Grupa społeczna jako przedmiot zainteresowania socjologii.
W pracy swojej starałem się przedstawić podstawowe, fundamentalne spojrzenie na grupę społeczną w ujęciu socjologicznym. Jest ona napisana w oparciu o osiągnięcia i badania wybitnych światowych, jak i polskich socjologów oraz własne przemyślenia po zapoznaniu się z ich opracowaniami. Przedstawia ona złożoność zjawiska, w którym uczestniczy każdy z nas niezależnie od płci, wykształcenia, statusu społecznego, koloru skóry itp.
Całe życie człowieka jako jednostki społecznej upływa i zależne jest od wielu grup spolecznych. Podstawowe znaczenie w życiu jednostki ludzkiej odgrywają rożne małe grupy społeczne. Kazdy z nas należał, należy lub będzie należał do wielu małych grup. Najwazniejsza z nich to rodzina.Rodzinie zawdzięczamy narodziny, odpowiednie warunki życia i rozwoju. To właśnie rodzina przygotowuje i wprowadza nas do samodzielnego dorosłego życia, wywiera decydujący wpływ na nasze kompetencje społeczne. Ponadto człowiek w ciągu swojej „drogi życia” jest członkiem tak ważnych małych grup społecznych, jak np.: grupa przedszkolna, grupa rówieśników z podwórka, grupa kolegów z boiska, klasa szkolna, grupa osób posiadających takie same zainteresowania, grupa członków różnych organizacji społecznych, społeczno-kulturalnych, politycznych czy wreszcie religijnych, a także grupa współpracowników w przedsiębiorstwie. Członkostwo w małych grupach społecznych ma często charakter przemijający. Tylko niektóre z nich towarzysza człowiekowi przez cale życie. Dynamika naszego życia osobistego, zawodowego i ogólnospołecznego sprawia, ze często w naturalny sposób przestajemy uczestniczyć w działalności określonych grup społecznych lub rezygnujemy z członkostwa w nich, a stajemy się członkami innych, nowych małych grup społecznych.
Najogólniejszą i najczęściej spotykana definicja grupy społecznej jest ta, która mówi, ze składa się ona, z co najmniej dwóch osób, które oddziaływają na siebie. W tym sensie każda zbiorowość ludzi, która wywiera na siebie choćby krótkotrwały nieznaczny wpływ, zasługuje na miano grupy społecznej. Jest ona szczególną postacią zbiorowości społecznej, która wyraźnie różni się od obrazu innych luźnych zbiorów ludzkich. Wielu autorów opracowań socjologicznych dotyczących grup społecznych przyjmuje, ze roztrzygajacą, podstawową cechą grupy społecznej jest świadomość członków grupy o jej istnieniu, poczuciu odrębności i wspólnoty.
Istnienie i podzielanie wspólnego celu to warunek funkcjonowania danej grupy społecznej. Celem tym może być określona wartość symboliczna lub materialna, która jawi się jej członkom jako szczególnie pożądana. Grupa może mieć kilka celów, a także cele bliższe (taktyczne) i cele dalsze (strategiczne). Główny cel grupowy powinien być podzielony na:
1. cele cząstkowe (podcele)
2. zadania bliższe i dalsze
3. operacje zmierzające do wykonania konkretnego zadania
4. czynności praktyczne.
Dobrze sformułowany cel działania grupowego cechuje:
1. atrakcyjność indywidualna i grupowa
2. realność jego osiągnięcia
3. precyzyjność
4. jasność
5. zgodność potrzeb indywidualnych i grupowych
6. wspólne jego wypracowanie i uczestnictwo grupy w podejmowaniu decyzji o wyborze określonego celu.
Członkowie grup wzajemnie postrzegają swoje zachowanie, inicjują i odpowiadają na interakcje, komunikują się, współpracują a nawet często rywalizują ze sobą, modyfikują zachowanie partnerów, czyli wywierają na siebie różnorodny wpływ.
Przynależność jednostek do grup wynika z faktu członkostwa. Można jednak mówić o dwóch postaciach tej przynależności: o przynależności obiektywnej i subiektywnej. Nie zawsze oczywiście subiektywna przynależność do określonej grupy musi być budowana na gruncie przynależności obiektywnej. Niekiedy jednostka w sensie obiektywnym, formalnym, należącym do danej grupy identyfikuje się z celami i wartościami grupy, do której nienależny, a z różnych względów należeć nie może w ogóle czy też w określonej sytuacji, przedziale czasowym.
Interakcje wewnątrz-grupowe pełnią trzy funkcje:
1. pobudzają i utrzymują ogólną aktywność grupy,
2. stymulują porozumienie i współpracę, co pozwala osiągnąć zamierzone cele,
3. przyczyniają się do kreowania pozytywnej, cieplej atmosfery społecznej w grupie.
Obecność innych osób w jednych sytuacjach może ułatwić, motywować efektywne wykonywanie zadań, w innych sytuacjach może zaklucić, hamować ich realizacje. R. Zając po raz pierwszy opisał problem:, dlaczego i kiedy grupa wpływa na działanie jednostki w dwa odmienne sposoby – raz motywująco, innym razem hamująco. Obecność innych ludzi wpływa na wzrost efektywności wykonywania zadań znanych i łatwiejszych, lecz obniża skuteczność realizacji zadań nieznanych i trudniejszych. Proces ten nazwano mianem facylitacji społecznej. Zjawisko zmniejszania wkładu pracy w działaniu grupowym Stanisław Mika nazwał próżniactwem społeczny.
Funkcjonowanie jednostki w grupie oraz całych grup społecznych regulują normy społeczne i kontrola społeczna. Sztywne przestrzeganie tych norm, bezrefleksyjny konformizm, niedocenianie i karcenie myślenia i zachowań nonkonformistycznych w niektórych sytuacjach powoduje skutki negatywne. Wymownym przykładem nazbyt zuniformizowanego zachowania jest syndrom myślenia grupowego, który po raz pierwszy został opisany przez J.L. Janisa. Zbadał on wiele przypadków decyzji elitarnych grup rządzących w USA, które doprowadziły do rażących i ekstremalnych niepowodzeń, sformułował następujący problem:
, „jakie są przyczyny tego, że nieduże grupy analityczno-decyzyjne, które składają się z osób kompetentnych, szanowanych, znanych, zaangażowanych publicznie, w pewnych sytuacjach kryzysowych popełniają tak nonsensowne błędy, które powodują rozlegle, trwałe szkody polityczne, ekonomiczne, biologiczne, moralne i społeczno-psychologiczne??”. Istotą zawodnego myślenia i działania grupowego jest zdeterminowane dążenie do utrzymania spójności i solidarności grupowej, którą członkowie cenią wyżej niż realistyczny stosunek do określonych faktów.
Każda dojrzała grupa społeczna z czasem kształtuje różne struktury wewnętrzne, które porządkują relacje miedzy członkami oraz zapewniają skuteczne jej funkcjonowanie. Poszczególni członkowie grupy pełnią różnorodne role społeczne, które zajmują odmienne pozycje społeczne. Na przykład w takiej grupie społecznej, jaką jest drużyna narodowa piłki nożnej znajdują się następujące role społeczne:
- trener – selekcjoner,
- asystenci trenera,
- kapitan drużyny
- bramkarz
- poszczególni zawodnicy funkcyjni
- zawodnicy rezerwowi.
Aby ten kilkunastoosobowy zespół osiągnął wytyczony cel – zakwalifikowanie się do finału mistrzostw Europy, musi posiadać doskonale zorganizowaną strukturę wewnętrzną, która precyzyjnie określa obowiązki i uprawnienia każdej osoby funkcyjnej (roli społecznej). Wiele przyczyn składa się na niemożność osiągnięcia założonego celu grupy. Jedną z ważniejszych jest gorzej zorganizowana struktura grupy oraz niewłaściwy dobór i selekcja członków zespołu, który okazuje się słabszy w rywalizacji z lepiej zorganizowanymi i wyszkolonymi zespołami. Istotą władzy społecznej w grupie jest poziom skuteczności wywierania wpływu na zachowanie jej członków oraz zdolność kontrolowania ich zachowania.
Źródłem władzy w grupie może być:
1. przestrzeganie norm grupowych
2. wiedza i autorytet
3. prawo i umiejętność nagradzania
4. prawo i umiejętność stosowania środków karnych
5. identyfikacja i lojalność członków grupy usytuowanej niżej w hierarchii wobec członków zajmujących pozycję wyższą.
Władza w grupie społecznej powinna opierać się na miękkich sposobach wywierania wpływu na członków, bowiem metody oddziaływania twardego, choć sytuacyjnie mogą być skuteczne, zaburzają więzi miedzy osobami zajmującymi wyższe i niższe pozycje oraz pogarszają ogólną atmosferę współżycia i współpracy grupowej. Najlepszą podstawą władzy w grupie jest dobrowolne, świadome uznanie statusu przywódczego lidera oraz perswazyjny styl sprawowania przezeń władzy.
Florian Znaniecki w swej teorii socjologicznej decydującą rolę przypisywał wychowawczej funkcji grup społecznych. Autor traktuje jako działalność społeczną i upatruje istotę w urabianiu jednostki na członka grupy społecznej. Wychowanie społeczne miało zajmować główne miejsce w całokształcie wpływów wychowawczych na rozwój i uspołecznienie wychowanków i ograniczać ich interesy indywidualne na rzecz potrzeb i interesów zbiorowych. F. Znaniecki jako pierwszy w literaturze polskiej przedstawił systematyczne opracowanie społeczeństwa wychowującego.
Rola koncepcji Znanieckiego okazala się bardzo istotna dla procesu wychowawczego i kształtującego osobowość jednostki w grupie społecznej.
Grupa społeczna w konkretnym swym całokształcie jest bardzo skomplikowanym układem społecznym. Zawiera on wiele problemów, wiele układów miedzy ludźmi, akcje społeczne, stosunki społeczne, indywidua społeczne. To wszystko stanowi olbrzymie bogactwo i wiedze, nie daje się określić naukowo w ciągu trwania grupy wobec zachodzących w nich zmian. Chodzi o to, aby wydobyć z jej konkretności te specjalne składniki, które decydują o jej specyfistycznej istocie jako grupa społeczna, które czynią z niej układ obiektywnie okreslony i powtarzalny.
Przy analizie grup społecznych oczywiście przyjąć musimy humanistyczny punkt widzenia, nie zapominając o tym, czym jest grupa w świadomości społecznej jednostek i zbiorowości. Faktem jest, że jednostki i zbiorowości często ujmują grupę społeczną daną im w doświadczeniu, w sposób podobny do tego, który znajdujemy w pewnych teoriach socjologicznych (teorie te są sformułowane w praktyczno-społecznym ujęciu, które faktycznie zachodzi w życiu społecznym) i błąd ich polega na tym, ze nie traktują ją jako zjawisko społeczne tylko jako teoretyczna prawda o grupach społecznych. Jeżeli wiec znajdziemy przy analizie grup społecznych pewne ujęcia znajdujące swój odpowiednik w różnych teoriach socjologicznych będziemy je traktować nie jako prawdziwe lub błędne poglądy na istotę konkretnej zbiorowości, tylko jako dane nam faktycznie elementy grupy, czyli układu, które ludzie budują z materiałów dostarczonych przez konkretną zbiorowość.
Osobnik sam siebie ujmuje w podobny sposób, jak inni go ujmują i dopiero od otoczenia uczy się on myśleć o sobie w kategoriach społecznych. Inaczej przedstawia się sprawa, gdy chodzi o grupę społeczna. Tutaj zachodzi zasadnicza różnica miedzy tym, czym grupa, działając i doświadczając zbiorowo jest sama dla siebie, a tym, czym jest ona dla osobników lub zbiorowości, niebiorących udziału w zbiorowym działaniu i doświadczaniu; co więcej inaczej przedstawia się ona własnym członkom każdemu z osobna, nawet wtedy, gdy z nią współdziałają, o ile własne czynności każdego z nich są odróżnione od czynności cudzych, inaczej zaś w zbiorowym ujęciu wszystkich członków razem, przy którym czynność każdego jest nierozdzielnie połączona z cudzymi.
W takim wypadku rozróżnić musimy trzy odmienne punkty widzenia w odniesieniu do grupy społecznej:
1. punkt widzenia osobniczy – grupa występuje jako przedmiot lub podmiot czynności społecznych w oczach osobnika, który nie uczestniczy aktualnie w czynnościach zbiorowych grupy jako całości; ten punkt widzenia jest również zajmowany przez inne grupy niewchodzące w skład danej grupy lub przeciwstawiające się jej,
2. punkt widzenia osobniczo-zbirowy – członek grupy i grupa jako całość współdziałają, ale tak,że działalność członka we własnej jego świadomości oraz w świadomości zbiorowej grupy odróżnia się od działalności innych,
3. punkt widzenia zbiorowy – grupa działa i doświadcza jako całość tak, że w zbiorowym działaniu i doświadczaniu osobnicze przyczynki nie wyróżniają się ani w oczach grupy ani w oczach osobnika.
Te trzy odmienności łączą się jeszcze z innymi. Oto z punktu widzenia osobniczego grupa występuje prawie wyłącznie jako przedmiot lub podmiot poszczególnych czynników społecznych niepowiązanych ze sobą normatywnie. Punkt widzenia osobowo-zbiorowego grupy dla własnych swych członków jest głównie podmiotem i przedmiotem norm społecznych, które w życiu indywidualnym staja się zasadniczymi normami ideałów osobistych. Wreszcie z punktu widzenia zbiorowego grupa sama dla siebie staje się stopniową aktualizacją pewnego ideału zbiorowego.
W świadomym, zbiorowym dążeniu do wypełnienia swego zadania grupa społeczna dostosowuje do niego własne swe funkcjonowanie, wymagania działalności normatywnej stawiane swoim członkom, w dalszym ciągu zaś nieraz swój skład i formę jako zrzeszenia. Te dostosowania i przekształcenia z natury rzeczy prowadza do retrospektywnych rozwiązań. Grupa świadoma dokonywanych przez siebie zmian, usiłuje uprzytomnić sobie swą ewolucję za pomocą refleksji nad własną przeszłością; wynikiem tej refleksji jest historia społeczna grupy. I nie chodzi tu o historie rzeczywistych dziejów grupy, lecz jako historyczne myślenie samejże grupy, starającej się uprzytomnić sobie przeszłość ze względu na jej związek praktyczny z przyszłymi zadaniami i teraźniejszym stanem. Historia społeczna grupy jest obiektywnie istniejącym obecnym składnikiem życia społecznego grupy, który socjolog bada w tej postaci, w jakiej go znajduje w danej sobie grupie.
Pomiędzy zadaniami grupy, determinującymi społecznie postulowaną jej przyszłość, a historie społeczną, będącą zdeterminowaniem jej przeszłości przez jej własne ujęcie, leży teraźniejszość grupy. Teraźniejszość praktyczna, konkretna – to nie jest bynajmniej idealny moment obecny. Rozciąga się ona w przeszłość i przyszłość na przeciągu trwania aktualnie spełnionej czynności. U grupy społecznej z jej licznymi czynnościami, trwanie teraźniejszości jest mniej określone w swych granicach, lecz rozciąga się znacznie dłużej w przeszłość i w przyszłość niż u pojedynczego osobnika.
Grupę społeczną w jej zbiorowym dążeniu do wspólnego ideału społecznego nazywamy związkiem moralnym. Termin ten zresztą nie wyraża bynajmniej jakiejś pozytywnej oceny z naszej strony. Mówimy o związku moralnym z punktu widzenia samej grupy, która postępową realizację swojego ideału uważa za najwyższe dobro moralne i z tego punktu widzenia określa działalność swych członków i własną zbiorowa ewolucje. Jako związek moralny grupa nie zadawala się tym udziałem jednostek w życiu zbiorowym, który jest instytucyjnie zakreślony. Usiłuje ona wykorzystać dla swoich działań całkowitą działalność kulturalną należących do niej osobników, wyciągnąć całą czynną stronę ich osobowości w zakres jej życia społecznego. Uwydatnia się to najwyraźniej w grupach, których zadania są liczone i różnorodne, np. w grupach narodowych, ale i w grupach o zadaniach wyspecjalizowanych cena swych członków tym bardziej, im większa cześć swej działalności osobistej ci członkowie gotowi są poświęcić na korzyść grupy.
Bibliografia:
1. E. Anderson, T.D. Wilson, R.M. Akert, Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań 1997, s. 363, 380-382.
2. A. Podgórecki, Zasady socjotechniki, Warszawa 1966
3. Jan Borkowski, Podstawy psychologii społecznej, Warszawa 2003
4. Wojciech Słomki Kwartalnik Pedagogiczny, nr 1/1999 r., Warszawa 2000
5. Internet, WWW.Wikipedia.org
6. Notatki i opracowania z lekcji Socjologii
7. Florian Znaniecki, Wstęp do socjologii, Warszawa 1988