Sąd konstytucyjny na Litwie

SĄD KONSTYTUCYJNY NA LITWIE

I. Historia sądownictwa konstytucyjnego na Litwie.

Pogłębiający się na Litwie kryzys polityczno – gospodarczy spowodował dążenia do niepodległości. Zaś w momencie powstania demokratycznego państwa litewskiego wypracowywany zostaje organ kontroli konstytucyjności aktów normatywnych. Idea sądowej kontroli konstytucyjności nie zwyciężyła od razu . Znaczenie dla kierunku prac dla reformą tego kraju miała uchwalenie przez Radę Najwyższą 11 marca 1990 roku Aktu Republiki Litewskiej o przywróceniu niepodległości państwa litewskiego. Opracowaną przez Radę Najwyższą konstytucję, 25 października 1992 roku naród przyjął w referendum. Zgodnie z brzmieniem art. 5 Konstytucji Republiki władzę państwową na Litwie sprawuje Sejm, Prezydent Republiki, rząd i Sąd. Katalog tych naczelnych organów państwowych nie jest jednak pełny. W rozdziale XII ustawy zasadniczej „Kontrola państwowa”, wyodrębniony został organ państwowy na czele którego stoi kontroler państwowy. A w rozdziale VIII „Sąd konstytucyjny” wprowadzony został organ sądownictwa konstytucyjnego. Przyjęcie go w ustawie jest konsekwencją i rozwinięciem przyjętej w jej preambule zasady państwa prawa. Naród Litwinów przyjmuje i ogłasza konstytucję, dążąc do stworzenia otwartego, sprawiedliwego, żyjącego w zgodzie społeczeństwa obywatelskiego i państwa prawa. Konstytucyjne postanowienia dotyczące sądu konstytucyjnego zawarte w art. 102 – 108 uzupełnia ustawa z 3 lutego 1993 roku o Sądzie Konstytucyjnym. Znowelizowana została 11 lipca 1996 roku. Ustawa zasadnicza określa jego skład, sposób powoływania, kadencję, status prawny sędziów, właściwość i skuteczność rozstrzygnięć.

II. Organizacja Sądownictwa Konstytucyjnego.

Siedzibą Sądu Konstytucyjnego na Litwie jest Wilno. Z tego względu sędziemu konstytucyjnemu nie mającemu mieszkania w stolicy, lub mieszkającemu w niej, a mającemu prawo do mieszkania funkcyjnego, rząd na okres kadencji przydziela mieszkanie w Wilnie .
Sąd Konstytucyjny nie działa w sferze prawa, ale orzeka jaka norma obowiązuje, a jaka nie . Przedstawiciele litewskiej nauki prawa konstytucyjnego uważają, że Sąd Konstytucyjny nie jest elementem składowym sądownictwa powszechnego, ponieważ między nim a sądami nie ma powiązań organizacyjnych . Według K. Lapinskasa „Sąd Konstytucyjny bardzo różni się od innych sądów, nie posiada z nimi związków organicznych. Dlatego należałoby uznać, że Sąd Konstytucyjny jest właściwie czwartą władzą, a raczej na wpół czwartą władzą, spełniającą funkcję balansu między władzami – szczególnie ustawodawczą i wykonawczą. Pomaga on organom sądowym w oczyszczaniu systemu sądownictwa od niekonstytucyjnych aktów prawnych” . Problematyka dotycząca sądownictwa powszechnego opisana jest w rozdziale IX konstytucji litewskiej.
Sąd Konstytucyjny składa się z dziewięciu sędziów, którzy mianowani są na jedną dziewięcioletnią kadencję. Liczba stanowisk określa wzajemną pozycję organów nominujących. Procedura wyboru sędziów podkreśla samodzielny i niezawisły charakter sądu konstytucyjnego. Z powagi autorytetu sędziego wynika, że kandydat na to stanowisko musi spełniać wysokie wymagania. Sędzią tego sądu może zostać jedynie obywatel litewski o nieposzlakowanej opinii, z wyższym wykształceniem a także posiadać co najmniej 10-letnią praktykę w pracy sędziowskiej lub staż naukowo – dydaktyczny w dziedzinie prawa. Sędziami sądów konstytucyjnych najczęściej zostają sędziowie, wybitni adwokaci lub profesorowie akademiccy.
Sposób powoływania Sądu zapewnia nie tylko wysokie kompetencje sędziów konstytucyjnych, ale jest również przejawem realizacji zasady konsensusu trzech podstawowych władz publicznych a to ma zapewnić rzeczywistą neutralność polityczną sędziów .
Mianowanie sędziów Sądy Konstytucyjnego należy do Sejmu, który dokonuje tego w równej liczbie spośród kandydatów zgłoszonych przez prezydenta, przewodniczącego Sejmu i przewodniczącego Sądy Najwyższego . Co trzy lata skład tego sądu odnawiany jest o jedna trzecią. Precyzyjne określenie kadencji jest istotną gwarancją niezawisłości sędziów sądów konstytucyjnych.
Zawsze, w trzeci czwartek marca odpowiedniego roku, nowelizacją z 11 lipca 1996 roku ustawy o Sądzie Konstytucyjnym, sędziowie konstytucyjni składają na posiedzeniu Sejmu przysięgę na wierność Republice Litewskiej i konstytucji. Osoby uprawnione do przedstawiania Sejmowi kandydatów miały wykazać, który sędzia ma zostać mianowany na trzy, sześć bądź dziewięć lat. Ponowne powołanie do składu może mieć miejsce tylko gdy poprzednia nominacja nastąpiła w trakcie kadencji na okres krótszy niż sześć lat i tylko po upływie co najmniej trzyletniej przerwy .
Na czele Sądu Konstytucyjnego stoi przewodniczący, mianowany przez Sejm na wniosek prezydenta spośród sędziów Sądu. Sędzia oprócz swoich obowiązków kieruje pracami Sądu i podejmuje szereg działań o charakterze organizatorskim. Wydaje on zarządzenia w celu zorganizowania pracy, obsługi i rozstrzygnięcia innych spraw wewnętrznych zaś wytyczne w celu realizacji uprawnień proceduralnych. Rozdziela również środki finansowe. W litewskim Sądzie Konstytucyjnym nie ma stałego stanowiska zastępcy przewodniczącego. W momencie nieobecności przewodniczącego Sądu, albo jeżeli Sędzia Sądu nie może pełnić swych obowiązków to, te czynności wypełnia sędzia wyznaczony przez przewodniczącego Sądu Konstytucyjnego. W przypadku, gdy i on jest nieobecny to obowiązki te wypełnia sędzia tego Sądu mający najdłuższy staż pracy w charakterze sędziego.
Aby Sąd Konstytucyjny właściwie funkcjonował istotne jest zapewnienie faktycznej bezstronności jego członków. Art. 104 ustawy zasadniczej gwarantuje sędziom konstytucyjnym niezawisłość , związanie wyłącznie konstytucją, nietykalność osobistą, która przysługuje członkom Sejmu oraz wprowadza ograniczenia zatrudnienia i prowadzenia działalności politycznej. Jak wynika z art. 6 sędzia Sądu Konstytucyjnego nie może zajmować żadnych innych stanowisk z wyboru lub nominacji z wyjątkiem pracy naukowo – dydaktycznej. A także pracować w przemysłowych, handlowych lub innych prywatnych instytucjach i przedsiębiorstwach. Sędzia konstytucyjny nie może być adwokatem ani pełnomocnikiem przedsiębiorstw, instytucji, organizacji lub osób.
Wysoka pozycja sędziego gwarantuje jego nieusuwalność. W art. 10 ustawy o Sądzie Konstytucyjnym czytamy, że tylko na podstawie postanowienia Sądu Konstytucyjnego pełnomocnictwa sędziego mogą zostać zawieszone. Do tych sytuacji możemy zaliczyć m.in. udzielenie zgody na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej, wszczęcie procedury pociągnięcia do odpowiedzialności konstytucyjnej, sądowe uznanie miejsca pobytu sędziego za nieznane. Sąd Konstytucyjny przywraca postanowieniem pełnomocnictwa sędziego w ciągu trzech dni po ustaniu podstaw do ich zawieszenia .
Ustawodawca litewski przyjął szeroki model immunitetu sędziego konstytucyjnego. Nie podlega on odpowiedzialności dyscyplinarnej. Lecz w razie nie wykonywania ustawowych obowiązków, czy nie uczestniczenia w posiedzeniach Sądu Konstytucyjnego, Sąd ten może obniżyć mu o 50% wynagrodzenie za ostatni miesiąc .
Pełnomocnictwa sędziego konstytucyjnego wygasają wskutek:
1. zakończenia kadencji;
2. śmierci;
3. złożenia dymisji.
Decyzję o wygaśnięciu podejmuje pełnomocnictw podejmuje Sejm na wniosek przewodniczącego Sądu. O niemożności wykonywania obowiązków ze względu na stan zdrowia decyduje Sejm po podjęciu odpowiedniej decyzji przez Sąd Konstytucyjny. Komisja lekarska, powołana przez ministra musi przedłożyć w tej sprawie stosowne orzeczenie. Z art. 74 konstytucji wynika, że w sytuacji poważnego naruszenia konstytucji, złamania przysięgi lub popełnienia przestępstwa sędziowie konstytucyjni mogą zostać podciągnięci do odpowiedzialności konstytucyjnej i w następstwie tego pozbawieni przez Sejm, większością 3/5 głosów, swoich funkcji.
Wynagrodzenie sędziego konstytucyjnego jest o 30% wyższe w stosunku do maksymalnego wynagrodzenia sędziego Sąd Najwyższego. Przewodniczący Sądu Konstytucyjnego oraz sędzia pełniący czasowo jego obowiązki otrzymuje uposażenie wyższe o 10% od tego, jakie otrzymują sędziowie konstytucyjni.

III. Funkcjonowanie sądów konstytucyjnych.

Sąd Konstytucyjny rozpoznaje sprawy na posiedzeniach jawnych i ustala wnioski przy udziale co najmniej 2/3 pełnego składu sędziów i nie jest dopuszczalne przez ustawę rozpoznanie sprawy w mniejszym składzie. Ustawa nie zawiera również wymogu rozpoznania sprawy w pełnym składzie. Obecność co najmniej połowy składu jest obowiązkowa przy zmianie regulaminu sądu i rozstrzyganiu spraw materii wewnątrzorganizacyjnej. Orzeczenia zapadają większością głosów sędziów uczestniczących w posiedzeniu a w sytuacji, gdy wynik nie jest rozstrzygnięty moc rozstrzygającą ma głos przewodniczącego posiedzenia. Istnieją trzy rodzaje posiedzeń odbywanych przez Sąd Konstytucyjny:
1. organizacyjne;
2. dotyczące spraw formalnych;
3. rozprawy sądowe.
Rozstrzygając sprawę merytorycznie Sąd wydaje orzeczenia lub wnioski, a w pozostałych wypadkach – postanowienia.
Po wpłynięciu do Sądu sprawy, w postaci podania lub zapytania, jest ona badana pod względem formalnym przez sędziego, który sporządza raport i przekazuje go przewodniczącemu Sądu. Według art. 106 ust. 6 ustawy zasadniczej, zgodnie z postanowieniami Sąd Konstytucyjny może odmówić rozpatrzenia sprawy lub wydania wniosku, jeżeli podanie nie zostało oparte na motywach prawnych. Konstytucja przyjmuje zasadę nieprzyjmowania przez Sąd Konstytucyjny rozstrzygnięć politycznych, ale można wyrazić żal, że nie czyni tego w formie bezwzględnej.
Rozpatrywanie sprawy, zakończone wydaniem orzeczenia lub wniosku powinno nastąpić w ciągu czterech miesięcy od dnia wpłynięcia sprawy do Sądu Konstytucyjnego, chyba ze Sąd postanowi inaczej. W sprawach o stwierdzenie konstytucyjności aktów normatywnych stronami w postępowaniu przed Sądem Konstytucyjnym są:
1. podmiot wnoszący sprawę do Sądu (i jego przedstawiciele);
2. organ państwowy, który wydał zaskarżony akt normatywny (i jego przedstawiciele).
Natomiast w sprawach o wydanie wniosku stronami są:
1. podmiot wnoszący podanie;
2. funkcjonariusz państwowy przeciwko któremu wszczęto procedurę pociągnięcia do odpowiedzialności konstytucyjnej (i jego przedstawiciel);
3. prezydent, gdy ma zapaść wniosek dotyczący jego stanu zdrowia (i jego przedstawiciel).
Strony postępowania nie mają obowiązku działania za pośrednictwem przedstawicieli. Instytucje państwowe reprezentowane są przez kierowników, a grupa członków Sejmu przez wybranego przez siebie przedstawiciela . Oprócz stron i ich przedstawicieli uczestnikami postępowania są:
1. świadkowie;
2. biegli;
3. zaproszeni specjaliści;
4. tłumacze.
W czasie sprawy Sąd Konstytucyjny może nakładać kary pieniężne na uczestników postępowania za nieusprawiedliwione niestawiennictwo lub niedostarczenie w określonym terminie pewnych dokumentów, jak również odmowę wykonania określonych działań oraz na jakąkolwiek osobę zakłócającą porządek i powagę posiedzenia i niepodporządkowującą się zarządzeniom porządkowym przewodniczącego posiedzenia . Kary pieniężne nakładane na uczestników postępowania nie mogą przekraczać wysokości jednomiesięcznego przeciętnego wynagrodzenia, a kary nakładane na urzędników instytucji i organów nie mogą przekraczać czteromiesięcznego przeciętnego wynagrodzenia za każdy przypadek naruszenia. Decyzja ta jest ostateczna i wysyła się ją do wykonania komornikowi sądu powszechnego .
Przystąpienie Sądu Konstytucyjnego do rozpoznawania sprawy następuje na rozprawie. O terminie zawiadamia się uczestników postępowania. Niestawiennictwo stron nie wstrzymuje rozpoznawania sprawy ani podejmowania orzeczeń, wniosków lub innych decyzji. Od chwili przystąpienia do rozpatrywania sprawy Sąd nie może rozpatrywać innych spraw. W przypadku, gdy sprawa nie została dostatecznie przygotowana i istnieją ważne przyczyny uzasadniające to Sąd może postanowić o odroczeniu rozprawy. Wyznacza nowy jej termin. Wznawiając rozprawę Sąd decyduje, czy rozpocząć sprawę ją od początku, czy od tego miejsca, w którym nastąpiło odroczenie .
Sąd Konstytucyjny od zakończenia rozpatrywania wydaje w ciągu miesiąca orzeczenie. Orzeczenia te wchodzą w życie z dniem opublikowania w specjalnym wydawnictwie sejmowym oraz w gazetach za pośrednictwem Litewskiej Agencji Telegraficznej (ELTA).

IV. Kontrola norm prawnych.

Prawnoporównawcza analiza uprawnień sądów konstytucyjnych istniejących w państwach unitarnych pozwala wyróżnić następujący katalog ich kompetencji: kontrola konstytucyjności aktów normatywnych (zarówno norm generalno-abstrakcyjnych jak i rozpatrywanie skarg konstytucyjnych); rozpatrywanie sporów kompetencyjnych między naczelnymi organami państwowymi , orzekanie w sprawach legalności działania partii politycznych, kontrola prawidłowości wyborów i podejmowanie decyzji o utracie mandatu, rozstrzyganie o odpowiedzialności konstytucyjnej oraz ustalenie powszechnie obowiązującej wykładni prawa .
Uprawnienia litewskiego Sądu Konstytucyjnego są ściśle reglamentowane. Ma prawo do orzekania i wydawania wniosków. Sąd ten orzeka o konstytucyjności ustaw i wszelkich innych aktów uchwalonych przez Sejm, a także badanie czy akty wydawane przez prezydenta i rząd są zgodne z konstytucja i ustawami. Dokonuje on wyłącznie kontroli następczej, tj. wobec aktów już obowiązujących. Nie ma uprawnienia do przeprowadzania kontroli prewencyjnej. Wyjątkiem jest wniosek w przedmiocie ratyfikacji umowy międzynarodowej. Sąd nie wkracza w proces tworzenia norm prawnych i nie narusza tym samym prawotwórczych kompetencji innych organów. Brak zastosowania kontroli prewencyjnej stwarza możliwość wejścia w życie aktów normatywnych sprzecznych z ustawą zasadniczą. Kontrola prewencyjna zawsze ma charakter abstrakcyjny, gdyż badaniu podlega akt prawny w oderwaniu od jego stosowania: ma ona służyć wyeliminowaniu z porządku prawnego norm sprzecznych z konstytucja . Cechą charakterystyczną kontroli prewencyjnej jest ograniczenie kręgu osób uprawnionych do jej inicjowania i łatwo sobie wyobrazić , że w przeciwnej sytuacji, a zwłaszcza w wypadku przyznania takiej inicjatywy obywatelom, większość ustaw nigdy nie zostałaby uchwalona .
Litewskiemu prawu konstytucyjnemu znane są dwie formy kontroli konstytucyjności aktów normatywnych:
1. kontrola konkretna, gdy zarzuty zgłaszane są przy okazji rozpatrywania konkretnej sprawy w procesie sądowym;
2. kontrola abstrakcyjna, dokonywana jest na wniosek uprawnionych organów państwowych.
Lista organów uprawnionych do występowania do Sądu Konstytucyjnego o zbadanie zgodności z konstytucją aktu normatywnego uzależniona jest od tego, jaki organ jest twórcą kwestionowanego aktu .
Z wnioskiem o dokonanie kontroli abstrakcyjnej może wystąpić grupa co najmniej 1/5 ogólnej liczby członków Sejmu. W stosunku do aktów normatywnych wystąpić może rząd a wobec aktów rządowych – prezydent. A wystąpienie prezydenta o zbadanie konstytucyjności aktu normatywnego wydanego przez rząd, jak również wystąpienia Sejmu wobec ustaw lub innych aktów przyjętych przez Sejm, powoduje zawieszenie ich obowiązywania. Według art. 102 ustawy zasadniczej Sąd Konstytucyjny rozstrzyga o prawomocności nie tylko ustaw, lecz także „wszelkich innych aktów uchwalonych przez Sejm”, a zatem uchwał, rezolucji i oświadczeń.
Jeżeli w trakcie rozpatrywania konkretnej sprawy pojawi się powód uzasadniający zakwestionowanie konstytucyjności aktu normatywnego, mającego być podstawą rozstrzygnięcia sprawy, Sąd zawiesza postępowanie i występuje do Sądu Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie czy dany akt prawny jest zgodny z konstytucją .
Żaden akt normatywny obowiązujący na Litwie nie precyzuje, czy badaniu przez Sąd Konstytucyjny zgodności z konstytucją podlega tylko akty wydane po wejściu w życie ustawy zasadniczej, czyli po 6 listopada 1992 roku, czy także uchwalone wcześniej . Badając konstytucyjność aktu normatywnego opiera się na przesłankach jak: treść norm zawartych w tym akcie, zakres regulacji, forma aktu prawnego oraz określony w konstytucji tryb przyjęcia, podpisania i ogłoszenia tego aktu.
Po rozpatrzeniu sprawy Sąd ma możliwość wydania jedynie dwóch rodzajów orzeczeń. Może on:
1. uznać zgodność aktu normatywnego z konstytucją lub ustawą;
2. uznać jego sprzeczność z konstytucją lub ustawą.
Kiedy wydaje orzeczenie o niekonstytucyjności aktu normatywnego Sąd musi wskazać, które artykuły konstytucji lub ustawy dany akt narusza. A także wskazać, która jego część jest zgodna a która sprzeczna z konstytucją lub ustawą. W uzasadnieniach swych orzeczeń litewski Sąd Konstytucyjny dokonuje interpretacji norm stosując trzy rodzaje wykładni:
1. historyczną;
2. systemową i
3. językową.
Ani konstytucja ani ustawa o Sądzie Konstytucyjnym nie przewidują możliwości uznania aktu normatywnego sprzecznego z konstytucją lub ustawą za nieobowiązujący od dnia wejścia jego w życie lub od dnia wydania orzeczenia .
Orzeczenia Sądu Konstytucyjnego są ostateczne i nie podlegają zaskarżeniu. Żaden organ państwowy, nawet parlament, nie ma zatem prawa wypowiadania się w przedmiocie orzeczenia Sądu i nie może go kwestionować . Jedynym organem, którego ustawa dopuszcza do dokonywania urzędowej wykładni orzeczenia Sądu Konstytucyjnego jest wyłącznie Sąd Konstytucyjny. A dokonuje jej na rozprawie w formie odrębnego postanowienia choć wykładnia nie może prowadzić do zmiany rozstrzygnięcia sprawy. Sąd ten może dokonać rewizji orzeczenia, jeżeli uchylono normę stanowiącą podstawę prawną orzeczenia albo ujawniono nowe okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia sprawy.
Sąd Konstytucyjny uprawniony jest do wydawania wniosków w istotnych sprawach dla funkcjonowania organów państwowych. Przedstawia on wnioski w następujących sprawach:
1. czy w trakcie wyborów prezydenckich lub parlamentarnych nie naruszono prawa wyborczego;
2. czy stan zdrowia prezydenta pozwala mu na dalsze wykonywanie obowiązków;
3. czy zawierane przez Litwę umowy międzynarodowe nie są sprzeczne z konstytucją;
4. czy członkowie Sejmu i funkcjonariusze państwowi, wobec których wszczęto procedurę podciągnięcia do odpowiedzialności konstytucyjnej, swoimi konkretnymi działaniami naruszyli konstytucję.
Sąd Konstytucyjny formułuje wnioski dotyczące:
1. Sejmu i jego członków;
2. prezydenta;
3. przewodniczących i sędziów Sądu Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego i Sądu Apelacyjnego.
Wywiera to wpływ na jego pozycję w systemie naczelnych organów państwowych. Stanowisko Sądu jest obligatoryjnym składnikiem wszczętej procedury i pominięcie jego jest niemożliwe . SK nie posiada w tych sprawach inicjatywy. Z zapytaniem do Sądu może wystąpić w każdej sprawie tylko Sejm a prezydent w sprawach wyborów do Sejmu i konstytucyjności umów międzynarodowych.
Wprowadzenie do konstytucji z 1992 roku instytucji Sądy Konstytucyjnego było bardzo istotnym elementem litewskiej transformacji ustrojowej. Poprzez porządkowanie treści aktów normatywnych w drodze orzecznictwa SK przyczynia się do zapewnienia zgodności źródeł prawa i wzmocnienia jurydycznej funkcji ustawy zasadniczej .
Sąd Konstytucyjny jest odrębnym organem państwowym. Formułowane są przez sędziów konstytucyjnych postulaty dotyczące uprawnień tego organu. Podkreśla się celowość wzmocnienia arbitrażowej funkcji przez przyznanie mu prawa do rozstrzygania sporów kompetencyjnych między centralnymi organami państwowymi, a także wzmocnienie autonomii i niezależności tego Sądu .
Pomimo przedstawionych zastrzeżeń należy mieć nadzieję, że Sąd Konstytucyjny okaże się trwałym elementem systemu naczelnych organów Litwy, a jego funkcjonowanie w praktyce przyczyniać się będzie do doskonalenia działalności legislacyjnej Sejmu, prezydenta i rządu, a także do zwiększenia ochrony praw obywatelskich , co najważniejsze.