Historia pewnego miasta
Ząbkowice Śląskie to miasto powiatowe na Śląsku w województwie dolnośląskim nad rzeką Budzówką, lewym dopływem Nysy Kłodzkiej, leżące na Przedgórzu Sudeckim w Obniżeniu Otmuchowskim, między Wzgórzami Strzelińskimi i Górami Bardzkimi. Miasto to powstało w drugiej połowie XIII wieku, obok starej słowiańskiej osady Sadlno, przez którą prowadził pierwotnie szlak handlowy, łączący bezpośrednio Śląsk z Czechami
i pośrednio Gdańsk z Aguileą (tzw. szlak bursztynowy). Najstarszym dokumentem historycznym potwierdzającym prawa miejskie jest umowa kupna-sprzedaży zawarta 10 stycznia 1287 roku, na mocy której wójt Henryk sprzedał w mieście trzy ławy mięsne zakonnikowi cysterskiemu z Kamieńca. Z dokumentu wynika, że miasto lokowane było na prawie niemieckim , powstało z inicjatywy prawnuka Bolesława Wysokiego
– Henryka IV Probusa , najwybitniejszego spośród Piastów śląskich . Po jego śmierci
(† 1291) w wyniku podziału księstwa wrocławskiego miasto weszło w skład księstwa świdnicko-jaworskiego rządzonego twardą ręką przez Bolka I († 1301), który okazał się doskonałym administratorem .
W 1321 roku wskutek dalszych podziałów dynastycznych wyłoniło się księstwo ziębickie, którym samodzielnie władał od 1322 roku Bolko II świdnicki .W skład nowo powstałego księstwa weszły m.in. Ziębice, Ząbkowice, Kąty, Dzierżoniów, Sobótka wraz
z dystryktami . Książę ziębicki najczęściej rezydował w Ziębicach, ale o Ząbkowicach nie zapominał skoro w 1335 roku mieszkańcy tego miasta przyczynili się do zwycięstwa Bolka II nad wojskami czeskimi . Mimo sukcesu książę ziębicki już w 1336 roku złożył hołd lenny królowi czeskiemu, rezygnując z suwerenności .
Po śmierci Bolka II ziębickiego († 1341) rządy w księstwie objął jego syn Mikołaj Mały, który już w 1341 roku potwierdził hołd lenny królowi czeskiemu. Jego wnuk Jan ziębicki broniąc się przed napaścią husytów, zginął († 1428) z ich rąk jako ostatni męski potomek z ziębickiej linii Piastów.
Od początku rządów Piastów ziębickich Ząbkowice były przedmiotem zastawów . W 1351 roku zostały ostatecznie sprzedane królowi czeskiemu Karolowi IV za 6.000 grzywien groszy praskich . Data ta jest jedną z ważniejszych, bowiem zamyka ona ostatecznie okres piastowski w historii miasta. Odtąd na ząbkowickim zamku urzędują królewscy starostowie, a w herbie miasta w miejsce piastowskiego orła pojawia się luksemburski lew. Ząbkowice stają się stolicą utworzonego wówczas dystryktu miejskiego (Weichbild Frankenstein), który był pierwowzorem powstałego w XVII wieku powiatu ząbkowickiego.
Wojny husyckie zapoczątkowały fatalny dla miasta XV wiek. W 1456 roku król Władysław Pogrobowiec oddał Ząbkowice wraz z całym księstwem ziębickim
w dziedziczne posiadanie Jerzemu z Podiebradu . Zamiast spodziewanych łask królewskich przyniosło to miastu kolejne zniszczenia. Wojna, którą przeciw nowemu władcy Czech wszczęły miasta śląskie, na czele z Wrocławiem, toczyła się przeważnie
w okolicach Ząbkowic, wielokrotnie zdobywanych i niszczonych . Po poniesionej klęsce przeciwnicy Jerzego z Podiebradu szybko znaleźli nowego sojusznika w osobie króla węgierskiego Macieja Korwina. Ten, pod pretekstem obrony katolicyzmu wkroczył
z wojskiem na Morawy. Kiedy atak został odparty król węgierski zwrócił swoje zaborcze plany w stronę Śląska. W 1468 roku, podążając do Wrocławia wojska węgierskie splądrowały i zniszczyły Ząbkowice. Podobne wydarzenie miało miejsce dwadzieścia
lat później, kiedy wojska króla Korwina podczas wyprawy na księstwo głogowskie ponownie wkroczyły do Ząbkowic (I 1489). Po paromiesięcznym oblężeniu został zdobyty
i zniszczony zamek. Kres wojnom położyła w kwietniu 1490 roku śmierć Macieja Korwina. Dla okrutnie zniszczonych Ząbkowic rozpoczął się etap długiej odbudowy . Szczególnie pomyślne dla Ząbkowic były rządy Karola I, najwybitniejszego z rodu Podiebradów, który rozbudował i upiększył. W latach 1524-1532 odbudował tam zniszczony zamek obierając go na swoją rezydencję. O tej budowie pisał niejednokrotnie do siostry Małgorzaty, wyrażając pogląd, że zamek ten będzie najstarszym pomnikiem jego życia . Ząbkowice stały się stolicą księstwa ziębickiego oraz siedzibą władzy administracyjnej i sądowniczej . Wzniesione zostały nowe mury obronne, odbudowano bramę kłodzką (1504) oraz przebudowano bramę ziębicką, wrocławską i świdnicką (ok. 1516). Za rządów Karola I miasto otrzymało potwierdzenie wszystkich dotychczasowych przywilejów, specjalnymi względami otaczano budownictwo miejskie. Nastąpił pomyślny rozwój rzemiosła i handlu .
W historii Ząbkowic, doby renesansu, znaczną rolę odegrały ruchy religijno-społeczne. Rezydujący tu książę Karol I należał do pierwszych na Śląsku sympatyków luteranizmu, kiedy jednak spostrzegł, że bunty chłopskie wykorzystują przewrót religijny jako zaczątek rewolucji zmienił zdecydowanie stosunek do nowej religii , tym bardziej, że nie opodal Ząbkowic w Stolcu powstało silne ognisko anabaptyzmu , ruchu szczególnie buntowniczego w swych hasłach.
Po śmierci ostatniego ziębickiego Podiebrada księcia Karola Krzysztofa († 1569) miasto stało się dziedziczną posiadłością cesarką, wywołując taki skutek, że już
w pierwszych latach wojny trzydziestoletniej (1629) zaczęto tu siłą przywracać katolicyzm. Ząbkowice stały się areną walk. Wojska katolickiego cesarza na przemian
z protestancką armią Szwedów i ich sprzymierzeńców przetaczały się przez Ząbkowice rujnując je działaniami wojennymi, czy też kontrybucjami i kwaterunkami . W 1632 roku w czasie wojny trzydziestoletniej gwałtowny pożar strawił w ciągu 7 godzin niemal wszystkie domy mieszkalne miasta. Od ognia ocalały: zamek, kościół, szkoła oraz kilka domów .
Po oblężeniach i licznych pożarach do zamieszania nadawało się jedynie ok. 100 domów nadających się do zamieszkania. Zniszczenia tej wojny spowodowały długoletnie zahamowanie rozwoju Ząbkowic, które obok sąsiednich Ziębic stały się od 1654 roku własnością prywatną rodu Auerspergów. Sytuację utrudniał okres dwuwładzy, kiedy
ta część Śląska należała do Prus podczas gdy dziedzicznymi posiadaczami nadal
byli austriaccy książęta. Dopiero w 1791 roku Karol Józef von Auersperg sprzedał
swe posiadłości Prusom .