Rola rządu i Banku Centralnego we współczesnych gospodarkach państw.

ROLA RZĄDU I BANKU CENTRALNEGO WE WSPÓŁCZESNYCH GOSPODARKACH PAŃSTW

Formy organizacyjne i struktura bankowości nie są identyczne we wszystkich krajach. W każdym z nich jednak występują trzy rodzaje instytucji bankowych: bank centralny, banki handlowe oraz instytucje pośrednictwa finansowego (np. kasy oszczędnościowe).
Naczelna rola w systemie bankowym przypada bankowi centralnemu. Jest on najczęściej bankiem państwowym i w swej działalności realizuje politykę gospodarczą państwa jako całości. Pełni on cztery funkcje. Pierwszą jest emisja pieniądza gotówkowego, czyli papierowych biletów bankowych oraz bilonu. Prawdą jest, że im wyżej rozwinięta gospodarka danego kraju, tym mniejsze jest znaczenie pieniądza gotówkowego w ogólnej masie pieniądza znajdującego się w obiegu. Szczególna rola banku centralnego nie wynika jednak z ilości emitowanej gotówki. Rzecz w tym że ilość ta pośrednio rzutuje na rozmiary kreowanego przez inne banki pieniądza bezgotówkowego. Emitując pieniądz gotówkowy-mając w tym względzie wyłączność-bank centralny wyznacza i kontroluje rozmiary całego obiegu pieniężnego.
Z tym właśnie związana jest druga funkcja banku centralnego: wpływ na działalność oraz nadzorowanie działalności wszystkich banku w kraju.
Spełnienie tych zada n jest możliwe dlatego, że bank centralny pełni funkcje banku banków. Funkcja ta polega na wypełnianiu dwóch rodzajów czynności. Pierwszą jest refinansowanie w określonych granicach kredytów udzielanych przez inne banki, drugą-prowadzenie dla tych banków rachunków, na których utrzymują one swoje rezerwy gotówkowe. Te dwa rodzaje czynności są ze sobą związane, banki bowiem, chcąc zwiększyć rozmiary udzielanych kredytów, muszą dysponować wyższymi rezerwami gotówkowymi, to natomiast jest możliwe-przy określonej wysokości wkładów-przez refinansowanie wcześniej udzielonych kredytów. Warto jeszcze podkreśli, że bank centralny najczęściej nie udziela kredytów bezpośrednim kredytobiorcom (przedsiębiorstwom czy osobom fizycznym).
Trzecia funkcja banku centralnego polega na prowadzeniu wszystkich rachunków rządowych oraz przeprowadzaniu zleconych przez rząd operacji finansowych w kraju i za granicą. Tak więc bank ten prowadzi rachunki skarbu państwa, gromadzi dochody budżetowe i realizuje wydatki. Administruje długiem publicznym, sprzedając i skupując państwowe papiery wartościowe (weksle skarbowe i obligacje państwowe). W razie potrzeby udziela także państwu kredytu.
Czwarta funkcja banku związana jest z międzynarodowymi stosunkami pieniężno-kredytowymi. Dotyczy to regulowania kursu własnej waluty (przez wykup lub sprzedaż walut obcych na własnym rynku oraz waluty własnej na rynkach obcych) oraz utrzymywania rezerw monetarnych państwa (uruchomianych w razie potrzeby sfinansowania deficytu bilansu płatniczego). Bank centralny kontroluje też przebieg operacji kredytowych z zagranicą prowadzonych przez inne banki, a w razie potrzeby-sam zaciąga kredyty zagraniczne.
Alokacja większości zasobów w gospodarkach zachodnich dokonuje się poprzez rynki, na których osoby i prywatne przedsiębiorstwa zawierają transakcje z innymi osobami lub przedsiębiorstwami. Jednak ważną rolą odgrywa również państwo. Ustanawia ono przepisy prawa; kupuje dobra i usługi; świadczy usługi, takie jak obrona narodowa; oraz dokonuje płatności takich jak emerytury. Nakładając podatki i zaciągając pożyczki , państwo wywiera poważny wpływ na ceny, stopy procentowe i produkcję.

CO ROBI PAŃSTWO?
Państwo ustanawia prawa i przepisy szczegółowe.
Państwo kształtuje porządek prawny, z którego wynikają podstawowe zasady prawa własności i funkcjonowania rynków. Jeżeli prawo wyklucza prywatną własność przedsiębiorstw, mamy do czynienia z gospodarką socjalistyczną; jeżeli przedsiębiorstwa są własnością prywatną, a celem ich działanie jest osiągnięcie zysku, mamy do czynienia z gospodarką kapitalistyczną. Prawa własności podlegają pewnym ograniczeniom, nawet w najbardziej kapitalistycznej gospodarce. Nie każdy może posiadać broń. Nie ma również pełnej swobody wykorzystywania własności, z reguły budowa fabryki w dzielnicy mieszkaniowej jest niezgodna z prawem.
Ponadto władze na wszystkich szczeblach regulują zachowania gospodarcze, ustanawiają szczegółowe zasady działania przedsiębiorstw. Regulacje obejmują zezwolenia lokalizacyjne (określają one sposób, w jaki można wykorzystywać grunty i miejsca, w których można lokalizować przedsiębiorstwa), przepisy związane ze zdrowiem i bezpieczeństwem, a takie przepisy mające zapobiegać pewnym rodzajom działalności gospodarczej, takim jak sprzedaż heroiny. Niektóre przepisy odnoszą się do wszystkich przedsiębiorstw; przykładem są prawa skierowane przeciwko oszustwom i prawa zakazujące konkurującym ze sobą przedsiębiorstwom uzgadniania cen. Część przepisów odnosi się tylko do pewnych gałęzi. Przykładem są wymagania stawiane lekarzom czy fryzjerom., dotyczące odpowiedniego przygotowania zawodowego.
Państwo kupuje i sprzedaje dobra i usługi.
Państwo kupuje i wytwarza wiele dóbr i usług, takich jak obrona narodowa, oświata, parki i drogi, które są dostarczane przedsiębiorstwom i gospodarstwom domowym. Większość z nich, np. obrona narodowa i oświata, jest dostarczana użytkownikom, od których nie pobiera się żadnej bezpośredniej opłaty. Niektóra zaś dobra i usługi, np. lokalne przejazdy autobusowe i publikacje rządowe, są jednak bezpośrednio opłacane przez użytkowników.
Państwo, podobnie jak przedsiębiorstwa prywatne, musi decydować, co kupować, a co wytwarzać samodzielnie. Na przykład, rządy z reguły kupują komputery, lecz samodzielnie piszą programy do ich wykorzystania. Chcąc to robić, rządy muszą występować w roli nabywców na rynkach programistów komputerów.
Ponadto państwo sprzedaje i produkuje dobra. W niektórych krajach przedsiębiorstwa telekomunikacyjne są własnością państwową; w większości krajów państwo jest właścicielem i zarządcą transportu miejskiego, takie jak autobusy czy metro.
Państwo dokonuje płatności transferowych.
Państwo dokonuje również płatności transferowych, takich jak ubezpieczenia społeczne czy zasiłki dla bezrobotnych.
Płatności transferowe to wypłaty, w zamian za które nie są świadczone żadne bezpośrednie usługi.
Pensja strażaka nie jest płatnością transferową; jest nią natomiast czek pokrywany przez ubezpieczenia społeczne, podobnie jak zasiłki dla bezrobotnych i odsetki od pożyczek państwowych.
Wydatki państwa to suma wartości dóbr i usług nabywanych przez państwo oraz płatności transferowych.

Tablica 1. Rozmiary działalności państwa w 1990 r. (%PKB)
Wielka Brytania Stany Zjednoczone Szwecja Holandia
Wydatki na dobra i usługi 20 18 27 15
Transfery 19 17 32 37
Wydatki ogółem 39 35 59 52
Dochody z podatków 40 32 63 49
Nadwyżka budżetowa 1 -3 4 -3
Żródło: OECD, Economic Surveys.

Państwo nakłada podatki.
Państwo finansuje zakupy dóbr oraz płatności transferowe, nakładając podatki i zaciągając pożyczki. Podatki zbierane na poziomie państwa, takie jak podatek dochodowy czy VAT, są zwykle uzupełniane przez podatki lokalne, których wysokość zależy od wysokości majątku lub rozmiarów gospodarstwa domowego.
Wydatki, podatki i deficyt. W latach 1880-1989 rozmiary działalności państw (takich jak: Japonia, Stany Zjednoczone, Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Szwecja) zwiększyły się (tablica 2). Przez prawie cały ten okres państwa nie chciały pokrywać dodatkowych wydatków, wyłącznie podnosząc podatki. Akceptowały deficyt budżetowy finansowany za pomocą pożyczek. Deficyt budżetowy zwiększa dług publiczny (tablica 3).


Tablica 2.Udział wydatków państwa w dochodzie narodowym (%).
1880 1926 1960 1989
Japonia 11 19 18 32
Stany Zjednoczone 8 10 28 36
Niemcy 10 31 32 45
Wielka Brytania 10 24 32 41
Francja 15 19 35 52
Szwecja 6 8 31 60
Źródło: World Bank, World Development Report.



Tablica 3. Wielkość długu publicznego w latach 1980-1993 (% dochodu narodowego)
1980 1989 1993
Stany Zjednoczone 37 54 66
Japonia 52 71 64
Niemcy 32 44 45
Francja 37 48 52
Włochy 58 98 112
Wielka Brytania 54 37 47
Szwecja 44 49 64
Holandia 45 79 80
Irlandia 78 108 97
Źródło: OECD, Economic Outlook.

Państwo próbuje stabilizować gospodarkę
Każda gospodarka rynkowa cierpi z powodu cykli koniunkturalnych.
Cykl koniunkturalny polega na wahaniach rozmiarów produkcji społecznej, czyli PKB, którym towarzyszą zmiany poziomu bezrobocia oraz stopy infjacji.
Państwo często usiłuje wpływać na przebieg cyklu koniunkturalnego. Na przykład, może obniżyć podatki podczas recesji, mając nadzieję, że ludzie zwiększą wydatki i w ten sposób zwiększą PKB. Bank centralny który kontroluje ilość pieniądza, może ją zwiększać szybciej podczas recesji, aby pomóc gospodarce wydostać się z tej recesji. Kiedy stopa inflacji jest wysoka, bank centralny może zmniejszać stopę wzrostu podaży pieniądza, w celu ograniczenia inflacji.
Są to środki polityki makroekonomicznej, za pomocą których państwo próbuje stabilizować gospodarkę, utrzymując ją w stanie zbliżonym do pełnego zatrudnienia, lecz z niskim poziomem inflacji.
Państwo wpływa na alokację zasobów
Wydając pieniądze i nakładając podatki, państwo odgrywa istotną rolę w procesie alokacji zasobów w gospodarce. Nawiązując do pytania co dla kogo jest produkowane, można powiedzieć, że państwo w znacznym decyduje o tym, co jest wytwarzane, zaczynając od wydatków obronnych, poprzez oświatę i kończąc na wspieraniu sztuki.
Państwo oddziałuje na alokację zasobów również pośrednio przez podatki zawarte w cenach (oraz poprzez subsydia, które są ujemnymi podatkami). Wpływają one na poziom produkcji w poszczególnych dziedzinach. Kiedy rząd opodatkowuje dobro takie jak papierosy, wtedy z reguły ogranicza to wielkość jego produkcji; kiedy subsydiuje dobro, takie jak mleko, doprowadza zwykle do wzrostu ilości produkowanego mleka.
Możliwość nakładania podatków oznacza zatem możliwość wpływania na alokację zasobów, jakimi dysponuje gospodarka, lub inaczej mówiąc, zdolność zmieniania struktury produkcji. Opodatkowując papierosy, rząd może ograniczyć ilość wypalanych papierosów i przez to poprawić stan zdrowia społeczeństwa. Opodatkowując dochody uzyskiwane z pracy, rząd wpływa na ilość czasu, jaki ludzie chcą przeznaczyć na pracę. Ponieważ podatki wpływają na alokację zasobów zarówno pośrednio, zmieniają relację cen, jak i bezpośrednio, odgrywają one istotna rolę w funkcjonowaniu systemu rynkowego i decydują o sposobie , w jaki społeczeństwo wykorzystuje swoje rzadkie zasoby.