Wstęp do prawoznastwa

Wprowadzenie:
Wartość logiczna przysługuje tylko zdaniom oznajmującym, wyrażających sąd - myśl odnosząca się w sposób sprawozdawczy do jakiegoś stanu rzeczy.
Dyrektywy - wypowiedzi, takie jak norma, przepis, zasada, reguła, wskazówka, zalecenie, wpływające na zachowania się ludzi.
Normy - akty oddziaływań stanowczych. Nie opisują zachowania, lecz wskazują, jakie zachowanie powinno nastąpić. Nie można określić ich wartości logicznej.
Oceny - wyrażają aprobatę, lub dezaprobatę pewnego stanu rzeczy, odnoszą się do akceptowanych standardów, czy kryteriów - wypowiedzi nonkogitywne (nie mają wartości poznawczej).
• Oceny zasadnicze - oceniamy przedmiot bez względu na jego relację do innych przedmiotów.
• Oceny instrumentalne - skutki, które powoduje.

Przepisy prawa:
1. Rozumienie przepisu prawa:
Przepis prawa to zdaniokształtny zwrot językowy, wskazujący, bądź narzucający sposób postępowania, formalnie wyodrębniony w tekście prawnym jako artykuł, paragraf, ustęp lub jako zdaniokształtny fragment artykułu, paragrafu, lub ustępu.
Ustanawiane są mocą generalnych normatywnych aktów prawnych
Artykuł, lub paragraf - jedna, lub kilka wypowiedzi zdaniokształtnych. Niektórzy przepisem nazywają wszystkie, łącznie brane wypowiedzi zdaniokształtne, zawarte w danym paragrafie, inni - każdą z osobna.

2. Sposoby formułowania przepisów prawa:
2.1. Uwagi o strukturze przepisów prawa:
Zdaniokształtna wypowiedź składająca się z dwóch członów:
• Poprzednik - wymienia, wskazuje lub określa „okoliczności”, z którymi należy wiązać skutki prawne, rodzące skutki prawne.
• Następnik - ustala skutki prawne, jakie powinny być wiązane z okolicznościami wymienionymi w poprzedniku. Następstwa (skutki) prawne - reguły zachowania, ujemne następstwa.
Często formułowane w postaci zwrotów warunkowych (jeżeli, w razie), czasami najpierw wskazywane są skutki, dopiero potem okoliczności.
Funktory normotwórcze - kiedy i jak należy postępować (powinien, musi). Czasami są opisami różnych zdarzeń.

2.2. Wartość logiczna przepisów prawa:
Przepisy należą do klasy wypowiedzi dyrektywalnych, wskazują jak adresaci powinni się zachowywać, nie przysługuje im wartość logiczna. Nie można w poprawny sposób ze zdania wyprowadzić reguł postępowania, ani zdania z przepisu (z tego, że coś powinno być, nie wynika, że tak jest).

3. Fakty prawne:
3.1. Charakterystyka:
Fakty prawne:
• Zdarzenia prawne rodzajem faktów
• Fakt i zdarzenie - terminy zamienne
• Tylko zdarzenia - zależne i niezależne
• Zdarzenia - fakty i zachowania
• Zdarzenia i działania
Fakty prawne - „okoliczności” wymieniane w przepisach prawa, które pociągają za sobą, wywołują, czy rodzą skutki prawne, powodujące powstawanie, zmianę, lub wygasanie bądź to uprawnień, bądź obowiązków, bądź też uprawnień i obowiązków.
Pewne rodzaje faktów prawnych powodują powstawanie czyichś uprawnień, albo obowiązków, lecz nie prowadzą do powstania stosunku prawnego, nie związują bowiem jednego podmiotu z drugim i nie powodują powstania wzajemnie skorelowanych uprawnień i obowiązków dwu podmiotów prawa. Każdy stosunek prawny powstaje w wyniku tego, że zaistniał określony fakt prawny, ale nie na odwrót.

3.2. Rodzaje faktów prawnych:
Można podzielić je na zdarzenia i zachowania:
• Zdarzenia - wywołujące skutki prawne okoliczności niezależne od zachowania się podmiotów prawa np. śmierć, urodzenie, upływ czasu.
• Zachowania - działania i zaniechania:
o Działania - zachowanie się podmiotu prawa, polegające na wykonaniu określanych czynności, które można poznać za pomocą obserwacji zewnętrznej.
o Zaniechania - brak działania powinnego, wymaganego przez prawo.
Podział na czynności prawne i czyny:
• Czyny - rodzą skutki prawne, choć do ich wywołania podmiot prawa swym zachowaniem nie zmierzał
o Zgodne z prawem np. znalezienie rzeczy zgubionej
o Niezgodne z prawem - wyrządzenie szkody
• Czynności prawne - świadome i zgodne z przepisami prawa zachowania podmiotów, zmierzające do wywołania skutków prawnych mocą odpowiednich oświadczeń woli.
o Jednostronne i dwustronne
o Inter vivos i mortis causa
o Rozporządzające i zobowiązujące
o Pod tytułem darmym i odpłatnym
o Konsensualne i realne
o Kazualne i abstrakcyjne
• Orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne:
o Orzeczenia konstytutywne - powodują powstanie lub zmianę czyichs uprawnień, lub obowiązków.
o Deklaratoryjne - stwierdzają ich istnienie nie zmieniając stanu prawnego.
Tylko razem wzięte zdarzenie, lub zachowanie oraz konstytutywne orzeczenie sądowe wykazują cechy faktu prawnego i rodzą odpowiednie skutki prawne.

4. Skutki prawne:
Powiązania skutków (następstw) prawnych z faktami - powiązania o charakterze powinnościowym, normatywnym, są narzucane lub ustalane mocą postanowień przepisów prawa.
Niektóre przepisy jednoznacznie precyzują skutki prawne, inne podają tylko górną granicę, bądź górną i d0olną, wybór rodzaju skutków pozostawiając organom stosującym prawo. Są także przepisy nakazujące stosowanie więcej niż jednego rodzaju skutków prawnych i przepisy o swobodnym uznaniu - nie narzucające rozstrzygnięcia (jeżeli H - to D albo nie - D).
Klauzule generalne - merytorycznie nie określają skutków prawnych, lecz od ocen uzależniają rozstrzygnięcie wydawane przez organ stosujący prawo.

5. Obowiązek:
Przepis, ustanawiający dla danej klasy adresatów nakaz określonego zachowania się (działania, lub zaniechania). Jego niewypełnienie powinno, lub może pociągać za sobą ujemne skutki prawne (wiązane z każdym przypadkiem, lub zależne od decyzji jakiegoś podmiotu).
Obowiązki niewymuszalne - zobowiązania naturalne - nie można ich wymusić, ale w przypadku dobrowolnego spełnienia nie można żądać zwrotu.

6. Sankcje:
Ujemne skutki prawne, polegające na zastosowaniu represji w postaci przymusu państwowego.

6.1. Sankcje represyjne:
Są złem, dolegliwościami, przykrościami wyrządzonymi tytułem odpłaty za zachowanie niezgodne z nakazami lub zakazami przepisów prawa. Polegają na pozbawieniu określonych dóbr np. życia, wolności.
Polski Kodeks karny wyróżnia:
• Kary - grzywna, ograniczenie, lub pozbawienie wolności.
• Środki karne - pozbawienie praw publicznych, zakaz zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu, prowadzenia działalności gospodarczej, prowadzenia pojazdów, przepadek przedmiotów, naprawienie szkody, nawiązka, podanie wyroku do publicznej wiadomości).
• Sankcje wymierzane w postępowaniu administracyjnym i dyscyplinarnym.
Sankcje karne mogą być:
• Bezwzględnie oznaczone - ściśle określają rodzaj i wymiar kary.
• Względnie oznaczone - rodzaj kary i granice jej wymiaru.
• Alternatywnie oznaczone - sąd wybiera karę spośród tych, które przewiduje przepis.

6.2. Sankcja egzekucyjna:
Zmuszenie adresata, zachowującego się niezgodnie z zakazami, lub nakazami przepisu do osiągnięcia takiego stanu rzeczy, jaki powinien nastąpić w wyniku dobrowolnego zastosowania się do jego postanowień (oprócz skutków nieodwracalnych):
• Zastosowanie przymusu osobistego.
• Przymusowe wykonanie zastępcze np. uzyskanie w trybie egzekucji majątkowej środków na zaspokojenie wierzytelności.

7. Nieważność:
Dokonana czynność jest „nieważna” - nie rodzi skutków prawnych (ex lege - z mocy samego prawa, lub do unieważnienia wymagane jest wszczęcie określonego postępowania). To rodzaj sankcji, gdyż budzi niekorzystne dla podmiotu następstwa, choć nie jest ani represją, ani odpłatą.

8. Uprawnienie:
Pewna możliwość zachowania się wywołującego skutki prawne, ale zachowanie to nie jest obowiązkiem tego podmiotu (może, ma prawo).
Dozwolenia mocne - od decyzji podmiotuzależy, czy zechce skorzystać z określonej przez prawo możliwości zachowania się.
Zachowania indyferentne - dozwolone, nie rodzą skutków parwnych. To zachowania uprawnione, lecz nie w sensie dozwolenia mocnego.

9. Kompetencje:
• Całokształt uprawnień dotyczących określonego zakresu spraw, w którym organ państwa jest uprawniony do działania.
• Całokształt uprawnień i obowiązków, dotyczących dziedziny, w obrębie której organ państwa jest uprawniony i zobowiązany do działania.
Zakres kompetencji - rzeczowy, osobowy, terytorialny. Inne podmioty prawa?

10. Adresaci przepisów prawa:
Podmioty, którym przepisy prawa wskazują określony sposób postępowania. Niektóre przepisy same ustalają klasy podmiotów, do których kierują swe postanowienia.
• Podmioty stosujące prawo - na podstawie obowiązujących przepisów wydają rozstrzygnięcia jednostkowe.
• Pozostałe podmioty prawa.
Od przyjętych założeń zależy, kto zostanie nazwany adresatem pierwotnym (bezpośrednim), a kto adresatem wtórnym (pośrednim), ten sam bowiem podmiot prawa może być rozumiany jako pierwotny, lub wtórny.

11. Rodzaje przepisów prawa:
• Ius cogens - iuris cogentis są przepisami bezwzględnie stosowanymi. W każdym przypadku przewidzianym przez dany przepis mają znaleźć zastosowanie jego postanowienia, podmioty nie mają możliwości wyboru - ich zastosowanie nie może być wyłączone, zmienione lub ograniczone przez ich wolę.
• Ius dispositivum - iuris dispositivi mają zastosowanie względne. Pozostawiają podmiotom prawa swobodę kształtowania własnego zachowania i wzajemnych stosunków. Pierwszeństwo znajduje zgodne oświadczenie woli stron, stosowane są dopiero w przypadku odmiennej woli stron.
Przepisy nakazujące, zakazujące i uprawniające:
• Nakazujące - z uniwersum wszystkich sposobów zachowań możliwych w danej sytuacji, wyróżniają jedno z nich, nakazując postępować w ten sposób (często pod rygorem poniesienia ujemnych konsekwencji prawnych) i eliminując wszystkie inne.
• Zakazujące - postanawiają jak postępować nie wolno.
• Uprawniające (dozwalające) - umożliwiają wybór sposobu zachowania, które nie jest obowiązkiem. Pozostawiają całkowitą swobodę wyboru zachowania, lub wiele narzucają, pozostawiając jednak możliwość wyboru.
Istnieją także przepisy o cechach nakazu i uprawnienia, bądź zakazu i uprawnienia.
Przepisy odsyłające i blankietowe:
• Przepisy odsyłające - ustanawiane w celu uniknięcia w tekstach prawnych powtarzania tych samych postanowień. Same nie podają rodzaju i rozmiarów skutków prawnych, lub też należytego sposobu zachowania. Odsyłają do innych przepisów, działów prawa, prawa innego państwa, bądź pozaprawnych ocen. Obowiązują równocześnie.
• Przepisy blankietowe - nie rozstrzygają pewnych kwestii, rozstrzygniecie uzależniają od postanowień innych, generalnych aktów prawnych, bądź też nie wskazując zachowań zagrożonych sankcjami, tylko ustanawiają sankcje. Często też określają sankcje za zachowanie niezgodne z przepisami, które dopiero mogą zostać wydane
Lex generalis - lex specialis:
• Lex generalis - reguła powszechna.
• Lex specialis - reguła szczególna, ustanawiająca wyjątki od powszechnej.
Rozróżnienie zasad i reguł:
Reguły: Zasady:
Stosowanie „Wszystko, albo nic” - reguła nie wnosi nic do podjęcia decyzji. Nie wyznaczają konsekwencji prawnych, które powinny wystąpić automatycznie, lecz stanowią jedynie „racje argumentacyjne”.
Kolizje: Jedna obowiązuje, druga nie. Wiele zasad, które są niezgodne w ich zastosowaniu.
Doniosłość Wszystkie są tak samo ważne. Wymiar „wagi”, „znaczenia”.
Reguły mogą zostać spełnione, lub niespełnione, tertium non datur, zasady wyrażają „idealną powinność”. W przypadku kolizji reguły i zasady, pierwszeństwo przyznaje się regule, chyba że zasada wyrażona jest w przepisie hierarchicznie wyższym.
Nieważność i zagrożenie karą:
• Lex plusquam perfecta - sankcja karna i nieważność dokonanej czynności.
• Lex prefecta - tylko nieważność.
• Lex minus quam perfecta - tylko kara.
• Lex imperfecta - nie ustanawia sankcji.
Przepisy proste i złożone:
• Przepisy proste - określają skutki jednego stanu faktycznego, faktu prawnego.
• Przepisy złożone - skutki dwu lub więcej faktów.
Przepisy ogólne i jednostkowe:
• Przepisy ogólne - adresaci są określani za pomocą nazw ogólnych, dotyczą zachowań powtarzalnych.
• Przepisy jednostkowe - imiennie oznaczony adresat, jednostkowy sposób zachowania się (wyroki sądowe, decyzje administracyjne).
Przepisy generalne i indywidualne:
• Przepisy indywidualne - adresat określony nazwą indywidualną.
• Przepisy generalne - nazwa generalna.
Przepisy abstrakcyjne i konkretne:
• Przepisy abstrakcyjne - normuje zachowania powtarzalne w rodzajowo określony sposób.
• Przepisy konkretne - w wyróżnionych okolicznościach jednorazowe zachowanie się.
Przepisy pierwszego i drugiego stopnia:
• Przepisy pierwszego stopnia - te, mocą których z określonymi faktami powiązane są skutki prawne.
• Przepisy drugiego stopnia - o przepisach stopnia pierwszego:
o Sprawy związane z tworzeniem (ustanawianiem)
o Uchylanie mocy obowiązującej i określanie chwili jej zyskania.
o Postanawiają które przepisy kiedy i gdzie się stosuje
o Ustalają ich znaczenie.
Przepis prawny, a norma prawna:

1. Stosunek pojęć:
1.1. Zarys problemu:
Norma prawna - wypowiedź wskazująca określony sposób postępowania.

1.2. „Przepis prawa” jako pojęcie wyłączne:
Język tekstów prawnych to język „przepisów”, „artykułów” i „paragrafów”, „norma prawna” nie należy do terminów języka prawnego, lecz prawniczego.

1.3. Równoznaczność określeń „przepis prawa” i „:norma prawna”:
Zamienne posługiwanie się obydwu określeniami, gdy chodzi o oznaczenie reguły zachowania się.

1.4. Norma prawna jako znaczenie przepisu prawa:
Rozróżnienie przepisu i normy prawnej - normą jest znaczenie zwrotu prawnego. Termin „norma” jest tutaj zbędny, skoro mniejszymi nieporozumieniami grozi posługiwanie się terminem „znaczenie przepisu”.
Interpretacja „przepisu prawa”:
• Sam napis oraz norma, czyli znaczenie.
• Tylko napis, norma (znaczenie) rozumiana osobno.

1.5. Norma prawna jako wypowiedź konstruowana z przepisów prawa:
Przepis prawa - część aktu prawnego.
Norma prawna - reguła zachowania skonstruowana na podstawie przepisów prawa.
Uwagi krytyczne:
• Przepisy same są regułami zachowania.
• Konstruktor - kompetentny organ prawodawczy (normy nie są konstruowane z przepisów, lecz wprowadzane arbitralnie).
• Elementy potrzebne dla wyrażenia normy mogą być rozsiane po różnych przepisach, lub jeden może być podstawą wielu norm - błędne założenie, że przepisy prawa nie są całościami.

1.6. Norma prawna jako „zjawisko” odrębne od przepisów prawa:
Porządek prawny (prawo obowiązujące) nie składa się z prze3pisów prawa, lecz z norm prawnych, zawierających reguły prawne. Przepisy są jedynie technicznym środkiem służącym do wyrażania norm prawnych. (przy założeniu, że normy prawa istnieją gdzieś realnie).
• Psychologiczne teorie prawa - traktują prawo jako określonego rodzaju przeżycia psychiczne, zjawisko realne. W teorii Leona Petrażyckiego noszą miano emocji prawnych o imperatywno - atrybutywnym (zobowiązująco - uprawniającym) charakterze. Obowiązki i normy prawa są odbiciem i wyrazem subiektywnych stanów psychicznych jednostek.
• Teorie prawa naturalnego - istnieją dwa rodzaje prawa: naturalne (ponadpozytywne) i pozytywne. Prawo natury - realne, istniejące niezależnie od rozporządzeń zwierzchników ziemskich, obowiązujące niezależnie od poczynań człowieka. Jego źródła - istoty nadprzyrodzone, natura, rozum ludzki, poczucie moralne, instynkty, istniejące wartości, stosunki społeczne. Natura to prawodawca najwyższy, a normy - samoistnie, obiektywnie istniejące byty, odkrywane za pomocą czynności o charakterze poznawczym.
• Niemiecka szkoła historyczna - uznaje teraźniejszość za organiczny wytwór przeszłości, w historii upatruje największe wartości narodowe. Naród to idealna osobowość, zaś prawo jest cząstką jego życia, produktem ducha narodu, mającym przejaw w narodowej świadomości prawnej. Trzy rodzaje prawa: zwyczajowe, ustawowe (spisanie zwyczajów) i prawnicze (wyraziciele świadomości prawnej).
Normy prawne powstają i istnieją niezależnie od działalności władzy państwowej. Przepisy są jedynie technicznym środkiem służącym do wyrażania norm prawnych.

2. Konwencje dotyczące struktury norm prawnych:
2.1. Struktury jednoelementowe:
Norma prawna - wypowiedź wskazująca sposób należnego postępowania.

2.2. Struktury dwuelementowe:
Zbudowane z poprzednika i następnika (jeżeli…, to…):
• W niemieckojęzycznym kręgu kultury prawnej, norma składa się z wypowiedzi:
o Wyróżniającej jakiś stan faktyczny
o Określającej skutki prawne - powinny sposób postępowania i ujemne następstwa
• Sankcja nie jest koniecznym elementem struktury normy prawnej, takimi elementami są:
o Hipoteza - część normy określająca warunki
o Dyspozycja - sformułowanie samej reguły zachowania się
• Dyspozycja normy używana w dwóch różnych znaczeniach:
o Hipoteza i dyspozycja - prawo cywilne
o Dyspozycja i sankcja - prawo karne
• Zawsze występującym elementem jest hipoteza:
o Hipoteza i dyspozycja - prawo cywilne
o Hipoteza i sankcja - karne

2.3. Struktury trójelementowe:
W nauce prawa b. ZSRR - hipoteza, dyspozycja i sankcja. Normy bez sankcji nie były rozumiane jako normy prawne.

2.4. Konstrukcja norm sprzężonych (podwójnych):
Sankcja jest normą odrębną. Całość tworzą dopiero dwie normy wzięte łącznie:
• Norma sankcjonowana - składająca się z hipotezy i dyspozycji.
• Norma sankcjonująca, składająca się z hipotezy (naruszenie normy sankcjonowanej) i dyspozycji (obowiązek poniesienia skutku naruszenia i uprawnienie do realizacji tego skutku).
Hipoteza normy sankcjonującej jest zaprzeczeniem postanowień normy sankcjonowanej. Niemożność skonstruowania normy sankcjonującej nie pozbawia normy sankcjonowanej cech normy prawnej.

2.5. Wypowiedź normatywna (norma) jako ciąg relacji:
Schemat: jeżeli p, to q, a jeżeli nie q, to r, a jeżeli nie r, to s i tak dalej (w nieskończoność). Regressus ad infinitum nie jest możliwy, któraś instancja, czy tryb postępowania ma bowiem charakter ostateczny.

System prawa:

1. Generalne akty prawne:
„Akty prawny” - normatywne i indywidualne (również są aktami normatywnymi).
Indywidualne akty prawne:
• Rodzące skutki prawne decyzje organów państwa wydawane w sprawach jednostkowych na podstawie przepisów prawa.
• Wszelkie czynności prawne, gdyż mają doniosłość prawną, rodząc skutki prawne.
Wyróżnia się akty:
• Jednostronne - działania organów państwa niezależne od woli podmiotu, oświadczenia woli jednej strony.
• Dwustronne - działania organów państwa, wywołujące następstwa prawne za zgoda lub na wniosek osoby zainteresowanej, oświadczenia woli dwu, lub więcej stron.
Normatywne (generalne) akty prawne - akty (konstytucje, ustawy, rozporządzenia) wydawane przez kompetentne organy prawodawcze, mocą których ustanawiane są przepisy prawa. To reguły zachowania o cechach generalności.
Mają postać tekstu drukowanego, opublikowanego w sposób przewidziany przez prawo. W tytułowej części - nagłówek (nazwa rodzaju danego aktu), data uchwalenia, czy ustanowienia i merytoryczny tytuł, określający przedmiot unormowania.
• Organy kolegialne - data uchwalenia.
• Jednoosobowe organy państwa - data ustalenia przez podmiot, który go ustanawia.
Rozporządzenia wskazują na podstawę prawną.
W generalnych aktach prawnych o donioślejszej treści po tytule umieszcza się wstęp (preambułę, arengę):
• Cel wydania danego aktu
• Oceny uzasadniające jego wydanie
• Polityczną lub historyczną genezę przyjmowanych rozwiązań prawnych.
Przepisy numerowane są za pomocą cyfr arabskich, postanowienia polskich ustaw - artykułów, a rozporządzeń - paragrafów.
Akty dużych rozmiarów - podział na rozdziały:
• Kodeks postępowania karnego i postępowania administracyjnego - działy i rozdziały.
• Kodeks karny - części (ogólna, szczególna, wojskowa) i rozdziały.
• Kodeks rodzinny i opiekuńczy - tytuły, działy i rozdziały.
• Kodeks cywilny - księgi, tytuły, działy, rozdziały i oddziały
• Kodeks postępowania cywilnego - części, księgi, tytuły, działy, rozdziały i oddziały
Każdą z tych jednostek opatruje się nagłówkiem.
Przepisy przejściowe i końcowe - rozstrzygają kwestie związane z wejściem w życie, derogują dotychczas obowiązujące akty generalne, stanowią, który akt ma mieć zastosowanie do faktów prawnych powstałych przed wejściem w Zycie nowego. Gdy wydawane są ustawy dużych rozmiarów równocześnie wydaje się „Przepisy wprowadzające kodeks…”
Podpis - ustawy oraz swoje rozporządzenia i zarządzenia podpisuje prezydent, rozporządzenia i uchwały Rady Ministrów oraz swoje rozporządzenia i zarządzenia podpisuje prezes Rady Ministrów (swoje - ministrowie).
Akty publikuje się w:
• Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (ustawy konstytucyjne, ustawy, rozporządzenia prezydenta, Rady Ministrów, prezesa Rady i ministrów).
• Monitorze Polskim (zarządzenia prezesa Rady Ministrów, ministrów i prezydenta oraz uchwały Rady Ministrów).
• Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej.

2. Hierarchia generalnych aktów prawnych:
Akty prawne o mocy powszechnie obowiązującej:
• Konstytucja
• Ustawy
• Ratyfikowane umowy międzynarodowe
• Rozporządzenia
• Moc ograniczona - akty prawa miejscowego
Hierarchia normatywnych aktów prawnych:
• Konstytucja
• Ustawy i akty prawne „z mocą ustaw”
• Rozporządzenia
• Zarządzenia
Zależności między aktami prawnymi:
• Powiązania formalne (na zasadzie delegacji) - akt wyższego rzędu uprawnia (zobowiązuje) określony podmiot do wydania aktu prawnego niższego rzędu. Delegowanie uprawnień np. ustawy mogą zawierać postanowienia uprawniające (zobowiązujące) określone organy państwa do unormowania pewnych spraw mocą rozporządzeń, lub zarządzeń.
• Podstawą obowiązywania aktu niższego rzędu jest akt hierarchicznie nadrzędny, dlatego akty zajmujące niższe miejsce w hierarchii podają swoją podstawę prawną.
• Powiązania na zasadzie delegacji są powiązaniami o charakterze formalnym, a nie materialnym (treściowym). Moc obowiązująca generalnych aktów prawnych nie zależy od treści, lecz od tego, czy zostały ustanowione w pewien oznaczony sposób.
• System statyczny - system, w którym występują powiązania treściowe między normami jak np. w systemach moralnych, gdzie wszystkie szczegółowe normy można wyprowadzić droga procesu myślowego z ogólnej normy (harmonia z uniwersum).
• System dynamiczny - powiązania miedzy normami mają charakter formalny, dotyczą zaś tego w jaki sposób mogą być tworzone nowe normy np. prawo.
• Wiele aktów hierarchicznie niższych nie wykazuje żadnych związków treściowych z aktami nadrzędnymi np. dużo ustaw normuje sprawy, o których konstytucja nie wspomina ani słowem. Bywa i tak, że tę samą kwestię normują akty prawne zajmujące różne miejsce w hierarchii (np. obrona ojczyzny). Niektóre akty określają co ma być przedmiotem unormowania w aktach niższego rzędu, nie oznacza to jednak powiązania treściowego, mogą w pewien sposób wyznaczać treść, lecz nie jest tak, że o całej treści aktów hierarchicznie niższych przesądzają rozstrzygnięcia merytoryczne zawarte w aktach nadrzędnych.
• Możliwość wzajemnego uchylania mocy obowiązującej - akty hierarchicznie równorzędne mogą uchylać swoją moc obowiązującą, podobnie każdy akt zajmujących niższą pozycję.
• Akty o wyższej pozycji normują sprawy poważniejszej rangi (doniosłość polityczna, gospodarcza, społeczna).
• Hierarchia generalnych aktów prawnych jest skorelowana z hierarchią organów państwa, uprawnionych do ich wydawania. Jest to błędne twierdzenia, gdyż te same organy mogą wydawać akty o różnej pozycji, a akty tego samego rzędu mogą być wydawane przez różne organy państwa.

3. Gałęzie prawa:
Prawo państwowe (konstytucyjne) Ustrój polityczny państwa, strukturę, kompetencje i reguły działania aparatu państwowego, rodzaje wydawanych aktów prawnych, uprawnienia i obowiązki obywateli, zasady wyborów.
Prawo administracyjne Organizacja i działalność organów państwowych, stosunki między nimi, a obywatelami np. prawo wodne, przemysłowe, budowlane, łowieckie, sanitarne, celne, o służbie wojskowe, aktach stanu cywilnego, oświacie.
Prawo finansowe (skarbowe) Normuje gospodarkę państwa, tzn. procesy gromadzenia i wydawania pieniędzy (podatki, daniny). Działalność organów finansowych, system bankowo - pożyczkowy, obieg pieniężno - kredytowy.
Prawo cywilne Stosunki między podmiotami prawa, wyodrębnia się część ogólną, przepisy o własności i innych prawach rzeczowych i posiadaniu, o zobowiązaniach, spadkach i dziedziczeniu, księgach wieczystych i hipotece oraz przepisy prawa rodzinnego i opiekuńczego.
Prawo rodzinne Małżeństwo, pokrewieństwo, opieka, kuratela, stosunki majątkowe i niemajątkowe.
Prawo handlowe Stosunki wynikające z czynności handlowych
Prawo wekslowe i czekowe Warunki ważności, normuje obrót.
Prawo pracy Stosunki między pracownikami, a pracodawcami, kwestie związane z zatrudnieniem, ubezpieczenia społeczne.
Prawo karne Zachowania zabronione, lub zakazane i represje.
Prawo procesowe cywilne Tryb rozstrzygania cywilnych spraw spornych i niespornych.
Prawo procesowe karne Tryb rozstrzygania spraw karnych, właściwość sądów, prawa i obowiązki podmiotów.
Prawo rolne Własność i użytkowanie ziemi na cele rolnicze, przemysłowe
Prawo międzynarodowe prywatne Prawo cywilne i pracy, w których występują elementy obce: stroną stosunku jest cudzoziemiec, przedmiot znajduje się za granicą, skutki faktów prawnych sięgają poza granice - przepisy wskazujące prawo którego państwa znajduje zastosowanie.
Prawo międzynarodowe publiczne Stosunki między suwerennymi państwami i organizacjami międzynarodowymi, w czasie pokoju i wojny. Dawniej - prawo narodów.
Prawo kanoniczne Obowiązki wiernych, ustrój władz Kościoła katolickiego, jego zadania, kary przezeń stosowane i tryb postępowania w procesach kościelnych.
Podział na gałęzie - względy praktyczne (np. w toku studiów dzielono wykład na części). Już w prawie rzymskim podział na karne i cywilne.
Prawodawcy - przejrzystość unormowania:
• Kryterium przedmiotu - czyjeś zachowanie (zawodne - niektóre zachowania rodzą skutki z różnych działów prawa)
• Kryterium metody regulowania stosunków społecznych (prawo cywilne - równorzędność pod względem pozycji, administracyjne - władztwo i podporządkowanie, karne - operuje sankcjami - nieużyteczne - kilka metod, wystarczyłyby trzy gałęzie prawa)

4. Zasady systemu prawa:
• Reguły o charakterze zasadniczym, których znaczenie uznajemy za podstawowe ze względu na cały system prawa. Wypływać mają z nigdzie w tekstach prawnych nie wyrażonych założeń, zasad ustroju, czy stosunków społecznych, pozaprawnych ideałów moralnych i politycznych. To coś zewnętrznego w stosunku do przepisów obowiązujących - postulaty natury etycznej, politycznej.
• Normy prawa obowiązującego, których znaczenie uznajemy za podstawowe ze względu na cały system prawa. Podstawą traktowania pewnych norm jako zasad są oceny, przypisywanie im większej doniosłości, niż pozostałym.
• Zasady mają być wyprowadzane z postanowień prawa obowiązującego w drodze wnioskowania indukcyjnego - uogólniana postanowień kilku, lub wielu przepisów prawa, konstrukcja wyprowadzaną z norm - prowadzi to do przewartościowania postanowień prawa.

5. Pojęcie systemu prawa:
System - zbiór jednostek (elementów) o pewnych cechach, wzajemnie ze sobą powiązanych, między którymi występują pewne relacje (powiązania), sprzężenia, oddziaływania, współzależności.
Prawo obowiązujące w danym państwie jest charakteryzowane jako system ze względu na przypisywaną mu cechę jedności. Zależności treściowe - jedność materialna (rzeczowa), obowiązywanie jednej grupy norm jest oparte na obowiązywaniu innej grupy norm - jedność formalna (logiczna, techniczna).

5.2. Krytyka tzw. socjologicznej jedności systemu prawa:
To jedność systemu prawa ze względu na uwarunkowanie przez czynniki społeczno - ekonomiczne.
Czynniki te nie przesądzają o charakterze prawa, zaś z samego faktu zdeterminowania (uwarunkowania) prawa przez wymienione czynniki nie wynika, że między elementami zjawiska determinowanego występują jakieś relacje, świadczące o ich jedności. Tylko część przepisów wykazuje zależność od zjawisk ekonomicznych, inne postanowienia są determinowane przez czynniki geograficzne, demograficzne i kulturowe. Zbiory wyróżniane za pomocą pojęć typologicznych, ale typy to nie systemy, a między normami tak dokonanej typologii brakuje odrębnego rodzaju powiązań (relacji).

5.3. Krytyka tzw. materialnej jedności prawa:
To jedność, polegająca na tym, że ogół norm prawnych tworzy spójną całość również w sensie związków rzeczowych, przedmiotowych, lecz nie wykazano na czym owe zależności treściowe mają polegać. Powiązania treściowe spajają tylko niektóre normy, a nie wszystkie, nie tworzą więc jedności. Rozumienie zasad jako postulatów moralno - politycznych, będących czymś zewnętrznym w stosunku do obowiązujących norm, zasady te sprowadzały by się do innych - ogólniejszych, wreszcie - do jednej, naczelnej zasady - racji, z której wynikałyby zasady - następstwa. Dokonanie tego rodzaju operacji jest niemożliwe - postanowień prawa nie da się wywieść z jednej zasady naczelnej.

5.4. Krytyka teleologicznej jedności systemu prawa:
Ma polegać na tym, że normy obowiązujące w danym państwie, służą tym interesom społecznym, jakim służy państwo, regulacji stosunków społecznych w kierunku pożądanym.
Wnioskuje się tak z podobnego waloru przysługującego polityce, lecz zamiast wyjaśnienia pojawia się tu pojęcie jedności polityki państwowej, mimo że państwa zmierzają do równoczesnego urzeczywistniania różnych celów, a cele te wykazują wyraźną zmienność. Powstaje tu problem relacji miedzy polityką, a prawem - jedno nie jest odzwierciedleniem drugiego.
Jedność teleologiczna - funkcja autonomicznych celów prawa - przyjmuje się, że każda norma jest środkiem służącym do osiągnięcia odpowiedniego celu, a normy tworzą porządek celów i środków, aż po cel najwyższy, a przecież nie o każdej normie można orzec, co jest jej celem.

5.5. Powiązania formalne:
Tylko normy prawne są elementami systemu, a podstawą obowiązywania normy w systemie jest obowiązywanie normy, która stanowi podstawę prawną jej wydania. To jedność formalna pozwala na odnoszenie nazwy system do prawa obowiązującego w danym czasie w określonym państwie.
Powiązania formalne istnieją między generalnymi aktami prawnymi, nie zaś między normami prawnymi.
Nazwa system bywa w języku prawniczym odnoszona do grup przepisów, między którymi brakuje relacji pozwalających na określenie ich tym mianem.

Sposoby powstawania prawa:

1. O tzw. źródłach prawa:
Źródła prawa:
• Pierwotna przyczyna powstania norm prawnych
• Zjawiska społeczne wpływające na powstanie i treść norm
• Formy powstania norm
• Materiały historyczne związane z ich ustanowieniem
• Materiały, z których można poznać ich treść
• Zdarzenia, z którymi z mocy obowiązujących norm łączy się powstanie i nabycie praw i obowiązków
Odrębne nazwy: źródła poznania i powstania prawa, źródła prawa w rozumieniu prawniczym, źródła formalne i materialne, źródła obowiązywania prawa, autorytety prawnicze, działalność prawotwórcza:
• Źródła poznania prawa - czynniki mogące dostarczyć informacji o prawie, które powinny być pierwotne, autentyczne i wierne - źródła stworzone przez prawodawcę (np. Dziennik Ustaw).
• Źródła powstania prawa - czynniki, wpływające na ukształtowanie się treści przepisów prawnych (źródła w znaczeniu materialnym), lub działań organów prawotwórczych i ich efektów (w znaczeniu formalnym).
• Źródła prawa w rozumieniu prawniczym - sposoby ustalania reguł zachowania, którym państwo nadaje moc prawa.
• Źródła obowiązywania prawa - czynniki, które powodują, że regułą zachowania zyskuje moc reguły prawa (warunki życia społecznego, państwo).
• Źródła prawa - autorytety prawotwórcze
Koncepcja źródeł prawa współczesnego systemu prawnego składa się z następujących części:
• Uzasadnienie polityczne podstaw systemu prawnego
• Kompetencje normodawcze organów państwowych
• Prawotwórcza rola zwyczaju i precedensów
• Określenie dyrektywy interpretacji
• Dopuszczane reguły wnioskowania
• Rozstrzyganie kolizji norm
Rezygnacja z terminu źródło - formy, sposoby powstawania, czy tworzenia prawa (stanowienie, zwyczaj, precedens, umowa).

2. Stanowienie:
2.1. Uwagi wstępne:
Jest współcześnie podstawowym sposobem powstawania przepisów prawnych, gdyż prawo jest traktowane przez państwo jako jeden z podatkowych elementów jego polityki.
Stanowienie - określone działania ciał kolegialnych lub jednoosobowych, którym przyznano kompetencje do wydawania nowych przepisów prawnych. Normy kompetencyjne ustalają warunki formalne (procedura) i materialne (treść, rodzaj sprawy).

2.2. Konstytucja:
Akt normatywny, zajmujący najwyższe miejsce w hierarchii. To ustawa, lecz jako ustawa zasadnicza wykazuje cechy szczególne: swoistą nazwę, tryb uchwalenia i zmiany, moc prawna.
Tryb zmiany - podwyższone quorum lub kwalifikowana większość głosów.
Podstawa kompetencyjna do stanowienia ustaw, ich zgodność z konstytucją stwierdzają trybunały konstytucyjne.
Preambuły - wskazanie na autorytet ustrojodawczy, określenie celów państwa i konstytucji, zasady organizacji społeczeństwa, geneza historyczna, charakter normatywny.
Część ujęta w artykuły - kwestie ustroju politycznego i społeczno - ekonomicznego państwa, zawiera także wypowiedzi o charakterze opisowym, lub deklaracyjno - politycznym.
Przepisy konstytucji w Polsce nie były stosowane jako podstawa rozstrzygnięć, lecz sądy powoływały się na nią w przypadku wykładni prawa.

2.3. Ustawa:
2.3.1 Pojęcie ustawy:
Ustawy wydawane są przez organ władzy zwierzchniej w państwie, ich mocą ustanawiane są przepisy generalne, dotyczące całych klas adresatów i obowiązujących na całym terenie państwa (lub tylko części terytorium). Podejmują także konkretne rozstrzygnięcia dotyczące gospodarczego, kulturalnego i politycznego życia kraju.
Określają obowiązki i prawa organów władzy i obywateli, oraz wiele kwestii ustrojowych, organizacyjnych.
Najwyższa moc prawna, oprócz konstytucji (akty z mocą ustawy).
Odrębny tryb proceduralny - droga ustawodawcza (konstytucje też ją przebywają)
Akty normatywne, którym została nadana nazwa „ustawa”.

2.3.2. Ustawa w rozumieniu formalnym i materialnym:
Przyczynkiem do wprowadzenia tego rozróżnienia stał się spór polityczny między rządem pruskim, a przedstawicielstwem narodowym (Bismarck):
• Rozumienie formalne - akt, nawet nieustanawiający w swej treści przepisów o cechach ogólności i abstrakcyjności, który powstał w drodze ustawodawczej, nosi nazwę „ustawa” i został ogłoszony jako ustawa.
• Rozumienie materialne - każdy przepis (norma) prawa rozgraniczający sfery wolnej działalności podmiotów, ingerujący w sferę praw i wolności jednostki, a także ograniczający korzystanie z własności.
Modyfikacja rozróżnienia - normy prawne o cechach abstrakcyjności (stany rzeczy) i generalności (klasy przedmiotów) - rozumienie materialne.

2.3.3. Procedura ustawodawcza:
Tryb ustawodawczy - przewidziane przez prawo wymagania, które ma spełniać proces stanowienia aktów normatywnych, zwanych ustawami (inicjatywa ustawodawcza, obrady w parlamencie i jego organach, głosowania i publikacja).
Inicjatywa ustawodawcza - prawo wniesienia do parlamentu przez określone podmioty (rząd, prezydent, posłowie, związki zawodowe, grupy wyborców) projektu ustawy. Ograniczona ze względu na:
• Liczbę wnioskodawców
• Czas wykonania inicjatywy
• Zabezpieczenie finansowe
Parlament na obowiązek rozpatrzenia go w przewidzianym trybie (czytanie - 3).
Głosowanie:
• Quorum - najmniejsza liczba członków parlamentu niezbędna do tego, by podejmowane przez nią decyzje były ważne.
• Zwykła (względna) większość - za więcej niż przeciw.
• Większość bezwzględna:
o Więcej niż połowa
o Połowa plus jeden
• Większość kwalifikowana - 2/3, lub 3/5 wymaganego quorum
Dwie izby po uchwaleniu przez sejm zostaje przekazany senatowi (posiedzenia poszczególnych komisji i plenarne - całej izby).
Podpisanie - różne możliwości zastosowania veta:
• Prezydent:
o Absolutne - dany akt nie staje się aktem obowiązującym
o Zawieszające - konieczności ponownego uchwalenia przez parlament
• Veto ludowe
Ogłoszenie ustawy - w Polsce zarządza je prezydent.

2.4. Inne akty prawne „z mocą ustawy”:
Tylko niektóre konstytucje przewidują możliwość wydawania takich aktów (dekretów, rozporządzeń), wtedy wskazują organ państwa, władny, by je wydawać (prezydenci, rządy), niekiedy wykluczają możliwość normowania pewnych kwestii ich postanowieniami. Często ich wydawanie bywa ograniczane do nagłej i nadzwyczajnej konieczności, a w krótkim czasie muszą być przedstawione parlamentowi. Konstytucja z 02.04.1997 nie przewiduje takiej ewentualności.

2.5. Rozporządzenie:
Różnice między rozporządzeniem, a ustawą:
• Formalne - moc prawna
• Przedmiotowe - zakres regulacji:
o Ustawy - charakter zasadniczy i trwały
o Rozporządzenia odnoszą się do tego, co jest zmienne, mając na celu wykonanie przepisów ustawy w sposób odpowiadający aktualnym warunkom i okolicznościom
Nie mogą istnieć inne rozporządzenia, niż wykonawcze. Prezydent, Rada Ministrów i ministrowie - Dziennik Ustaw.

2.6. Akty wewnętrzne:
Akty o charakterze wewnętrznym, nieprawotwórczym:
• Zarządzenia (prezydent, prezes Rady Ministrów, ministrowie)
• Uchwały (Rada Ministrów)
Obowiązują tylko jednostki podległe tym organom państwa, są wydawane na podstawie ustawy.

2.7. Inkorporacja i kodyfikacja:
• Inkorporacja - ułożenie i opublikowanie usystematyzowanego zbioru wydanych już poprzednio przepisów prawa, po usunięciu z nich treści przedawnionej, sprzeczności, zbędnych powtórzeń i dokonaniu udoskonaleń pod względem formy np. Svod zakonov z 1932.
• Kodyfikacja - świadoma działalność legislacyjna (Jeremy Bentham). XIX w. - wielkie kodyfikacje. W Polsce obowiązują kodeksy:
o Postępowania administracyjnego
o Cywilny
o Postępowania cywilnego
o Rodzinny i opiekuńczy
o Karny
o Postępowania karnego
o Karny wykonawczy
o Wykroczeń
o Pracy
o Morski
Kodeksy te nie są unormowaniem wyłącznym (ustawy, dekrety), ani wyczerpującym (klauzule delegacyjne), trudno tez mówić o ich jedności terminologicznej.

2.8. Uwagi o działalności prawotwórczej:
Stanowienie przepisów traktowane jest jako najtańszy sposób kierowania życiem społecznym, krytykuje się nadmierną liczbę przepisów prawnych, tworzonych w pośpiechu, o niskiej jakości legislacyjnej.
Zjawisko „prawa powielaczowego” - akty wydawane z reguły przez naczelne organy administracji państwowej w formie okólników, wytycznych instrukcji. Nie podlegają one żadnej kontroli i nie zawsze zgodne są z aktami formalnie obowiązującymi, ale wpływają na sytuacje prawną obywateli.

3. Prawo zwyczajowe:
• Element zewnętrzny - zwyczaj, faktyczne przestrzeganie - pewien krąg ludzki dłuższy czas przestrzega pewnego sposobu postępowania.
• Element wewnętrzny - opinio necessaitatis seu opinio iuris - prawne przekonanie, że dana regułą jest prawem.
Teorie prawa zwyczajowego:
• Teorie klasyczne - istotnym elementem składowym prawa zwyczajowego jest praktyka, musi ona być powszechna, równomierna (akty praktyki idące w tym kierunku nie mogą być równoważne z aktami idącymi w kierunku przeciwnym) i trwała. Jeżeli występuje także element wewnętrzny, powstaje prawo zwyczajowe.
• Szkoła historyczna - prawo jest wytworem ducha narodu, a prawo zwyczajowe stanowi bezpośredni przejaw przekonań prawnych narodu. Zwyczaj (element zewnętrzny) jest zjawiskiem wtórnym w stosunku do przekonań prawnych.
• Teorie praktyki organów państwa - za źródło prawa uznają decyzję organów państwa - jeżeli państwo stosuje jakąś normę, to jest ona normą prawną, jeżeli tylko społeczeństwo - jest normą zwyczaju.
Rola prawa zwyczajowego - okres jego świetności minął, jego znaczenie podkreśla się w prawie i handlu międzynarodowym.

4. Prawo precedensowe:
Prawotwórcza działalność sądów:
• Ratio decidendi - zasada ogólna, wywiedziona z dotychczasowej judykatury
• Obiter dicta - elementy, dotyczące tylko jednego przypadku.
Zasada stałości - upływ czasu zwiększa autorytet orzeczenia, im precedens starszy, tym lepszy. Ukształtowanie nowego precedensu - distinguishing (odróżnienie dwóch rodzajów faktów).
Sąd związany jest precedensową decyzją sądu hierarchicznie wyższego, sądy apelacyjne - wcześniejszymi decyzjami.
Precedensy to nie gotowe rozstrzygnięcia, ale pewne zasady, które „oświetlają drogę”. Brak oficjalnie wydawanych zbiorów orzeczeń - wydawnictwa prywatne i półoficjalne.

5. Umowa:
Najbardziej znany przykład - prawo lenne.
Umowy publicznoprawne:
• Wielka Karta Wolności (między królem a kontrahentami)
• Mayflower (1620 - angielscy purytanie w Ameryce - posłuszni władzy, którą wybiorą)
• Artykuły henrykowskie i pacta conventa
• Porozumienie społeczne z 1980
Umowa cywilistyczna opiera się na istniejącym prawie pozytywnym, strony umowy publicznoprawnej same prawo to tworzą (np. prawo międzynarodowe publiczne).

6. Religia:
Podporządkowanie zasadom islamu - Maroko, Tunis, Syria, Mauretania, Iran, Pakistan. Odwołanie - Egipt, Irak.
Prawo oparte na tym, co zostało „objawione” i zbudowane przez ludzkie rozumowanie:
• Koran
• Sunna Proroka
• Idżma - zgodność opinii
• Kijas - analogia
Specjalne sądy - szariat. „Status osobowy” i prawo rodzinne.

Obowiązywanie prawa:

1. Pojęcie obowiązywania:
Następstwem tego, że dana norma prawna jest normą obowiązującą jest wymóg, by się do niej stosować.
Kryteria uznawania przepisów za obowiązujące:
• Kryterium behawiorystyczne - norma jest stosowana nie dlatego, że obowiązuje, lecz dlatego obowiązuje, że jest stosowana. Obowiązujące są normy spełnianie - te, do których adresaci się stosują.
• Kryterium tetyczne - obowiązujące są normy wydane przez organy mające kompetencje do ich ustanawiania (np. konstytucja)
• Kryterium aksjologiczne - obowiązują normy, które wyznaczają postępowanie oceniane dodatnio - kryteria takie jak celowość, słuszność, krzywda. Uzależnienie od hierarchii wartości akceptowanej przez oceniającego.

2. Zakresy obowiązywania:
2.1. Terytorialny zakres obowiązywania:
Prawo obowiązuje na określonym terytorium (pochodzenie rzymskie). Terytorium państwa stanowi zarówno przedmiot władzy państwowej, jak i przestrzeń, w której granicach państwo sprawuje ją w sposób wyłączny w stosunku do osób, rzeczy, zdarzeń. W skład terytorium państwowego wchodzą:
• Obszar lądowy
• Morskie wody przybrzeżne
• Wnętrze ziemi
• Przestrzeń powietrzna
Obowiązują na całym terenie, chyba, że same stanowią inaczej. Wyjątki:
• In plus - statki morskie, powietrzne i kosmiczne
• In minus - eksterytorialność placówek dyplomatycznych państw obcych, bazy wojskowe obcych sił zbrojnych
Akty normatywne organów terenowych obowiązują na terytorium, na którego obszarze organy te sprawują władzę.

2.2. Personalny zakres obowiązywania:
Prawo danego państwa samo decyduje kogo ma obowiązywać. Przeważnie są to wszystkie osoby, które znajdują się na jego terytorium, bez względu na ich przynależność państwową. Wyjątki:
• In minus - przedstawiciele państw obcych, akredytowani w danym państwie, członkowie obcych sił zbrojnych
• In plus - wszyscy obywatele bez względu na miejsce pobytu

2.3. Temporalny zakres obowiązywania:
Obowiązywanie normy obejmuje okres, w którym jej adresaci powinni postępować zgodnie z jej postanowieniami.

2.3.1. Nabycie mocy obowiązującej:
Prawo samo określa, od kiedy obowiązuje dany akty prawny:
• Mocą przepisu konstytucji lub ustawy postanawia się, że wszystkie wydawane akty prawne zyskują moc obowiązującą po upływie oznaczonego czasu od ich ogłoszenia (w Polsce - 14 dni, jeśli same nie stanowią inaczej)
• Każdy normatywny akt prawny mocą własnych postanowień, sam określa od kiedy obowiązuje (1950 - 1991)
Sposoby określania chwili uzyskania mocy obowiązującej:
• „Z dniem ogłoszenia” - data jaką nosi organ publikacji (Dziennik Ustaw)
• Data kalendarzowa mocy obowiązującej
• Określona liczba dni od ogłoszenia
• Postanowienia innego aktu
Vacatio legis - czas od chwili ogłoszenia aktu do uzyskania przezeń mocy obowiązującej.
Skierowanie pro futuro - wymaga określonego zachowania w przyszłości.
Retroactio - wsteczna moc obowiązywania aktu prawnego, wiąże skutki prawne z faktami, mającymi miejsce przed jego wydaniem.
Moc prawa względem czasu:
• Ustawa wiąże skutki z wydarzeniami przyszłymi
• Teraźniejszymi i przyszłymi
• Teraźniejszymi
• Przeszłymi, teraźniejszymi i przyszłymi
• Przeszłymi i teraźniejszymi
• Przeszłymi
Lex retro non agit - burzy zaufanie do prawa, przeczy jego pewności, chroni podmioty prawa przed ujemnymi skutkami prawnymi zachowań, które w okresie obowiązywania starej ustawy były z nią zgodne.

2.3.2. Utrata mocy obowiązującej:
Większość aktów obowiązuje dopóty, dopóki nie zostaną one uchylone.
Klauzule derogacyjne - uchylają przepisy dotychczas obowiązujące:
• Wyraźnie wyliczają całe akty prawne
• Dokładnie ich nie wskazują (np. wszystkie przepisy dotyczące kwestii unormowanych w tym akcie)
Akty czasowe - same postanawiają do kiedy obowiązują:
• Wskazują datę, z którą tracą swa moc
• Wymieniają okres, w ciągu którego obowiązują.
Desuetudo - uchylanie mocy obowiązującej istniejących norm (kryterium aksjologiczne, lub behawioralne - przestaje obowiązywać, bo nie jest przestrzegany).

3. Kolizje norm prawnych:
3.1. Charakterystyka:
Konflikt następuje, gdy dany przypadek jest unormowany przez więcej niż jeden przepis prawa, a przepisy te wyznaczają adresatom wzajemnie wykluczające się sposoby zachowania.

3.2. Reguły kolizyjne:
3.2.1. Lex superior derogat legi inferiori:
Akt wyższego rzędu uchyla moc obowiązującą aktu niższego rzędu. Z reguły nie jest kwestionowane prawo sądów do badania zgodności rozporządzeń z ustawami, dla konstytucji - trybunał konstytucyjny.

3.2.2. Lex posterior derogat legi priori:
Kryterium decydującym jest czas - późniejszy akt prawny uchyla moc obowiązującą wcześniejszego. Niewiadomo, czy ma o tym decydować chwila ogłoszenia, czy wejścia w życie (przeważnie - ogłoszenie).

3.2.3. Lex specialis derogat legi generali:
Przepisy (akty) szczególne derogują te o charakterze ogólniejszym.

3.3. Kolizja reguł kolizyjnych:
Kolizja wyników, między rezultatami otrzymanymi za pomocą kryteriów:
• Hierarchiczności i chronologiczności - norma wcześniejsza jest hierarchicznie nadrzędna, zaś późniejsza - niższa. Pierwszeństwo zyskuje kryterium hierarchiczności (nie można derogować aktów wyższego rzędu).
• Chronologiczności i szczególności - przepis wydany wcześniej jest przepisem szczególnym, przepis późniejszy - generalnym. Rozstrzygany na rzecz kryterium szczególności - lex posterior generalis non derogat legi priori speciali.
• Hierarchiczności i szczególności - niezgodności między przepisem generalnym hierarchicznie nadrzędnym, a szczególnym niższego rzędu. Brak tu ustalonej reguły - teoretycznie biorąc, przewagę powinno uzyskać kryterium hierarchiczności.

Podmioty prawa:

1. Rozumienie podmiotu prawa:
Podmiotem prawa nazywany jest ten, kto może posiadać uprawnienia (prawa), bądź obowiązki, dzielą się na dwa rodzaje:
• Osoby fizyczne
• Osoby prawne

2. Osoby fizyczne:
Są nimi ludzie, podmiotowość prawna nie jest przyrodzona, nadana przez naturę, lecz przez prawo polityczne. Osoby fizyczne posiadają podmiotowość prawną od chwili urodzenia do śmierci. Wyjątkami są:
• Osoby zaginione, o których nie wiadomo, czy żyją
• Dzieci poczęte, lecz nie urodzone (spadkobranie, uznanie, kuratela)
Czas trwania podmiotowości prawnej danej osoby fizycznej nie zawsze pokrywa się z rzeczywistą długością jej życia.

3. Osoby prawne:
3.1. Uwagi wstępne i rodzaje osób prawnych:
Kształtowanie się pojęcia - prawo rzymskie, średniowiecze - kanoniści, cechy, gildie, hanzy.
• Sposób prawnego unormowania osobowości prawnej:
• Tryb powstawania (tworzenia) osób prawnych.
• Zakres działalności
• Tryb likwidacji
• Które jednostki organizacyjne mają osobowość prawną
Rodzaje osób prawnych:
• Korporacje (stowarzyszenia, związki) - powstają w wyniku zorganizowania się pewnej liczby osób fizycznych, zmierzających do osiągnięcia określonego, wspólnego celu.
• Zakłady - ich powstanie, cel, sposób działalności (czasami: likwidację) określa założyciel w statucie, ponadto niezbędnym elementem jest wyodrębnienie i przeznaczenie przez założyciela określonego majątku stanowiącego podstawę działalności.
o Fundacje - fundator (akt fundacyjny).
Różnice między korporacjami, a zakładami:
• Korporacje są zbiorowościami osób fizycznych, dążących do wspólnego celu, zakłady służą zaspokajaniu potrzeb osób trzecich (destynatariuszy)
• Skład członków korporacji można dokładnie określić, krąg osób korzystających z zakładu nie jest określony.
• Substratem korporacji są ludzie, zakładu - majątek
• O celach działalności korporacji decydują członkowie (walne zgromadzenie), zakładu - założyciel.
Sposoby tworzenia osób prawnych:
• Tryb erekcyjny - powołanie mocą aktu erekcyjnego określonego organu państwa, z jego inicjatywy.
• Tryb koncesyjny - osoba prawna powstaje z inicjatywy założyciela, wymagana jest koncesja (zezwolenie) właściwego organu państwa.
• Tryb rejestracyjny (normatywny) - wystarczy spełnić warunki danego aktu normatywnego, bez potrzeby uzyskania koncesji.
Tryb likwidacji:
• Kompetentne organy danej osoby prawnej same mogą powziąć decyzję o jej rozwiązaniu.
• Ogłoszenie upadłości
• Upływ czasu (osoby prawne powołane na pewien okres)
• Akt kompetentnego organu państwa, mającego należytą podstawę prawną

3.2. Teorie osób prawnych:
3.2.1. Teorie fikcji:
Początki tej teorii sięgają średniowiecza (korporacje i fundacje kościelne). Fikcja osobowości - Innocenty IV. Największy rozwój w XIX w. w Niemczech (Savigny).
Czemuś, co nie wykazuje cech osoby, bo nie jest człowiekiem, prawo przypisuje te cechy w wyniku przyjęcia określonej fikcji.

3.2.2. Teorie substratu:
Starają się uzasadnić, że osoby prawne istnieją realnie:
• Teorie substratu osobowego:
o Teorie organiczne - traktują państwo oraz inne instytucje jako organiczne ciała, istoty wyższego rzędu, organizmy społeczne, posiadające własną wolę. W teorii tej związki ludzkie są równie realnymi podmiotami prawa, jak jednostki ludzkie. Korporacja sama tworzy swą wolę, zakład czerpie ją z woli założyciela.
o Teorie kolektywu osobowego (Francja, ZSRR) - każda osoba prawna jest kolektywem osób, osoby prawne są więc bytami istniejącymi realnie. W korporacjach kolektywem tym są członkowie, z zakładach - rozbieżności poglądów (destynatariusze, założyciel i darczyńcy, osoby administrujące zakładem)
• Teorie substratu nieosobowego (majątkowego):
o Teoria majątku celowego - majątek zazwyczaj należy do określonych osób fizycznych, ale może istnieć również majątek, który nie należy do określonej osoby (teoria praw bezprzedmiotowych). Majątek może być przeznaczony na jakiś cel (celowy). Osoba prawna to majątek celowy, służący do osiągnięcia określonego celu.
o Teoria własności zbiorowej - osoby prawne to pewne formy własności, gdyż osoby fizyczne mogą połączyć swe dobra, by powstała współwłasność. Osoba prawna to owa wspólna, kolektywna własność, kolektywny majątek, którym włada mniej, lub bardziej liczna grupa osób.
o Teorie wspólnego interesu i wspólnego celu - choć każdy związek jest wielością osób, to jest traktowany jako jednostka ze względu na cel, który łączy tę zbiorowość.

4. Zdolność prawna:
Zdolność prawna to możliwość posiadania praw (uprawnień) i obowiązków. Dla niektórych pokrywa się z podmiotowością prawną, w dziedzinie prawa cywilnego - pozostaje ona w stosunku podrzędności do tego pojęcia. Osoby fizyczne posiadają ja od urodzenia do śmierci, osoby prawne - od chwili wpisania do określonych rejestrów do skreślenia z nich.

5. Zdolność do czynności prawnych:
Zdolność, aby za pomocą czynności prawnych nabywać prawa i zaciągać zobowiązania i w ogóle wywoływać skutki prawne.
Osoby fizyczne przy przeciętnym stopniu rozwoju umysłowego mogą świadomie kierować swym postępowaniem, nie działając na szkodę własną, lub innych podmiotów prawa:
• Pełna zdolność do czynności prawnych - osoby pełnoletnie, lub małoletnie, które zawarły małżeństwo za zezwoleniem sądu opiekuńczego.
• Ograniczona zdolność - osoby w wieku 13 - 17
• Nie posiadają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat 13-stu.
Osoby, nie mogące kierować swoim postępowaniem na skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, nałogów, mogą zostać ubezwłasnowolnione całkowicie, lub częściowo.
Osoby prawne - od chwili powstania do likwidacji. Inne postanowienia prawa karnego.

Stosowanie prawa:

1. Rozumienie stosowania prawa:
Stosowanie prawa - gdy jakiś podmiot na podstawie norm generalnych i abstrakcyjnych określa skutki prawne jakiegoś faktu, wydając decyzje indywidualne w rozstrzyganej sprawie (organy państwowe - sądy, administracja, inne podmioty - osoby fizyczne).

2. Przebieg procesu stosowania prawa:
Stosowanie prawa jest procesem zmierzającym do wydania decyzji indywidualnej. Składa się z pięciu etapów:
• Wybór przepisu, który będzie podstawą decyzji w konkretnej sprawie (ustalenie obowiązywania). To decyzja uwarunkowana czynnikami o charakterze oceniającym.
• Interpretacja wybranego przepisu prawa (konieczność wykładni)
• Zebranie materiału dowodowego o faktach, z którymi mają być wiązane skutki prawne (oprócz faktów powszechnie znanych, domniemań prawnych). Zasada swobodnej oceny dowodów, etap kończy się sformułowaniem stwierdzenia „fakt x został udowodniony”
• Subsumcja - zakwalifikowanie danego przypadku do pewnego rodzajowo określonego przez przepisy prawa zachowania się. Decyzja, czy udowodnione fakty należą do klasy określonych przez przepisy prawa (oparcie na ocenach).
• Wiążące ustalenie konsekwencji prawnych faktu (granice zależą od ocen)
Sylogizm prawniczy:
• Większa przesłanka - norma generalna
• Mniejsza przesłanka - zdanie o fakcie
• Wniosek - decyzja jednostkowa w postaci normy indywidualnej.

3. Stosowanie prawa w przypadkach nienormowanych:
Problem wiązania, bądź niewiązania skutków prawnych z przypadkami nieunormowanymi:
• Prawo karne - nullum crimen sine lege
• Prawo cywilne - contracti innominati - podmiot orzekający

3.1. Wnioskowanie per analogiam:
Rozróżnia się analogię legis (z ustawy) i analogię iuris (z prawa).
Ustalenie skutków prawnych przez podobieństwo:
• Ustalenie, że dany fakt jest nieunormowany
• Ustalenie podobieństwa między tym faktem, a faktem podobnym, unormowanym przez przepis prawa
• Wiązanie podobnych skutków prawnych
Model wnioskowania ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio:
• Ustalenie braku unormowania
• Wyszukanie przepisu o przypadkach najbardziej zbliżonych
• Wywiedzenie z niego zasady, reguły, czy racji o charakterze ogólnym
• Racja ta znajduje zastosowanie dla wszystkich przypadków nienormowanych
Stosujący prawo musi przyjąć wiele założeń o charakterze wartościującym.
Analogia iuris - różnica tkwi w punkcie wyjścia, sposobie ustalania przesłanki. Analogia iuris bywa stosowana, gdy brak nawet przepisu normującego przypadki podobne - odwołanie do porządku prawnego, ducha prawa, ogólnych zasad nie wyrażonych w tekstach prawnych.

3.2. Wnioskowanie a fortiori:
Dwie postaci, oparte na zależnościach pozalogicznych:
• A maiori ad minus - jeśli ktoś jest uprawniony do czynienia czegoś większego, to tym bardziej jest uprawniony do czynienia czegoś mniejszego (np. prawa rodzicielskie).
• A minori ad maius - jeśli zabronione jest to, co mniejsze, to tym bardziej nie można czynić czegoś, co sięga dalej (np. chodzenie po trawie)

3.3. Wnioskowanie a contrario:
Jeżeli dany stan rzeczy spełnia przesłanki prawne A, A1, A2, to pociąga za sobą konsekwencje prawne B, B1, B2, więc jeśli dany stan rzeczy nie spełnia przesłanek A, A1, A2, to nie pociąga za sobą konsekwencji B, B1, B2.
Argument przeciwieństwa - qui dicit de uno, negat de altero. Stosowane gdy dany przepis zawiera zwroty takie jak „tylko”, „jedynie”, „wyłącznie” np. ustalenie ojcostwa.

4. Ideologie stosowania prawa:
Wypowiedzi o charakterze ideologicznym - jak prawo powinno być stosowane:

4.1. Ideologia decyzji związanej przez prawo:
Naczelnymi wartościami tej ideologii są pewność prawa i wolność obywatelska. Zdaniem jednych wkład orzekającego wnoszony w procesie stosowania prawa Może być żaden, zdaniem innych - może mieć miejsce w kwestiach nieunormowanych.

4.2. Ideologia decyzji swobodnej:
Jej naczelne wartości to: celowość, słuszność, sprawiedliwość, moralność wydawanych decyzji. Normy prawa wytyczają tylko ogólne ramy, zakreślają granice. Wysoką ocenę zyskują klauzule generalne (królewskie paragrafy), upoważniające do kierowania się ocenami. Korektury niesłusznych i niecelowych rozwiązań prawnych - prawo sędziowskie.

Wykładnia prawa:

1. Określenie wykładni prawa:
Jeden z etapów stosowania prawa, odtwarzanie wyobrażeń, jakie wiązał z normą jej twórca.
Przedmiot wykładni:
• Przepisy prawne, z których trzeba wyinterpretować normę
• Norma - interpretacja znaczenia
Przedmiotem interpretacji jest język, w którym formułowane są teksty prawne.
Wykładnia prawa to zespół czynności zmierzających do ustalenia znaczenia i wyznaczenia zakresu wyrażeń języka prawnego.
Wyrażenia te podlegają interpretacji, gdy:
• Budzą wątpliwości. W pozostałych przypadkach ma wystarczyć bezpośrednie rozumienie tekstu prawnego, gdyż clara non sunt interpretanda - to, co jasne, nie wymaga interpretacji (nie zawsze te same przepisy są jasne dla wszystkich, ulegają też zmianom w czasie).
• Niektórzy odrzucają konstrukcję bezpośredniego rozumienia, pojęcie wykładni odnosząc do wszystkich przepisów.
Otwarta tekstowość języka - wykorzystanie języka potocznego w procesie stanowienia prawa - nieostrość, wieloznaczność, niejasność. Pewne pojęcia prawne oprócz rdzenia znaczeniowego mają również sferę wymagającą rozstrzygnięcia ( np. pojazdy). Z kolei przepisy jasne z językowego punktu widzenia mogą budzić wątpliwości dotyczące celowości, słuszności, czy sprawiedliwości ich postanowień.

2. Podstawowe rodzaje wykładni:
2.1. Podział wykładni ze względu na stosowane dyrektywy interpretacyjne:
To pewne wskazówki, zalecenia, dotyczące sposobów ustalania znaczenia i zakresu zwrotów języka prawnego. Rzadko mają moc prawa obowiązującego.
• Dyrektywy I stopnia zalecają w jaki sposób powinny być interpretowane przepisy prawa.
• Dyrektywy II stopnia wskazują:
o Jakimi dyrektywami I stopnia należy się posługiwać
o Kolejność posługiwania
o Kryteria wyboru jednego spośród rozbieżnych znaczeń

2.1.1. Wykładnia językowa:
Ustalenie znaczenia pewnych wyrazów i tekstów prawnych ze względu na język, w którym zostały sformułowane. Przykłady:
• Gdy w systemie prawnym wiążąco ustalono znaczenie określonych zwrotów prawnych, należy używać ich w tym właśnie znaczeniu - definicje legalne.
• Ważną rolę odgrywa określenie relacji miedzy jeżykiem potocznym, a językiem prawnym - pewne zwroty muszą w sposób precyzyjny wyznaczać powinne zachowania, inne - powinny być elastyczne, pozostawiać możliwość doprecyzowania. Interpretowanym zwrotom prawnym nie należy nadawać znaczenia odmiennego od potocznego. Nie należy tez nadawać różnych znaczeń identycznym sformułowaniom w tym samym akcie.
• Należy ustalać znaczenie przepisów prawnych w taki sposób, by żadne ich fragmenty nie okazały się zbędne (kontekst, relacja pomiędzy elementami składowymi).

2.1.2. Wykładnia pozajęzykowa:
• Wykładnia celowościowa (teleologiczna) - przepis ma być tłumaczony , tak, żeby był najbardziej zdatnym środkiem do osiągnięcia celu ustawy. Cele te są określane w preambułach i materiałach pozaprawnych, takich jak materiały historyczne, sprawozdania komisji sejmowych, Neli mające mocy prawnej.
• Wykładnia funkcjonalna - należy uwzględniać skutki zastosowania daengo przepisu. Wyraźny wpływ kontekstu społeczno - politycznego na interpretację przepisów prawnych.