ekranie prowokuje do zachowań agresywnych)
- powodują zobojętnienie i znieczulenie na agresywne bodźce
- zwiększają tolerancję dzieci na agresję
- osłabiają mechanizmy kontrolne
- tworzą niejasny obraz świata. Dziecko nie wie co jest dobrem, a co złem, co czynić można, a czego nie należy
- podnoszą poziom lęku przed światem rzeczywistym
- niszczą pozytywne wzorce dziewczęce i chłopięce” .
Telewizja, gry komputerowe a nawet bajki przesycone są brutalnością co powoduje u dziecka znieczulenie na ludzką krzywdę. Niestety młodzi ludzie bardzo dużo czasu spędzają przed ekranem telewizora czy komputera. ,,Gry komputerowe stały się dziś częścią młodego człowieka. Duże zainteresowanie nimi jest faktem z którym nie bardzo radzą sobie rodzice, przeczuwający płynące stąd zagrożenia.
Dzieci uwielbiają bajki, utożsamiają się z bohaterami. Czy mamy zabronić oglądania im bajek?. ,,Wprawdzie nie ma pewności, że każde dziecko uczestnicząc w ekranowej przemocy będzie naśladować i przenosić swoje doświadczenia z rzeczywistości komputerowo-filmowej do realnie istniejącej, to jednak niekwestionowany jest pogląd, że pozostają one w pamięci dziecka i mogą prędzej czy później dać o sobie znać. ”
Podobnie jak agresja, przemoc zajmuje dziś w naszym życiu niemało miejsca, choćby przez wspomnianą wyżej obecność w środowiskach masowego przekazu. Opisują one makabryczne przypadki zabijania dzieci przez dzieci, dokonywane dla przysłowiowych paru groszy. Niewątpliwie bulwersującym zjawiskiem jest sygnalizowana co jakiś czas przemoc stosowana przez nauczycieli wobec uczniów. Jednak obecnie mamy do czynienia z nasileniem się jeszcze innego zjawiska – agresji uczniów do nauczycieli. Pojawiają się doniesienia o rezygnowaniu nauczycieli z pracy w zawodzie z obawy przed atakami uczniów, o spadku autorytetu nauczyciela.
Agresja i przemoc może być powiązana z frustracją. Przykładem na to może być niemożność osiągnięcia wyznaczonego celu. Człowiek, który chce zrealizować swoje zamierzenie, często napotyka po drodze przeszkody co na ogół kończy się frustracją. ,, Im więcej frustracji doświadczamy, tym bardziej skłonni jesteśmy zareagować agresywnie. Tendencje agresywne wzrastają również, gdy frustracja dotyka nas niespodziewanie lub niesłusznie. W różnego rodzaju sytuacjach społecznych agresja i frustracja mogą występować na przemian i stopniowo się wzmacniać ”.
Na forach międzynarodowych podczas omawiania zjawiska przemocy stosowana jest definicja sprowadzająca się do określenia tego problemu jako zachowania agresywnego, podczas którego sprawca przy użyciu ciała lub też narzędzia (przedmiotu) prowadzi do zranienia lub skrzywdzenia drugiej osoby . Z kolei Światowa Organizacja Zdrowia definicję przemocy traktuje jako użycia siły z rozmysłem lub grożenia użyciem takiej siły, przeciw sobie lub innej osobie, grupie a nawet całej społeczności, co w konsekwencji prowadzi do zranienia, śmierci, szkody w rozumieniu psychicznym, ale mogą być skutkiem tego również zaburzenia rozwojowe oraz upośledzenie społeczne .
Przyczyny agresji możemy sklasyfikować mając na uwadze wpływ szkoły oraz rodziny. W ten sposób wskażemy na:

Tabela 1. Przyczyny agresji tkwiące w domu i szkole:
Przyczyny agresji w szkole Przyczyny agresji w rodzinie
- hałas;
- mała przestrzeń do działania;
- ograniczanie dzieciom ruchliwości;
- ukierunkowanie na wykonywanie konkretnych działań;
- mało czasu wolnego;
- pojawianie się sytuacji, w których nie ma zbyt dużych możliwości wyboru;
- anonimowość uczniów;
- anonimowość nauczycieli;
- brak możliwości do wycofania się z grupy;
- brak reakcji nauczycieli na złe zachowania dzieci.

- brak uznania;
- brak zrozumienia;
- brak ciepła;
- brak zaangażowania;
- brak zainteresowania losem i sprawami dziecka;
- pozwolenie rodziców na stosowanie agresji wobec innych;
- brak ukierunkowania i przekazywania dziecku informacji o tym co jest złe, a co jest dobre;
- brak pokazywania dziecku tak zwanych granic zachowań – czyli okazywania, które postawy można wykonywać, a których nie;
- pokazywanie dziecku na przykładzie zachowań dorosłych, czym jest agresja;
- uniemożliwianie dziecku wyrażenia własnych emocji, a więc wychowanie dziecka na zasadzie „dziecko nie ma głosu”;
- nadużywanie w domu siły do rozwiązywania problemów;
- pokazywanie dziecku podwójnych wzorców zachowań, a więc co innego się mówi, a co innego się robi.

Źródło: G. Mitel, Wprowadzenie do psychologii, Wyd. GWP, Gdańsk 1999, s. 278.

Mając na uwadze przeobrażenia, jakie dokonują się we współczesnym społeczeństwie z pewnością za czynniki, które przyczyniają się do powstawania agresywnych zachowań dzieci zaliczymy coraz częściej pojawiające się w mediach brutalne zachowania, jako coś normalnego, mniejszy wyraz zainteresowania rodziców sprawami i losem własnego dziecka oraz złe a wręcz niewydolne funkcjonowanie placówek oświatowych. Bardzo ważne jest aby wskazać również na kryzys wartości, z jakim mamy w chwili obecnej do czynienia, i to w ujęciu szkoły jak i rodziny. Wszystko to sprowadza się do ograniczenia więzi rodzinnych, coraz więcej rodzin doświadcza ubóstwa, co powiększa grono problemów, a co jest doskonałym podłożem do rozwijania się agresji, ponieważ często młodzi ludzie tak naprawdę sami pozostają kowalami własnego losu i sami muszą sobie radzić ze swoimi problemami.
Na podstawie prowadzonych badań określa się, że poziom przemocy oraz agresji wśród dzieci oraz młodzieży stale wzrasta. Ostatnie z takich badań zostało przeprowadzone w roku 2011 w ramach programu „Szkoła bez przemocy” . Programowi patronował prezydent Bronisław Komorowski i wzięło w nim udział 18 dzienników regionalnych. Na podstawie przeprowadzonych badań wszystkie rodzaje przemocy przydzielono do 8 typów tj. :
- przemoc fizyczna;
- groźna przemoc fizyczna;
- przemoc werbalna;
- przemoc relacyjna;
- zmuszanie;
- przemoc materialna;
- cyberprzemoc;
- przemoc seksualna.
Za najbardziej rozpowszechnioną formę przemocy uważa się słowną, innymi słowy werbalną, której doznało 63% badanych. W ten sposób można określić, że co najmniej 2/3 uczniów doznało między innymi obrażenia, poniżenia, czy nawet wyśmiewania . W przypadku 33% uczniów wskazano na doświadczenie przemocy fizycznej, co sprowadziło się do zastosowania pobicia lub też przewrócenia . W przypadku 7% uczniów została zastosowana groźna przemoc fizyczna, czyli taka, w której wykorzystano niebezpieczne narzędzia, które w konsekwencji przyczyniają się do obrażenia ciała . 41% badanych wskazało na dotknięcie przemocą relacyjną, co oznacza, że w stosunku do nich zastosowano manipulowanie relacjami społecznymi, tak aby w konsekwencji doprowadzić im do przykrości . Jeśli weźmiemy pod uwagę przemoc materialną to za najczęściej stosowaną formę tego działania uznamy kradzieże – takiego działania doświadczyło 13% badanych uczniów. Z samą postacią przemocy materialnej, która poza kradzieżą może przybrać również postać niszczenia, uszkodzenia, czy wymuszenia przedmiotów spotkało się 20% badanych uczniów .
Jednym z nowoczesnych rodzajów przemocy jest tak zwana cyberprzemoc. Przez autorów pojęcie to jest również nazywane przemocą cyfrową. Za postać tego rodzaju przemocy określa się przemoc z użyciem technologii informacyjnych oraz komunikacyjnych, a w głównej mierze z zastosowaniem dostępu do Internetu lub też za pomocą telefonu komórkowego. Do podstawowych firm tego rodzaju zjawiska zalicza się straszenie, nękanie. Publikowanie ośmieszających zdjęć, filmów w sieci, podszywanie się pod kogoś bez jego woli i wiedzy,. W przypadku tego rodzaju przemocy mamy do czynienia z anonimowym sprawcą . Na podstawie przeprowadzonych badań określono, że co najmniej jedna piąta badanych 19% doświadczyła przemocy cyfrowej. Wskaźnik tego rodzaju przemocy jest podobny, jak w innych krajach, a za najbardziej rozpowszechnioną formę tego problemu uważa się wysyłanie obraźliwych sms lub wiadomości pocztowych e-mail.
W poniższej tabeli przedstawiono dane statystyczne odnoszące się do odsetka uczniów, którzy przynajmniej raz doświadczyli poszczególnych rodzajów przemocy w roku 2011:

Tabela 2. Odsetek uczniów doświadczających co najmniej raz poszczególnych rodzajów przemocy w 2011 r.:
Rodzaj przemocy Odsetek uczniów %
Przemoc fizyczna 33
Groźna przemoc fizyczna 7
Przemoc słowna 63
Przemoc relacyjna 41
Przemoc materialna 20
Cyberprzemoc 19
Przemoc seksualna 14
Dręczenie 9
Źródło: Agresja i przemoc w szkołach, Opracowania tematyczne OT 613, Biuro Analiz i Dokumentacji – Zespół Informacji i Statystyk, Kancelaria Senatu, kwiecień 2012, s. 6.

W badaniu poddano również analizie poziom agresji i przemocy wśród uczniów klas I-III, jaki miał miejsce w latach 2006-2009. Przedmiot badań objął tym samym cztery grupy zachowań ryzykowanych, w tym między innymi przemoc oraz zachowania agresywne. Badania, które przeprowadzono można porównać do skali tego zjawiska na tle innych państw, gdzie na przykład w Szwecji dręczenie obejmuje 9% uczniów, w Finlandii ten wskaźnik wynosi 13%, a w krajach nadbałtyckich około 43-44%. W Polsce wielkość tego wskaźnika graniczy w przypadku chłopców w wielkości około 25%, a w przypadku dziewczynek 12% .
Z prowadzonych badań wynikły również pozytywne aspekty życia w szkole. Ponad połowa uczniów potwierdziła, że się dobrze rozwija, a ponad 2/3 badanych potwierdziło, że ma w szkole przyjaciół. Powracając z kolei do wyników z tytułu agresji i przemocy uczniów w klasach I-III, w poniższej tabeli zestawiono wyniki z przeprowadzonych badań:

Tabela 3. Odsetek uczniów doznających i używających agresji i przemocy w klasach I-III w latach 2006-2009:
Zachowanie agresywne i przemoc Gimnazja publiczne
Klasa I Klasa II Klasa III
Doświadczenie przemocy fizycznej lub psychicznej w szkole 38 36 33
Bójki 33,5 28 23
Bójki grupowe 16 15 15
Ubliżanie nauczycielom 20,5 26 27
Celowe uderzanie lub uszkodzenie ciała 14 13,5 13
Noszenie niebezpiecznych narzędzi 10 13 12
Używanie niebezpiecznych narzędzi w celu wymuszenia 3,5 4 5
Cyberprzemoc Brak pytania Brak pytania 15
Źródło: Agresja i przemoc w szkołach, Opracowania tematyczne OT 613, Biuro Analiz i Dokumentacji – Zespół Informacji i Statystyk, Kancelaria Senatu, kwiecień 2012, s. 8.

Na podstawie przedstawionych wyników badań można wywnioskować, że najczęściej występującymi formami przemocy wśród gimnazjalistów, uczniów klas I-III są przemoc fizyczna i psychiczna. Na drugim i trzecim poziomie plasują się bójki w szkole oraz zjawisko agresji werbalnej w stosunku do nauczycieli.
O zjawisku przemocy i agresji możemy również mówić mając na uwadze statystyki policyjne. Z tych z kolei wynika, że w placówkach szkolnych coraz częściej dochodzi do popełniania różnego rodzaju przestępstw. W samym roku 2011 w szkołach podstawowych oraz gimnazjach doszło do liczby 28 019 przestępstw . Wskaźnik ten w porównaniu do roku 2010 wzrósł o 6,95% . Jeśli weźmiemy pod uwagę wyniki z badań z roku 2004, to liczba przestępstw popełnionych w szkołach w roku 2011 w porównaniu do roku 2004, wzrosła o 62,2% . Coraz częściej do przestępstw dochodzi wśród młodych ludzi, co za tym idzie wiek sprawców jest niższy, ponadto przestępstw z użyciem przemocy coraz więcej dopuszcza się dziewczyn . Największą liczbę przestępstw w szkołach stanowią przestępstwa rozbójnicze, których liczba w roku 2011 wzrosła o 93,4%. Taka sama sytuacja ma miejsce w przypadku bójek oraz przestępstw narkotykowych. O 47,2% wzrosła liczba przestępstw z tytułu bójki lub pobicia, a o 54,5% liczba przestępstw narkotykowych . Warto podkreślić, że spadkowi uległa liczba zgwałceń – spadek ten wyniósł 53,8%. W poniższej tabeli przedstawiono dane z wyników badań, dotyczące liczby przestępstw stwierdzonych w szkołach podstawowych oraz gimnazjach w latach 2009-2011:

Tabela 4. Liczba przestępstw stwierdzonych w szkołach podstawowych i gimnazjach w latach 2009-2011:
Kategoria Szkoły podstawowe i gimnazja
2009 2010 2011
Przestępstwa stwierdzone ogółem 21 040 26 197 28 019
Przestępstwa kryminalne 20 692 25 780 27 687
Przestępstwa rozbój cze 3 918 6 221 7 577
Kradzież cudzej rzeczy 2 639 2 778 2 664
Uszczerbek na zdrowiu 2 208 2 953 2 613
Przestępstwo przeciwko funkcjonariuszowi publicznemu 2 223 2810 2 342
Udział w bójce lub pobiciu 1 021 1 307 1 503
Kradzież z włamaniem 650 815 785
Przestępstwa narkotykowe 433 520 669
Zgwałcenie 26 20 14
Źródło: Agresja i przemoc w szkołach, Opracowania tematyczne OT 613, Biuro Analiz i Dokumentacji – Zespół Informacji i Statystyk, Kancelaria Senatu, kwiecień 2012, s. 11.

Przemoc w szkole jest dość szerokim zjawiskiem społecznym. Problematyka przeciwdziałania tego zjawiska została uregulowana w ustawie z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty , oraz w szeregu aktów wykonawczych, które regulują w sposób szczegółowy tego rodzaju problematykę. Przemoc i agresja w szkole wymagają szczególnego traktowania. Z tego też względu Ministerstwo Edukacji Narodowej podejmuje się działań, które mają na celu rozwiązanie problemu agresji oraz przemocy w szkole. Przykładem tego jest przyjęta w roku 2008 uchwała w sprawie programu „Bezpieczna i przyjazna szkoła”.
Nam, osobom dorosłym, nietrudno rozpoznać przejaw agresji i przemocy. Mamy z nimi styczność w życiu codziennym. Możemy stać się przypadkowymi świadkami aktu agresji bądź też sami wzięliśmy lub weźmiemy w nim udział. Charakterystyczną cechą ludzi agresywnych, nawet dzieci tych najmłodszych jest wybuchowość. Stosują akty agresji wtedy, kiedy cierpią z powodów osobistych, rodzinnych lub otoczenia. Zdarza się często, że nie tylko człowiek staje się obiektem zachowań agresywnych. Małe dziecko potrafi okazać złość znęcając się nad zwierzętami, kopie, szarpie itp. jak i również dewastuje własność niewinnego człowieka, np. niszczy rośliny, wyrywa je i depcze, wybija szyby kamieniami. Będąc w szkolnej klasie dziecko naładowane złą energią potrafi rzucać krzesłami bądź też wyładowywać swoją złość na nauczycielu.
Do przejawu agresji możemy zaliczyć również chuligaństwo . W tym przypadku objawia się ono w postaci niszczenia czyjegoś mienia. Młody człowiek wyładowuje swoje napięcie i czerpie z tego radość. Sprawia mu to przyjemność zwłaszcza wtedy, gdy osoba poszkodowana nie domyśla się kto to zrobił i winowajca w ten sposób uniknie jakiejkolwiek kary. Mowa o agresji biernej, w której nie ma mowy by osoba bierna dała się złapać na gorącym uczynku. Zazwyczaj działa w ukryciu, często wybiera plotki, szantaż.
Wyżej wymienione przejawy okrucieństw to skutki agresji fizycznej. Wyodrębnić możemy również skutki psychiczne, min płacz, lament, bicie, kopanie, plucie.
Według T. Tomaszewskiego ,,agresywne zachowanie się może przejawiać się w trzech głównych formach :
- forma izolowania się – nie patrzenia na siebie nawzajem, wzajemnego unikania się, nie odzywania się, trwałego zerwania wszelkich stosunków, itp;
- forma demonstrowana- aktywnego okazywania swego niezadowolenia przez gesty, miny, wyrzuty, wymówki, mniej lub bardziej przejrzyste aluzje;
- forma ataku agresji w ściślejszym tego słowa znaczeniu, polegającym na czynnościach zmierzających do zaszkodzenia danej osobie, osłabieniu jej, sprawienia bólu, itp.
Agresja może przejawiać się na różne sposoby. Każdy sposób jest dobry by wyrządzić krzywdę drugiej osobie. Małe dzieci również są tego świadome i często prowokują takie sytuacje. Jeśli widzimy dziecko, które stara się zwrócić na siebie uwagę, krzyczy, śmieje się głośno z innych tak by wszyscy widzieli i słyszeli to można powiedzieć, że jesteśmy świadkami agresji czynnej.
Inny rodzaj agresji to agresja fizyczna i słowna. Nie ma skali by określić, która wyrządza większą szkodę. Na pewno obie są niebezpieczne, zwłaszcza dla młodego człowieka, który czasem nie zdaję sobie powagi sytuacji z tego co robi. Agresję fizyczną ,, określa się jako atak na inną osobę, w którym atakujący posługuje się określonymi częściami ciała lub narzędziami, zadając ból lub wyrządzając szkody osobie będącej przedmiotem agresji. Przejawia się ona w uderzeniu lub pobiciu kogoś, w uszkodzeniu lub zniszczeniu mienia osobistego.” 19
Czym zatem różni się agresja słowna? ,, Agresja słowna polega na posłużeniu się bodźcami werbalnymi szkodliwymi dla atakowanej osoby, wywołującymi u niej strach, poczucie krzywdy lub odrzucenie uczuciowe. Wyraża się ona w niektórych żądaniach, rozkazach, wyzwiskach, lekceważącym traktowaniu, podjudzaniu do agresji, odmowie udziału we wspólnym działaniu, zawstydzaniu, pretensjach, groźbach. Może ona przybierać formę agresji bezpośredniej, pośredniej bądź agresji przemieszczonej. ”.
Przejawy agresji najlepiej jest przedstawić mając na uwadze klasyfikację rodzajów tego zjawiska. W ten sposób można mówić o:
- agresji czynnej, czyi takiej formie działania, które powodują szkodliwość, dla przedmiotów, na które jest ta agresja ukierunkowana. Ta forma agresji jest zazwyczaj bardzo głośna oraz dość dobrze zauważalna. Głównymi symptomami i oznakami agresji czynnej są złośliwość, okrzyki, groźby, a nawet fizyczny atak agresora. Agresorzy działają wtedy mając na celu własną ochronę, w tym ochroną swoich potrzeb, wartości, zdania czy też tego co posiadają. Z drugiej strony podkreślimy, że agresja taka ma za przyczynę brak poczucia bezpieczeństwa, czy też złość. Poprzez agresywne działania osoby, osoby, które się nimi kierują próbują wyrazić swoje uczucia oraz negatywne emocje.
Drugi rodzaj stanowi agresja bierna , czyli takie działanie, które sprowadza się do manipulowania inną osobą, poprzez dokuczanie, czy też ranienie, ale nie sprowadza się do otwartego konfliktu. W przypadku tego rodzaju agresji podkreślimy, jak wielce destrukcyjne działanie powoduje jej zastosowanie. W przypadku osób, które stosują ten rodzaj agresji podkreślimy również to, że ciężko jest taką osobę złapać na gorącym uczynku. Osoby, które ją stosują często uciekają od przyznania się do tego rodzaju działania. Za przejawy tych postaw określimy złą minę, naburmuszenie, obrażanie się.
Z drugiej strony można mieć do czynienia z agresją fizyczną, werbalną, emocjonalną oraz autoagresją . Jeśli weźmiemy pod uwagę agresję fizyczną do podkreślimy, że najczęściej sprowadza się to do pokazywania zachowań o bezpośrednim i napastliwym charakterze. W ten sposób za zachowania, które będą świadczyć o przejawie agresji uznamy ruchy poszczególnych części ciała, w tym głównie rąk i nóg i będą nimi: uderzenia, szarpanie, trącanie, podstawianie nogi, kopnięcia, szturchnięcia. Takie ataki są też często wykonywane za pomocą użycia narzędzi, np. pineska, długopis, kamień, książka. Agresja fizyczna związana jest z zastosowaniem złożonych zachowań napastliwych i niejednokrotnie kończy się bójką, pobiciem kogoś, lub zastraszeniem kogoś. Jeśli weźmiemy pod uwagę zachowania pośrednie to z pewnością wskażemy, że pierwszymi objawami tego rodzaju agresji będzie dokuczanie, czy też np. celowe chowanie czyichś przedmiotów np. zabawy. Tacy agresorzy często są anonimowi. Zachowania destrukcyjne w takich przypadkach dotyczą niszczenia rzeczy drugiej osoby, które stanowią jej własność. Drugi rodzaj agresji, czyli werbalny sprowadza się do wskazania na okazywanie negatywnych uczuć oraz emocji poprzez wypowiedzi, a więc krzyki, wyzwiska, ośmieszanie, czy też słowne dokuczanie. W ten sposób możemy mówić o agresji bezpośredniej i pośredniej. W przypadku agresji bezpośredniej będziemy mieć do czynienia z wypowiedziami napastliwymi, np. straszeniem, odpędzaniem, podawaniem informacji, które się nieprawdziwe, czy też wypowiedzi poniżających drugą osobę. Agresja pośrednia z kolei będzie dotyczyć wypowiedzi agresywnych do osób trzecich, których celem będzie sprawienie krzywdy i szkody innej osobie. W przypadku kolejnego rodzaju agresji, czyli emocjonalnej będziemy mieć do czynienie z osobą, która jest ofiarą agresji i, która w przypadku braku bezpieczeństwa zaczyna się lękać i złościć, aby w ten sposób pokazać, na brak zaspokojenia podstawowej potrzeby jaką jest właśnie bezpieczeństwo. Agresja emocjonalna oznacza okazanie emocji, a jej przykładami są krzyk, plucie, ucieczka czy też płacz . Ostatni rodzaj, czyli autoagresja sprowadzać się będzie do takich zachowań, które oznaczać będą brak wiary we własną osobę, złe i nieumiejętne sprostanie stojącym przed dziećmi wymogom, brak nadziei na to, że będzie dobrze. Takie uczucia przyczyniają się do powstawania zachowań agresywnych, które mogą być kierowane do własnej osoby, a więc szkodliwych dla samego siebie. Najczęściej autoagresja sprowadza się do zachowań autodestrukcyjnych. Osoby takie popadają w uzależnienia i mają świadomość pełnego zła wyrządzanego na rzecz własnej osoby, np. drastyczne odchudzanie się, palenie papierosów, a w najgorszych przypadkach podejmowanie przez takie osoby prób samobójczych. Autoagresja świadczy o zaburzeniach psychicznych drugiej osoby.
Jak już wiadomo, agresja i przemoc to jeden z najtrudniejszych problemów wychowawczych. Dziecko bije rodzeństwo i kolegów, kłóci się ze wszystkimi wokół, jest wulgarne, wyniosłe, odpowiada w sposób nieuprzejmy osobom starszym lub nauczycielom. Agresji nie jesteśmy w stanie w żaden sposób zatrzymać, trzeba ją natomiast starać ukierunkować, by znalazła bezpieczne ujście.
Bardzo ważną rolę w eliminowaniu zachowań agresywnych u dzieci spełniają rodzice . To oni powinni stworzyć dziecku bezpieczne warunki, otoczyć je opieką i miłością. W dzisiejszym świecie ważne jest by poświęcać dzieciom jak najwięcej uwagi, interesować się ich życiem, poznawać ich przyjaciół. W razie wystąpienia problemów szukajmy kompromisu, rozmawiajmy z dzieckiem, starajmy się mu pomóc. W dzisiejszym świecie dzieci skromne, nieśmiałe, mają trudniej. Często zdarza się tak, że zamykają się w sobie. Nie pozwólmy by czuło się osamotnione i obwiniało za to, że ktoś go nie lubi. Dla dzieci przejawiających agresję ważne jest by rodzic doceniał każde jego osiągnięcie. Zwrócenie uwagi na to co dzieje się z naszą pociechą jest najlepszą metodą by przeciwdziałać szerzącym się niebezpieczeństwom ze strony agresji. Ważnym sposobem zapobiegania przemocy i agresji jest ustalenie z dziećmi jasnych zasad i konsekwencji. Z rozwagą stosujmy kary. Czasem lepiej nakazać dziecku np. naprawić to co zepsuł niż zabrać.
W dzisiejszej dobie zapracowanych rodziców, coraz mniej czasu poświęcamy swoim pociechom. Najczęściej weekendy służą by nadrobić stracony czas. Ważne jest zatem by ten czas spożytkować w jak najlepszy sposób. Każde dziecko na pewno ucieszy się z wycieczki rowerowej za miasto, chętnie pójdzie na basen lub do ZOO. Organizowanie dzieciom aktywności ruchowej to także dobry sposób na wyładowanie energii . W tym co robimy starajmy się być wzorem do naśladowania. Dziecko widząc i słysząc różne sytuacje w domu, np. krzyki, kłótnie, bluźnierstwa często przenosi akty agresji na teren szkoły.
Kolejnym ważnym sposobem zapobiegania sytuacji agresywnych jest ochrona młodych ludzi przed szkodliwym wpływem modeli agresywnego zachowania się. Coraz częściej dzieci poświęcają swój wolny czas siedząc przed telewizorem i oglądając bajki. Rodzic powinien bacznie obserwować czy owe bajki nie zawierają przejawów agresji i przemocy. Należy również zainteresować się tym co robi dziecko przy komputerze, jak długo gra w gry. Może lepszym rozwiązaniem będzie wspólne poczytanie książki, ułożenie puzzli, przygotowanie posiłku? Nie możemy zabronić dziecku oglądania telewizji ale możemy zaproponować które programy powinien obejrzeć lub po prosty wyjść na spacer, na lody.
Pomimo tego, że agresja spotyka się negatywną oceną społeczeństwa to jednak z roku na rok się nasila. Najczęściej radzimy sobie z agresorem wymierzając mu karę. Negujemy jego złe zachowanie i oczekujemy poprawy. Czy jest to dobre zachowanie? Niestety, jeśli uciekamy się do kary fizycznej, to tylko możemy pogorszyć sprawę. Psychologia podpowiada, że karać należy wtedy gdy opadną emocje.
Przeciwdziałanie agresji i przemocy to długotrwała praca rodziców i nauczycieli. Szkoła zaraz po środowisku rodzinnym ma duży wpływ na ograniczenie szerzącej się fali wyrażania negatywnych emocji w sposób niepożądany. Szkoła nie może być bezradna. Zadaniem nauczycieli jest baczne obserwowanie swoich podopiecznych i rzetelne rozpoznanie zjawisk zachodzących na terenie szkoły, poznanie przyczyn. Wiedza ta pozwoli na przygotowanie odpowiednich programów profilaktycznych. Bardzo ważne jest budowanie przyjaznych relacji na terenie szkoły i w klasie. Nauczyciel musi zadbać o integrację klasy, współpracę między uczniami.
Dobry nauczyciel powinien być autorytetem dla ucznia, być osobą z pasją. Powinien dążyć do poznania każdej jednostki, poznać jego środowisko rodzinne, jego dobre i złe strony. Ważny jest również stały kontakt nauczyciela z rodzicami co ułatwi przekazywanie informacji o postępach czynionych przez uczniów. Gdy kształtują się pożądane społecznie relacje między nauczycielem a uczniem, wówczas powstają korzystne warunki do skutecznej pracy wychowawczej. Szkoła powinna współpracować z rodzicami. Rodzice uczniów zarówno ofiar przemocy jak i również sprawców powinni wiedzieć jak postępować z dziećmi agresywnymi. Warto organizować spotkania ze specjalistami np. z pedagogiem lub psychologiem .
Bardzo ważne jest by nauczyciel mający w swojej klasie przypadek dziecka agresywnego nie pozostał z tym problemem sam. Ważne jest przedyskutowanie przypadków trudnych dzieci z innymi nauczycielami. Wspólne weryfikowanie podjętych działań ułatwi nam szukanie dróg wyjścia z sytuacji trudnych.
W dzisiejszych czasach nauczyciel ma niewątpliwie trudne zadanie by zjednać sobie uczniów i sprawić by jego lekcja przebiegała beż żadnych zakłóceń. Przeważnie w każdej klasie znajdzie się osoba która swoim postępowaniem wyróżnia się w grupie. Nawet jeśli ta osoba zachowuje się agresywnie w stosunku do nauczyciela, przeszkadza w prowadzeniu lekcji, nie znaczy to że nauczyciel może reagować złością. Najlepszym sposobem jest traktowanie wszystkich uczniów na jednym poziomie, tj. sprawiedliwie, jeśli chcemy porozmawiać o niewłaściwym zachowaniu ucznia nie możemy robić tego na forum klasy tylko poza nią. Zachowania agresywne mogą wyprowadzić z równowagi, jednak musimy mieć nad tym kontrolę by nie dać się sprowokować. Agresor tylko czeka na nasze potknięcie, sprawi mu przyjemność fakt że nie możemy poradzić sobie z emocjami. Jeśli nauczyciel odkryje w swojej grupie ,,trudny przypadek” konieczne jest by wychowawca wyszedł mu z pomocą. Ważne jest by dowiedział się czemu dziecko źle się zachowuje, co jest tego powodem. ,,Jeśli stosowanie przemocy sprawia agresorom przyjemność lub prowadzi do uzależnienia, przy jednoczesnej małej świadomości tego zjawiska, wtedy trudno jest znaleźć powód, dla którego agresorzy mieliby zrezygnować z tego typu zachowań. Aby przemoc ustała, grupa musi się rozpaść lub ofiara musi opuścić klasę, szkołę. Dlatego tak ważna jest rola dorosłych w identyfikowaniu o przerywaniu sytuacji przemocy” . Nowoczesne podejście do zaburzeń nastroju oraz zaburzeń rozwoju, czyli innymi słowy w przypadku agresywnych zachowań dzieci i młodzieży sprowadza się do wskazania na zespół interdyscyplinarnych działań, które muszą spełniać dwa cele. Po pierwsze zadaniem takim jest wzmacnianie czynników, które sprowadzają się do ochrony poprzez promocję zdrowia, czy też promocję rozwoju możliwości danej osoby oraz eliminacja czynników, które powodują ryzyko i przeciwdziałanie ich występowaniu. Każde zachowanie człowieka uzależnione jest od jego cech oraz tego, jakie czynniki panują w danym środowisku. W ten sposób mamy do czynienia z czynnikami o charakterze chroniącym, oraz czynnikami, które zwiększają możliwość do podjęcia się wykonania określonego działania czy też zachowania. Są to więc dwa rodzaje czynników, tj. chroniące oraz ryzyka. Jeśli weźmiemy pod uwagę czynniki chroniące to z pewnością wskażemy na:
- silne więzi emocjonalne łączące dzieci z rodzicami;
- odnoszenie się w zachowaniach i postawach do praktyk religijnych;
- wnoszenie do domu zachowań mających na celu większe zainteresowanie się nauką;
- wnoszenie i obnoszenie się w domu prawami z tytułu autorytetów, wartości, prawa oraz norm społecznych;
- przynależność do pozytywnej grupy.
Jeśli weźmiemy pod uwagę czynniki ryzyka, to wskażemy na takie sytuacje, oraz cechy, które sprzyjają powstawaniu zachowań określanych jako ryzykowne. Do tej grupy czynników z pewnością zaliczymy :
- podatność i panowanie wokół lęku oraz niepokoju;
- niski stopień samooceny własnej osoby;
- słaby stopień kontroli wewnętrznej;
- niedojrzałość społeczną;
- niedojrzałość emocjonalną;
- brak zainteresowanie nauką oraz wykształceniem;
- zaburzenia w relacjach z najbliższymi osobami to jest rodziną;
- brak hierarchii wartości;
- nieadekwatne czyli nierealistyczne oczekiwania wobec własnej osoby oraz własnego otoczenia.
Zachowania ryzykowne podejmowane są zazwyczaj wtedy kiedy mamy do czynienia z pojawianiem się większej liczby czynników ryzyka. W ten sposób mamy do czynienia z dłuższym czasem trwania szkodliwych czynników. Głównym zadaniem rodziców jak i nauczycieli jest wdrażanie długookresowego procesu socjalizacji dzieci. W ten sposób za pomocą wspólnych działań szkoły oraz rodziny możliwe staje się wartościowanie rozwoju dziecka, aby dać mu szansę na zakończenie procesu socjalizacji z pełnym sukcesem. Jeśli weźmiemy pod uwagę strategie profilaktyczne to wskażemy na:

Tabela 5. Strategie profilaktyki w przeciwdziałaniu agresji i przemocy:
Rodzaj strategii Działanie
Strategie informacyjne Celem tego rodzaju strategii jest dostarczenie informacji z zakresu między innymi skutków zachowań ryzykownych, oraz umożliwienie dokonywanie wyborów racjonalnych i przemyślanych
Strategie edukacyjne Celem tego rodzaju strategii jest niesienie pomocy dla rozwijania umiejętności zwłaszcza w ujęciu psychologicznym oraz społecznym, a więc umożliwienie nawiązywania kontaktów, radzenia sobie w trudnych i stresowych sytuacjach, umiejętność do rozwiązywania konfliktów;
Strategie alternatyw Celem tego rodzaju strategii jest niesienie pomocy w przypadku zaspokojenia ważnych potrzeb, w tym między innymi potrzeb z tytułu przynależności, osiągnięcia sukcesu oraz satysfakcji życiowej, poprzez tworzenie warunków i możliwości do angażowania się we własną działalność pozytywną np. artystyczną.
Strategie interwencyjne Celem tego rodzaju strategii jest niesienie pomocy osobom, które mają trudności w rozwiązywaniu własnych problemów oraz identyfikacji tych problemów.
Strategie zmniejszania szkód Celem tego rodzaju strategii jest ochrona człowieka przed skutkami zachowań określanych jako ryzykowne. W tym przypadku strategie są kierowane do osób z grupą tak zwanego najwyższego ryzyka.
Źródło: J. U. Rogge, Agresja a wychowanie. Wyd. Jedność, Kielce 2007, s. 33.

Drugą grupę strategii przedstawił W. B. Hansen, który wskazał na gradację tak zwanej skuteczności działania. W ten sposób przedstawił 12 strategii działania:

Tabela 6. Strategie działania wg W. B. Hansena:
Rodzaj strategii Działanie
Strategia „przekonania normatywne” Celem tego rodzaju strategii jest wskazanie na nieprawidłowe przekonania oraz oczekiwania społeczne, w ten sposób prowadzi się do konfrontacji takich przekonań ze stanem faktycznym i na tej podstawie następuje budowa przekonań oraz norm pozytywnych oraz prawdziwych.
Strategia „osobiste postanowienia” Celem tego rodzaju strategii jest skoncentrowanie się na motywacji do podejmowania postanowień kontrolowanych oraz osobistych i jednocześnie ważnych wyborów życiowych. W ten sposób dochodzi do wzmocnienia samooceny, samokontroli oraz odpowiedzialności.
Strategia „kształtowanie systemu wartości” Celem tego rodzaju strategii jest poznawanie, nazywanie a następnie przyjmowanie wartości i postaw, które są uważane za te o największym znaczeniu. W ten sposób następuje ochrona ludzi przed ryzykiem podejmowania takich działań, które są uznawane za ryzykowne i naruszają w ten sposób ich wartości np. wartość zdrowia, czy też wartość życia.
Strategia „informowanie o realnych konsekwencjach” Celem tego rodzaju strategii jest takie przekazywanie informacji aby wskazywać na szkody oraz bezpośrednie i pośrednie skutki zachowań ryzykownych.
Strategia „uczenie konstruktywnego odmawiania” Celem tego rodzaju strategii jest ukształtowanie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach związanych z presją oraz wywieraniem nacisku na inne osoby, czy też podejmowania się zachowań zaliczanych do grona ryzykownych.
Strategia „alternatywne sposoby życia” Celem tego rodzaju strategii jest skupienie się na ukazaniu alternatywnych sposobów spędzania wolnego czasu oraz inspirowaniu do rozwoju własnych zdolności oraz wszelkiego rodzaju pozytywnej aktywności.
Strategia „wyznaczanie celów” Celem tego rodzaju strategii jest ukierunkowanie i nastawienie się na cele, wymagania oraz motywację do osiągania zakładanych celów.
Strategia „uczenie podejmowania decyzji” Celem tego rodzaju strategii jest dążenie do zwiększania zdolności w przypadku podejmowania decyzji racjonalnych, zwłaszcza w przypadku dokonywania ważnych wyborów.
Strategia „zwiększanie poczucia własnej wartości” Celem tego rodzaju strategii jest ukierunkowanie na poznawanie sposobów w radzeniu sobie z negatywnym stosunkiem do własnej osoby, co ma na celu zwiększenie poczucia własnej wartości.
Strategia „umiejętność opanowania stresu” Celem tego rodzaju strategii jest nauka tego w jaki sposób zwiększyć umiejętności związane z zaradnością oraz radzeniem sobie w sytuacjach stresujących i frustracyjnych.
Strategia „dostępność pomagania” Celem tego rodzaju strategii jest działanie na rzecz poszerzenia wiedzy o dostępnych miejscach oraz formach pomocy, z tytułu uzyskania wsparcia społecznego.
Strategia „nabywanie umiejętności społecznych” Celem tego rodzaju jest wskazanie na nabycie umiejętności do zwiększania kontaktów społecznych i interpersonalnych.
Źródło: J. U. Rogge, Agresja a wychowanie. Wyd. Jedność, Kielce 2007, s. 47.

Mówiąc o agresji i przemocy nie można zapominać o samych działaniach, które są ukierunkowane na właściwe reagowanie w przypadku zaistnienia takich zachowań. System reagowania w takich przypadkach powinien obejmować następujące elementy działania i współdziałania :
- reagować należy na każdą sytuację, w której dochodzi do wystąpienia agresji oraz przemocy – jeśli brak jest takich reakcji, jest to jednoczesne z przekazaniem informacji o tym, że każdy może się tak zachowywać i nie ma w tym niczego złego;
- w przypadku występowania sytuacji doraźnych, należy podejmować działania szybkie i zdecydowane;
- bardzo ważnym elementem działania jest ukazywanie troski o drugą osobę, w tym przypadku ucznia – dotyczy to w taki sam sposób ofiar jak i sprawców agresji i przemocy – ucznia takie nie należy potępiać, ale pokazywać mu, które zachowania są dobre i aprobowane, a które nie i w sposób zdecydowany należy pokazywać niezgodę w przypadku zaistnienia zachowań agresywnych oraz przemocy;
- w każdym przypadku należy podejść do agresji indywidualnie i w tym celu należy dokonać wnikliwego rozpatrzenia;
- w celu osiągnięcia jeszcze większych rezultatów działania należy współdziałać z innymi osobami, aby razem udzielać wsparcia oraz pomocy.
Wiele miejsca poświęca się również działaniu osób, które podejmują się interwencji w przypadku zaistnienia agresji lub też przemocy. Zwraca się w ten sposób uwagę na :
- unikanie przez osobę interweniującą agresji fizycznej;
- unikanie przez osobę interweniującą agresji słownej w tym między innymi zawstydzania, oceniania, stosowania komunikatów pt. Ty zawsze stwarzasz problemy, jakim Ty jesteś ciężkim dzieckiem itp.;
- to, aby osoba interweniująca unikała okazywania niepewności;
- to, aby osoba interweniująca nie wchodziła w niepotrzebne dyskusje oraz wygłaszała długie monologi czy też teksty moralizujące, które wzbudzą w agresorze dodatkowy punkt zaczepienia i zdenerwowania;
- to aby osoba interweniująca była stanowcza;
- to aby osoba interweniująca mówiła prosto, zwyczajnie, jasno i zrozumiale;
- to aby, osoba interweniująca traktowała osobę będącą sprawcą w sposób poważny z uwzględnieniem odpowiedzialności za swoje czyny;
- to aby osoba interweniująca, jeśli wymaga tego sytuacja użyła siły w postaci np. rozdzielania bijących się dzieci;
- to aby osoba interweniująca zawsze odnosiła się z pełnym szacunkiem do wszystkich, nie można bowiem traktować kogoś gorzej, tylko dlatego, że ta osoba ma problemy i wyładowuje się w postaci agresji, ponieważ takim osobom trzeba stanowczo pomagać.
Bardzo ważnym zagadnieniem mając na uwadze działanie w przypadku zaistnienia agresji i przemocy jest pomoc dzieciom, które zostały dotknięte tym problemem, innymi słowy ofiarom agresji i przemocy. W ten sposób działania mogą być podejmowane przez np. nauczycieli, opiekunów, psychologów szkolnych oraz samych rodziców. Należy przy tym pamiętać aby :
- wyrażać pokrzywdzonemu dziecku swoje intencje oraz zamiary;
- okazywać pokrzywdzonemu dziecku pomoc, wsparcie, troskę, zrozumienie, akceptację, ciepło i przede wszystkim poczucie bezpieczeństwa;
- postarać się postawić w sytuacji dziecka i wczuć w jego stan emocjonalny;
- dostosować się do zachowania pokrzywdzonego dziecka, a więc wczuć się w sposób jego mówienia, opowiadania itp.;
- nauczyć się bardziej aktywnie słuchać dziecka oraz uważnie skupić na szczegółach rozmowy, tak aby np. wychwycić, z którymi problemami dziecko sobie najbardziej nie radzi i co go najbardziej boli, ponieważ każdy na swój sposób przeżywa takie sytuacja i jedno dziecko nie będzie umiało poradzić sobie z obrażeniem, a drugie zwróci większą uwagę na samą sytuację jaka powstała, że ktoś użył wobec niego wyższego głosu;
- podczas rozmów z takim dzieckiem należy zadawać jak najwięcej pytań, aby wyciągnąć z dziecka informacje, a przede wszystkim dać temu dziecku do zrozumienia, to, że ktoś się nim interesuje i zwyczajnie chce mu pomóc;
- podczas zadawania pytań należy unikać wnikliwego wypytywania się, ale skupić się na pytaniach bardziej ogólnych;
- cierpliwość jest jedną z najważniejszych cech, które trzeba posiadać aby móc dokładnie wysłuchać dziecka i nie denerwować się gdy np. kilka razy powtarza to samo i wraca do tej samej sytuacji;
- nie należy oceniać dziecka, oraz zdarzeń, które się wydarzyły;
- dziecka należy wysłuchać, ale słuchając nie należy podważać jego wypowiedzi;
- jeśli dziecko ma problemy z nazywaniem uczuć, należy mu w tym pomóc, aby na przyszłość mogło wiedzieć nie tylko więcej, ale też mówić jasno i wprost o swoich uczuciach;
- prowadząc rozmowę z dzieckiem nie należy dopowiadać swojego zdania, czy też mówić za dziecko, ponieważ to zadaniem dziecka jest wyniesienie z siebie tego co w nim siedzi, tego co go boli, czy np. tego z czego jest zadowolony, czego się z danej sytuacji nauczył;
- dziecku należy pokazywać, w czym jest dobre, jakie są jego zalety i mocne strony, oraz skupiać uwagę na tych elementach, które wpływają dowartościowująco;
- dziecko należy chwalić, doceniać to co dobrego robi, doceniać to, że potrafi np. mówić o uczuciach i bolesnych przeżyciach;
- dziecku należy wytłumaczyć, że tak jak każdy inny człowiek ma swoje prawa i, że może z nich w pełni korzystać;
- dziecko powinno zostać zmotywowane do wspólnej pracy, współdziałania z osobami, które stanowią nad nim pieczę i je chronią, w ten sposób o wiele łatwiej przebiega współpraca, mająca przecież na celu rozwiązanie problemu.
Za każdym razem osoby pełniące funkcję nauczycieli, wychowawców, sytuacje, w których doszło do agresji powinni zgłaszać do rodziców, lub innych prawnych opiekunów dziecka. Szkoła powinna również zapewnić dziecku należytą opiekę i pomoc np. wsparcie psychologa, lub pedagoga szkolnego.






ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE


Organizacja całości procesu badawczego związana jest z wieloma elementami, do których zalicza się między innymi cel badań, jego charakter oraz techniki wykorzystywane dla przeprowadzenia tych badań . Na takiej podstawie określa się schemat badań środowiskowych, którego zastosowanie stanowi gwarant poprawnie przeprowadzonych badań. Prawidłowa organizacja badań naukowych, w tym również tych z zakresu pedagogiki wymaga od badacza przestrzegania kolejności poszczególnych elementów tego procesu. Elementy te bywają również nazywane etapami, ponieważ w każdym w takich etapów mamy do czynienia z określonymi funkcjami, które występują w określonej kolejności .
Wskazanie przedmiotu oraz celu badań stanowi zadanie, które określa się w chwili gdy badacz uświadamia sobie konieczność przeprowadzenia badań. W ten sposób badania przeprowadzane są między innymi w celu napisania pracy dyplomowej. Badania takie związane są również z potrzebą poznania miejsca pracy danego zespołu np. szkoły lub innego rodzaju placówki. Wszystkie okoliczności, które są z tym związane stanowią o przedmiocie oraz celu badań .
Przedmiotem badań niniejszej pracy jest wskazanie okoliczności, które mają związek z występowaniem przemocy i agresji wśród dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Badanie to służy realizacji założonego celu . Cel badań oznacza z kolei poznanie, które w jednoczesny sposób umożliwia skuteczne działanie . Realizacja celów w badaniach pedagogicznych związana jest ze świadomością metodologiczną co ma z kolei związek z :
• Wartościowaniem otaczającej rzeczywistości, innymi słowy perspektywą aksjologiczną;
• Poznaniem zakresu i istoty rzeczywistości, innymi słowy perspektywą ontologiczną;
• Zakresem metod naukowych, które zostaną zastosowane, czyli perspektywą epistemologiczną;
• Wiedzą na temat modeli, które potrzebne są w celu zbadania rzeczywistości, czyli operowaniem wiedzą o modelach poznawczych.
Celem poznawczym niniejszych badań jest wskazanie stopnia wpływu określonych czynników na występowanie zjawisk agresji i przemocy wśród dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Drugi równie ważny cel pracy stanowi wskazanie istoty sprzyjającej powstawaniu agresji i przemocy wśród dzieci w wieku wczesnoszkolnym.
Celem praktycznym badań jest takie skonstruowanie określonych zachowań, które stanowią nośnik wskazujący na występowanie zachowań agresywnych i przemocy. Są to dwa główne cele pracy.
Podstawowym warunkiem, który umożliwia podjęcie przez badacza badań naukowych jest uświadomienie sobie istniejących problemów badawczych. Pojęcie problemu badawczego związane jest z zadaniem, którego przedmiot nie może zostać rozwiązany na podstawie posiadanej wiedzy. Takie rozwiązanie jest jak najbardziej możliwe w oparciu o myślenie produktywne, co stanowi podstawę do wzbogacenia wiedzy na temat danego podmiotu . W ten sposób mamy do czynienia z dwiema cechami problemu tj. tą, że problemy są zadaniami oraz tą, że zadania wymagają ich rozwiązania . Dostrzeżenie problemu stanowi o psychologicznym objawie jakim jest odczucie trudności, co jest również związane z określeniem tego problemu oraz wskazaniem pomysłów, które pozwolą na jego rozwiązanie . W ten sposób dochodzi do sformułowania problemu głównego.
Wskazanie problemu pracy stanowi o wyniku jakim jest postawienie hipotez badawczych. Pojęcie to stanowi o przypuszczeniu odpowiedzi na pytanie jakie zostało zawarte w problemie badawczym. Hipoteza jest słowem pochodzącym z języka łacińskiego hypotesis, co oznacza hipo- poniżej i thesis – twierdzenie. W ten sposób mamy do czynienia z tzw. domysłem naukowym. Jeśli weźmiemy pod uwagę rozumienie metodologiczne to hipotezę określimy jako przypuszczenie naukowe, które zostało przyjęte dla wyjaśnienia jakiegoś zjawiska. W ten sposób podlega ono sprawdzeniu, a jeśli uzyska wynik pozytywny wtedy też może stać się podstawą do wskazania wiarygodnego prawa nauki . Hipoteza powinna spełniać określone warunki to znaczy :
• Powinna dawać możliwości do weryfikacji jej na podstawie konsekwencji praktycznych, które z niej wynikają;
• Powinna posiadać charakter twórczy;
• Nie powinna być sprzeczna z twierdzeniami naukowymi, które zostały już udowodnione;
• Powinna być jasna;
• Powinna być jednoznaczna.
Hipotezy weryfikowane są za pomocą zmiennych. Pod tym pojęciem należy rozumieć dowolną własność lub cechę, która przybiera różnego rodzaju wartości, a przyjemniej dwie wartości. Jest to jednoczesny warunek do tego, aby cecha została nazwana zmienną . W badaniach pedagogicznych mamy do czynienia z trzema rodzajami zmiennych tj. :
• Zmiennymi niezależnymi czyli takimi czynnikami, które powodują określone zmiany w innych czynnikach;
• Zmiennymi zależnymi, czyli takimi czynnikami, które stanowią podstawę do wskazania wpływu ze strony zmiennych niezależnych, zmienne zależne stanowią również o wyniku końcowym;
• Zmienne pośredniczące – czyli takie zmienne, które mają wpływ na zachodzące procesy oraz zjawiska, a wpływ ten jest określany jako niewątpliwy, ale do tych zmiennych nie można zaliczyć ani zmiennych niezależnych ani zmiennych zależnych.
Zjawiska pedagogiczne, które określane są za pomocą hipotez i zmiennych stanowią o konieczności wskazania, czy dane zjawisko w ogóle występuje . Stwierdzenie tego następuje na podstawie wskaźników danego zjawiska. Dzięki wskaźnikom możliwe jest stwierdzenie tego, czy w danym przypadku dane zjawisko, czy też cecha występują lub też nie .
Zasadniczy cel pracy badawczej stanowi gruntowne poznanie kategorii zjawisk. W ten sposób dochodzi do zastosowania metod, narzędzi i technik badawczych. Metoda stanowi zespół uzasadnionych zabiegów instrumentalnych oraz koncepcyjnych, które obejmują całość postępowania badacza, który zmierza do rozwiązania określonego i wskazanego jednocześnie problemu badawczego . W literaturze spotykamy się z różnym definiowaniem metod oraz technik badawczych. Według jednego z autorów J. Grzesiaka metody badań są następujące :
• Sondaż diagnostyczny;
• Monografia pedagogiczna;
• Eksperyment pedagogiczny;
• Metodę indywidualnych przypadków;
• Metodę analityczną historyczną oraz porównawczą.
Druga z klasyfikacji pozwala na wskazanie następujących metod oraz technik badawczych :
• Obserwacja;
• Eksperyment pedagogiczny;
• Testy osiągnięć szkolnych;
• Techniki socjometryczne;
• Analiza dokumentów;
• Skale ocen;
• Ankiety i kwestionariusze;
• Rozmowa i wywiad.
W swojej pracy wykorzystam metodę i technikę badań w postaci ankiety i kwestionariusza. Słowo ankieta wywodzi się z języka francuskiego i oznacza badanie lub też dochodzenie . W ten sposób ankietę uznaje się za badanie określonego zjawiska na podstawie przygotowanego w tym celu kwestionariusza ankiety . Dzięki ankiecie zdobywa się informacje. Wszystko to przebiega za pomocą wykorzystania pytań, które zawarte są w kwestionariuszu ankiety. Ankietę stosuje się w sposób jednorazowy, za pomocą rozdania jego kwestionariuszy do badanych osób w celu udzielenia odpowiedzi, lub poprzez umieszczenie takich kwestionariuszy na stronach internetowych, czego przykładem jest www.ankieta.pl. Dzięki ankiecie rejestruje się opinie i zdanie na temat określonego zjawiska w danym momencie. Ankieta może również przybrać postać okresową . Wtedy kwestionariusz ankiety jest wypełniany w regularnych i z góry określonych odstępach czasu. Ankieta może być wypełniana w sposób imienny, wtedy podpisuje się ją imieniem i nazwiskiem, lub w sposób anonimowy, wtedy nie ma danych na temat osoby wypełniającej kwestionariusz ankiety . Według M. Łobockiego ankieta stanowi arkusz z wydrukowanymi pytaniami oraz miejscami do zaznaczenia odpowiedzi albo jej wpisywania. Wśród tych pytań osoby badane, czyli respondenci wpisują te odpowiedzi, które są według nich prawidłowe . Kwestionariusze dzielone są na dwa rodzaje tj. takie, które zawierają pytania zamknięte i otwarte. Mogą być również kwestionariusze mieszane, czyli takie, które będą zawierać i pytania zamknięte i otwarte. Pytanie otwarte oznacza, że odpowiadający nie jest skrępowany możliwościami odpowiedzi jakie są w nim zawarte . W pytaniach zamkniętych odpowiedzi są ujęte w postaci takich form jak tak, nie, nie wiem, nigdy, zawsze, czasami itp. Pytania w ankiecie powinny być sformułowane w taki sposób aby przyniosły odpowiednie i pożądane przez badacza rezultaty . Podczas etapu jakim jest konstruowanie pytań ankietowych powinny być brane pod uwagę takie elementy jak :
• Jasność, dokładność i jednoznaczność pytań;
• Dostosowanie pytań do języka, które panuje w danym środowisku oraz do wieku osób będących respondentami;
• Liczba pytań nie powinna przekraczać tak zwanych psychofizycznych osób badanych, by np. zbyt duża liczba pytań nie doprowadziła do zmęczenia lub też znużenia, co w konsekwencji może poskutkować udzieleniem mało wiarogodnych odpowiedzi.
W swojej pracy posłużyłam się metodą badawczą jaką jest ankieta.

Bibliografia

1. Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, Tom I A-F, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2003.
2. M. Libiszowska – Żółtkowska, Agresja w szkole. Diagnoza i profilaktyka, Wyd. Difin, Warszawa 2008.
3. S. Guerin, E. Hennessy, Przemoc i prześladowanie w szkole. Skuteczne przeciwdziałanie agresji wśród młodzieży, Wyd. GWP, Gdańsk 2004.
4. W. Okoń, Słownik Pedagogiczny, PWN, Warszawa 1995.
5. J. Rumpf, Krzyczeć, bić, niszczyć. Agresja u dzieci w wieku do 13 lat, Wyd. GWP, Gdańsk 2003.
6. K. Pospiszyl, Słownik Pedagogiczny, PWN, Warszawa 1995.
7. M. Herbert, Mamo, on mnie bije!, Wyd. GWP, Gdańsk 2007.
8. G. Poraj, Agresja w szkole. Przyczyny, profilaktyka, interwencja, Wyd. Edukator, Łódź 2002.
9. J. Kołodziejczyk, Agresja i przemoc w szkole. Konstruowanie programu przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole, Wyd. SOPHIA, Kraków 2004.
10. F. Thomas, Zabójca w dziecinnym pokoju. Przemoc i gry komputerowe, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2006.
11. G. Mitel, Wprowadzenie do psychologii, Wyd. GWP, Gdańsk 1999.
12. Przemoc i agresja w szkołach w Europie – sposoby przeciwdziałania, Polskie Biuro Eurydice, Wyd. Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2007.
13. Agresja i przemoc w szkołach, Opracowania tematyczne OT 613, Biuro Analiz i Dokumentacji – Zespół Informacji i Statystyk, Kancelaria Senatu, kwiecień 2012.
14. Ł. Wojtasik, Cyberprzemoc – charakterystyka zjawiska, skala problemu, działania profilaktyczne, Wyd. Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa 2008.
15. Wypowiedź G. Puchalskiej z Komendy Głównej Policji, Horror w szkołach, „Rzeczpospolita” z dnia 23 stycznia 2012 roku.
16. Dz. U. z 2004 nr 256, poz. 2572 z późn. Zm. – Ustawa z dn. 7 września 1991 roku o systemie oświaty.
17. J. Danilewska, Agresja u dzieci: szkoła porozumienia, Warszawa 2004, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2004.
18. www.eksperciwoswiacie.pl/dla-pedagogow-i-psychologow/art,42,nie-ma-szkoly-wolnej-od-agresji.html#.UkpC-dL7pnM