Pojęcie społecznej odpowiedzialność

Etyka jest to jeden z działów filozofii, który ukazuje co jest dobre, a co złe. Termin ten pochodzi z języka greckiego od słowa ethos – zwyczaj, obyczaj i pojawił się w VI wieku p.n.e. w Grecji. Wykorzystał go Arystoteles wykonując badania, które dotyczyły człowieka – jego życia, zachowań itp. Jak widać etykę traktowano jako naukę o naturze ludzkiej, działaniach człowieka, motywacjach. Dopiero znany niemiecki filozof ostatecznie sformułował pojęcie etyki. Był to Immanuel Kant. W jego ujęciu jest to nauka o tym co powinno być, a nie o tym co obecnie jest, co istnieje. Jego rozważania i wywody miały istotny wpływ na powstanie i ukształtowanie etyki biznesu. Do dzisiaj wiele z jego myśli, które nie uległy przemianom stanowi bazę do rozważań dla współczesnych badaczy etyki biznesu.
Upraszczając można powiedzieć, że etyka to nauka o moralności oraz ogół zasad i norm postępowania obowiązujących w danym czasie, w danym środowisku.
W ramach etyki materialnej istnieją różne koncepcje wartości, wskazujące na intelektualny charakter poznania wartości lub kwestionujące ich hierarchię. Wśród tych koncepcji na uwagę zasługuje etyka odpowiedzialności, której wybitnym przedstawicielem był polski filozof, Roman Ingarden. Twierdził on, że wartości, takie jak sprawiedliwość, wolność, miłosierdzie czy ofiarność istnieją jako ideały moralne, które są konkretyzowane
w poszczególnych sytuacjach. Wybór, którego człowiek dokonuje w konkretnej sytuacji, nadaje czynowi obiektywną wartość: pozytywną lub negatywną. Człowiek jest zatem sprawcą określonej wartości i staje się za nią odpowiedzialny. Ustalenie, na czym polega odpowiedzialność moralna, pozwala, zdaniem Ingardena, wejrzeć w istotę wartości.

Istnieją cztery sytuacje odpowiedzialności:
1) ponoszenie odpowiedzialności,
2) podejmowanie odpowiedzialności,
3) pociąganie do odpowiedzialności,
4) odpowiedzialne działanie.

Ponoszenie odpowiedzialności jest stanem faktycznym pasywnie tolerowanym przez sprawcę. Podejmowanie odpowiedzialności jest stanem gotowości do wzięcia odpowiedzialności. Odpowiedzialne działanie jest aktywnością człowieka świadomego wartości skutków swego działania, Pociąganie do odpowiedzialności ma swoje źródło poza sprawcą czynu.
Podmiotem odpowiedzialności może być jedynie jakiś człowiek, który jest sprawcą czynu, określanego jako własny czyn sprawcy. Własny czyn danej osoby wynika z decyzji
i działania tej osoby, która ma decydujący wpływ zarówno na proces podejmowania decyzji, jak i na jej realizację. Inaczej mówiąc, czyn musi być wywołany przez człowieka.
Przedmiot odpowiedzialności, czyli czyn (związany przyczynowo) wywołany przez człowieka, musi być nośnikiem pozytywnych lub negatywnych wartości w odniesieniu do samego działania, do jego wyniku i do sprawcy.
Pojęcie odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstwa zdobywa w ostatnich latach coraz to większą popularność i staje się ważnym elementem zarządzania strategicznego. Przedsiębiorstwa zdały sobie sprawę, że należy prowadzić działalność produkcyjną czy usługową w oparciu o trwałe, silne i przejrzyste relacje, zarówno z pracownikami, dostawcami, inwestorami, ale przede wszystkim z klientami, całą społecznością lokalna czy administracją państwową. Społeczna odpowiedzialność organizacji to zestaw zobowiązań organizacji do ochrony i umacniania społeczeństwa, w którym funkcjonuje.
Wypowiadając się o społecznej odpowiedzialności jako podstawie rozwoju życia gospodarczego, społeczna nauka Kościoła szczególnie podkreśla konieczność troski
o integralny rozwój człowieka. Jan Paweł II przypominał często, że rozwoju, który nierozerwalnie wiąże się ze społeczną odpowiedzialnością, nie należy pojmować w sensie wyłącznie gospodarczym, lecz w sensie integralnie ludzkim
Zwolennicy społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw odwołują się do tzw. teorii unitarystycznej mającej swoje źródło w klasycznych teoriach życia społecznego, głoszonych między innymi przez Platona, Arystotelesa czy św. Tomasza z Akwinu. Na jej podstawie ukazują istotną zależność, jaka istnieje pomiędzy tzw. społecznością moralną a sferą działalności gospodarczej. Działalność gospodarcza jest (jedynie) jedną z wielu form życia społecznego. Stanowiąc organiczną część społeczeństwa i różnych wymiarów jego życia, podlega tym samym zasadom moralnym i normom kulturowym. Stąd krytycznie ustosunkowują się do „zasadności” przyznawania tymże sferom życia gospodarczego jakiegokolwiek wyróżniającego statusu. Wykluczają także możliwość podporządkowania zasad moralnych jakimkolwiek czysto instrumentalnym zasadom obowiązującym
w przedsiębiorstwach – świecie biznesu. Podkreślają priorytet zasad moralnych względem wszelkich innych reguł określających sposób funkcjonowania owych sfer. W związku z tym, przedsiębiorstwa są aksjologicznie podporządkowane społeczności moralnej, co oznacza, że żadne specyficzne zasady obowiązujące w tej sferze nie mogą mieć pierwszeństwa przed zasadami moralnymi.
Według J.McGuire przestawiając ogólną definicję społecznej odpowiedzialności, stwierdza, że korporacje ponoszą nie tylko typową dla nich odpowiedzialność ekonomiczną
i prawną, ale także pewien zakres odpowiedzialności przed społeczeństwem jako całość.
Według K.Davis i R.Blomastrom dopatrują się w społecznej odpowiedzialności obowiązku wyboru przez kierownictwo takich decyzji i działań, które przyczyniają się zarówno dla dbałości o interes własny (pomnażanie zysku przedsiębiorstwa), jak i do ochrony oraz pomnażanie dobrobytu społecznego.
Autorzy wskazują na dwa aspekty społecznej odpowiedzialności – ochrona
i pomnażanie. Ochrona dobrobytu społecznego , kładzie nacisk na to, by przedsiębiorstwa nie podejmowały działań szkodliwych społecznie, nawet jeżeli przynoszą one zyski,
a jednocześnie podejmowały działania ukierunkowane na zapobieganie i likwidowanie różnych negatywnych zjawisk społecznych, które są efektem ich przeszłej działalności. Pomnażanie, kładzie nacisk na twórczą rolę biznes w kreowaniu dobrobytu społecznego, angażowanie się w różnorodne przedsięwzięcia dla kraju. W ewolucji społecznej odpowiedzialności biznesu obserwujemy na przestrzeni ostatnich ponad 100 lat ogromne zmiany.
Wystąpiły 3 krytyczne punkty zwrotne:
- Era przedsiębiorców – koniec XIX wieku
- Era wielkiego kryzysu – 1929 – koniec lat 30. XX w.
- Era społeczna – lata 60. XX w.
Bezpośrednimi i zarazem podstawowymi czynnikami kształtującymi koncepcję społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw (SOP), były dwie zasady: miłosierdzia
i włodarstwa. Pierwsza z nich głosi, iż bogatsi, bardziej majętni członkowie społeczeństwa powinni otoczyć opieką biedniejszych i będących w potrzebie. Druga zaś zasada (wywodząca się z Pisma Świętego) mówi, że przedsiębiorcy i zamożni ludzie powinni uważać siebie wyłącznie za włodarzy, opiekunów majątku powierzonego im przez resztę społeczeństwa .
Wspomniane zasady stały się osnową koncepcji zawartej w książce A. Carnegie’a,
w której zamieścił on klasyczne określenie odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw.
W swoim opracowaniu zachęcał innych właścicieli majątków (służąc jednocześnie dobrym przykładem), by nie zapominali o ich moralnym obowiązku wobec społeczeństwa. Pomoc ta była szczególnie ważna w czasach, kiedy małe i średnie przedsiębiorstwa zostały wyparte przez duże imperia przemysłowe, często nadużywające swojej pozycji.
Teoria stakeholderów – swoją popularność zawdzięcza w dużej mierze R.E. Freemanowi, który w swojej książce opisuje założenia koncepcji, definicje oraz tłumaczy rodzaje odpowiedzialności przedsiębiorstwa względem interesariuszy. Według Freeman’a są to wszyscy ci, którzy mogliby oddziaływać lub być pod wpływem oddziaływania przedsiębiorstwa.[6] A zatem każdy interesariusz (do których zalicza się pracowników, udziałowców, klientów, konkurentów, społeczność lokalną i in.) rości sobie prawo do ingerencji w działalność przedsiębiorstwa. Przejawia się to w postulowanych oczekiwaniach względem firmy, a wynikać może między innymi z faktu, iż każde przedsiębiorstwo współistnieje w danym środowisku lokalnym z innymi uczestnikami życia społecznego. Firma zatem nie powinna egoistycznie podchodzić do wykorzystywanych zasobów, ale poprzez świadome działanie przyczyniać się do rekompensaty ewentualnych strat powstałych w wyniku działalności gospodarczej, a także w sposób świadomy zaspokajać potrzeby szeroko rozumianego otoczenia.
Postulat społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw w sposób szczególny głosi katolicka nauka społeczna. Jej współczesnym dorobkiem są między innymi liczne encykliki Jana Pawła II, oraz jego następcy Benedykta XVI. Jan Paweł II w encyklice „Centisimus annus” zwraca uwagę, że działalność gospodarcza będąc „jedną z dziedzin wielorakiej ludzkiej działalności, podobnie jak w każdej z nich, tak i w niej, obowiązuje nie tylko prawo do wolności, ale także obowiązek odpowiedzialnego z niej korzystania” .
Nie sposób prowadzić dalszych rozważań o społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw bez wyjaśnienia wspomnianego terminu. Ujęcie encyklopedyczne określa go jako stosunek między sprawcą (podmiotem działającym, zachowującym się świadomie
i celowo), wynikiem jego działania (zamierzonym bądź też niezamierzonym skutkiem podjętych decyzji), a podmiotem oceniającym, który dysponuje nagrodą lub karą.
W nieco inny sposób formułują definicje autorzy zajmujący się problematyką społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw. Widoczna jest tu (na przestrzeni kilkudziesięciu lat dwudziestego wieku) stopniowa ewolucja bogactwa i szerokości spojrzenia na tworzone pojęcia.

lata 50 lata 60 lata 70 lata 80 lata 90 i początek XXI wieku
nieliczne opracowania definicji odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw znaczny wzrost ilości definicji odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw, ale wciąż jeszcze zawężone ujęcie tej problematyki precyzyjne określenie interesariuszy przedsiębiorstwa oraz
obszarów odpowiedzialności (sklasyfikowanych później jako podmiotowe
i przedmiotowe) szukanie powiązań z „zyskownością”
i wymiernymi korzyściami ekonomicznymi dla firmy rozważania, wątpliwości
i dylematy wokół odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw, często bazujące na wcześniejszych definicjach
i stanowiskach
Tabela 1: Ewolucja definicji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw w drugiej połowie XX wieku
w USA i Europie Zachodniej
Prezentowana ewolucja definicji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw została przedstawiona w „dekadowych” odstępach czasu. Nie oznacza to jednak, że dokonywane zmiany w rozwoju definicji SOP następowały w przeszłości tak regularnie. Jest to umownie przyjęty podział mający na celu uporządkowanie i czytelną prezentację krótkiego (bo pięćdziesięcioletniego) okresu tworzenia definicji i aparatu pojęciowego związanego ze społeczną odpowiedzialnością przedsiębiorstw. Jak można łatwo zauważyć, początkowe, bardzo krótkie i nieliczne opracowania definicji SOP, przekształciły się stopniowo w coraz bardziej precyzyjne określenia, w których ujęto nie tylko szerokie grono interesariuszy, ale
i obszary odpowiedzialności, a także zaczęto szukać powiązań z „zyskownością” i wymiernymi korzyściami dla firmy. Zatem podsumowując można stwierdzić, iż społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, to świadome oddziaływanie przedsiębiorstwa na strategiczne grupy interesariuszy, zmierzające do realizacji ich potrzeb i oczekiwań.
Rodzaje społecznej odpowiedzialności:
Społeczną odpowiedzialność przedsiębiorstwa można podzielić na wewnętrzną oraz zewnętrzną. Ta pierwsza dotyczy przede wszystkim tego czy przedsiębiorstwo stosuje zasadę odpowiedzialności w ramach swojej wewnętrznej struktury np. w stosunku do pracowników, tj. czy zapewnia im bezpieczną i godną prace, jak zarządza zasobami ludzkimi, czy surowcami.
Zewnętrzna odpowiedzialność obejmuje takie zagadnienia jak:
• stosunek do inwestorów,
• klientów,
• władz,
• to jak przedsiębiorstwo dba o środowisko naturalne,
• jaki jest jego wpływ na lokalną społeczność
•
Źródła społecznej odpowiedzialności:
- wolność człowieka
- rozumność człowieka
- granice społecznej odpowiedzialności
Odpowiedzialność wg. Encyklopedii PWN jest to obowiązek ponoszenia przewidzianych przez przepisy prawne konsekwencji zachowania się własnego lub innych osób. Wg Słownika Języka polskiego jest to postępowanie tak by nie wywołać złych skutków, w sposób rozsądny, rzetelny.

Wolność a tym samym i godność człowieka mogą potwierdzić się w mocy działania, jeżeli pozostają w realnym odniesieniu do rzeczywistości jako horyzontu odpowiedzialności
i konieczności. Wolność niesie za sobą konieczność samodzielności, odpowiedzialności za samego siebie, samotności. Można powiedzieć , że wolność to odpowiedzialność. Każdy
z Nas staje wobec wyborów i decyzji bardzo złożonych i skomplikowanych, gdzie dysponuje całą gamą możliwości znalezienia swojego miejsca. Z drugiej strony są to wybory, które mogą prowadzić do zagubienia, niepewności, poczucia małej wartości. Ci którzy podejmują decyzje kierując się chęcią bycia całkowicie niezależnym zapominają o konsekwencjach tych czynów. Ci którzy nie ulegają tym pokusom, są odpowiedzialni, wiedzą na czym polega prawdziwa wolność. Narkomania , alkoholizm i uzależnienie od papierosów są największym przejawem braku odpowiedzialności wśród ludzi zarówno młodych jak i starszych. Uzależnienia te prowadzą do wielu chorób, wypadków, nieszczęścia wśród najbliższych nawet do śmierci. Odpowiedzialność stanowi więc dla człowieka podstawowe kryterium odniesienia do życia w świecie, do życia gospodarczego, a zarazem stanowi nakaz takiego odniesienia, aby w tym życiu możliwy był prawdziwy rozwój. Związek odpowiedzialności
z wolnością wydaje się więc być tak oczywisty jak to, że tam gdzie nie ma możliwości wolnego działania, nie może być mowy o odpowiedzialności.
Pojęcie odpowiedzialności łączy się nierozerwalnie z człowiekiem, i tylko z nim. Wynika to z faktu, iż jedynie człowiek jako osoba jest istotą obdarzoną zarówno rozumem,
a przez to istotą świadomą swojego istnienia, zdolną odkrywać prawdę i w niej się urzeczywistniać; jak też wolną wolą dążącą do dobra poznawanego w owej prawdzie. Prawidłowość tę dostrzegli już w starożytności myśliciele greccy, dla których wolność była przeciwieństwem dowolności i wiązała się z poszukiwaniem prawdy oraz samokształceniem siebie w jej duchu. Należy jednak podkreślić, że tak rozumiana wolność nie miała charakteru powszechnego, nie przysługiwała każdemu człowiekowi. Zdobyć ją mogli tylko nieliczni
i tylko ci, którzy byli jej godni. Zdobycie jej bowiem było możliwe dzięki wysiłkowi wewnętrznego doskonalenia siebie, podejmowania nieustannej walki z własną gwałtownością i pożądliwością, z pragnieniem posiadania tego, co czysto materialne - mających swoje źródło w niższej części duszy ludzkiej . Nieco inny sposób rozumienia idei wolności a wraz z nią
i idei odpowiedzialności, odsłania myśl chrześcijańska. Św. Augustyn przyznając człowiekowi jako osobie wolną wolę wyznacza nowy obszar ludzkiej wolności i odpowiedzialności. Jej kryterium nie jest głównie rozum i poznanie, ale przede wszystkim miłość. Myśl tę wyraża w słynnym zdaniu: „Kochaj i rób co chcesz” . Pod wpływem myśli św. Tomasza z Akwinu rozróżniającego wolność wewnętrzną – duchową od wolności zewnętrznej – osobistej, następuje teoretyczne poszerzenie obszaru wolności ludzkiej. Jego praktyczny wymiar realizacji uniemożliwia jednak obowiązujący w tamtych czasach hierarchiczny porządek społeczny, z powodu którego wolność w wymiarze zewnętrznym przysługuje jedynie stanom wyższym.Wolność i odpowiedzialność pojawiły się już setki tysięcy lat temu. Weźmy pod uwagę grzech pierwszych ludzi. Byli oni wolni. Mieli wybór- wybrali zło, naruszając zakaz Boga.
Rozum to zdolność do operowania pojęciami abstrakcyjnymi lub zdolność analitycznego myślenia i wyciągania wniosków z przetworzonych danych. Używanie zdobytych doświadczeń do radzenia sobie w sytuacjach życiowych. Rozum jest więc źródłem etyki w tym sensie przede wszystkim, że tworzy pojęcia i ogólne zasady rozumowe, które uznane za zdania prawdziwe służą do uprawomocnienia odpowiednich zdań etycznych. Podobnie przez doświadczenie rozumie się tu na pierwszym miejscu treść naszych moralnych przeświadczeń, a więc to, co przeżywamy jako istoty moralne i co zostaje ujęte poznawczo aktem zwróconej ku tym przeżyciom refleksji naszego umysłu. Etyka opiera się na wrodzonych człowiekowi zdolnościach poznawczych, to znaczy na poznaniu rozumowym
i doświadczeniu.
Rozum wspierany przez silną wolę wg Epikura gwarantuje nam szczęśliwe życie. Rozumne myślenie dojrzałego człowieka, pozwala wybrać właściwa drogę. Pełnia szczęścia obrazowana jest również dążeniem do dobra ogółu czyli społeczeństwa, każdy rozumny człowiek wie ażeby dobrze funkcjonować w społeczeństwie nie może tylko brać lecz również dawać. Epikur podzielił potrzeby na naturalne konieczne oraz urojone i sztuczne. Potrzeby naturalne musza być zaspakajane chodzi o głód lub potrzeby fizjologiczne. Potrzeby urojone jak chęć zdobycia majątku nie musza być wcale zaspakajanie, pozornie prowadzące do pełni szczęścia w rzeczywistości demoralizują człowieka, pozwolę sobie przytoczyć przysłowie „pieniądze szczęścia nie dają”. Właśnie w takich momentach potrzeby jest rozum i silna wola, rozum który pozwoli nam dokonać właściwego wyboru i wola która będzie ściśle trzymać nas przy podjętej decyzji. Innym przykładem może być rozwaga, o którą apelował Epikur, chodziło o dokładne rozważenie wszystkich za i przeciw, co przyniesie mi zaspokojenie owej potrzeby jak również co niesie za sobą niezaspokojenie tejże potrzeby. W tym przypadku potrzebujemy sprawnego rozumu który jest naszym przewodnikiem i nigdy się nie myli. Jak już wcześniej wspomniałem człowiek rozumny przenosi doraźny ból na doraźną przyjemność. Rozum pomaga nam przy podjęciu ważnych decyzji jak na przykład nieodparta pokusa zaspokojenia potrzeb kosztem innych.

Granice społecznej odpowiedzialności.
Wskazywanie na ograniczenia w przedsiębiorczości wynika z odpowiedzialnego sposobu myślenia i działania w sferze życia gospodarczego. Z kolei odpowiedzialność jest jedną z zasadniczych cech chrześcijańskiej, ewangelickiej postawy społecznej. Nierozerwalnie związaną z odpowiedzialnością w ewangelickiej etyce teologicznej jest wolność.

Według reformistów:
- przedsiębiorstwo powinno zaspokoić wszystkie socjalno – ekonomiczne oczekiwanie swoich partnerów rynkowych.
Według konserwatysów:
- przedsiębiorstwo jako jednostka produkcyjna nie ma żadnych zobowiązań natury społeczno - politycznej i moralnej, poza przewidzianymi ustawodawstwem.
Granice przedsiębiorczości w aspektach etycznych nie są barierami jej rozwoju, lecz raczej sposobem jej wzmocnienia poprzez przewidywanie zagrożeń. Zapobieganie negatywnym skutkom gospodarowania umożliwia perspektywa etyczna. Dlatego warto promować w polskiej gospodarce postawy etyczne.

Wielu badaczy zwraca uwagę na fakt, iż istnieją trzy poziomy społecznej odpowiedzialności: narzuconej, wymuszonej i świadomej. Odpowiedzialność narzucona to najniższy poziom odpowiedzialności wynikający z konieczności stosowania się do zasad obowiązującego prawa. Druga z rzędu – odpowiedzialność wymuszoną przedsiębiorstwo podejmuje pod presją opinii społecznej oraz we własnym dobrze pojętym interesie, Z kolei odpowiedzialność świadoma oznacza, że przedsiębiorstwo na gruncie etycznym (czyli przestrzegając zasad moralnych i praw obywatelskich) decyduje się na ponoszenie odpowiedzialności za prowadzoną działalność i jej skutki. Za ponoszeniem świadomej odpowiedzialności społecznej przez przedsiębiorstwo przemawia również przysługujące im prawo swobodnego prowadzenia działalności gospodarczej. Oznacza ono, że przedsiębiorstwo ma nie tylko obowiązek prowadzenia działalności zgodnej z prawem, ale też z normami moralnymi społeczeństwa, w tym do odpowiedzialności za działania szkodzące środowisku przyrodniczemu.
Z punktu widzenia rozwiązywania istniejących problemów ekonomiczno-społecznych
i ekologicznych pożądany byłby najwyższy poziom – świadomej odpowiedzialności przedsiębiorstw. Opiera się to na przekonaniu, że obecnie działalność gospodarcza staje się jednym z najważniejszych czynników kształtujących naturę ludzką oraz determinujących dalszy kierunek rozwoju cywilizacyjnego we wszystkich jego aspektach. W związku z tym przedsiębiorstwa powinny przyjąć tego typu odpowiedzialność. Pogląd ten ma jednakże tyluż zwolenników co przeciwników.

BIBLIOGRAFIA:
1. G.D. Chryssides, J.H. Kaler, „Wprowadzenie do etyki biznesu”, wyd. PWN, Warszawa 1999 r.
2. Barbara Czerska, „Poznanie wartości”, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1986 r.
3. C. Porębski, „Czy etyka się opłaca?”, wyd. Znak, Kraków 1997 r.
4. J. Jackson, „Biznes i moralność”, wyd. PWN, Warszawa 1999 r.
5. J. Dietl, W. Gasparski, „Etyka biznesu”, wyd. PWN, Warszawa 1999
6. www.wikipedia.pl
7. Por. Ossowska, Podstawy nauki o moralności.
8. W.C. Frederick, K. Davis, J.E. Post, Corporate Social Responsibility and Business Ethics, New York: McGraw-Hill Publishing Company, 1988 ,(szósta edycja), s. 28-29.
9. Książka, pt.: The Gospel of Wealth (Ewangelia bogactwa), powstała w 1889 roku. Autor (1835 – 1919) wspomnianej pozycji był założycielem konglomeratu United States Steel Corporation. W 1901r., po sprzedaży firmy za 250 milionów dolarów stał się jednym z najbogatszych ludzi na świecie.
10. Patrz także: M. Rojek – Nowosielska, J. Szczepaniak, Odpowiedzialność społeczna przedsiębiorstwa a teorie agencji i interesariuszy, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu „Nauki Humanistyczne”, Wrocław 2003, s. 322 – 326.
11. N.A. Shankman, Reframing the Debate Between Agency and Stakeholder Theories of the Firm, Journal of Business Ethics 19, 1999, s. 321.
12. R.E. Freeman, Strategic Management: A Stakeholder Approach, Pitnam, Boston 1984, s. 322.
13. R.E. Freeman, W.M. Evan, Corporate governance: A Stakeholder interpretation, Journal of Behavioural Economics, vol. 19, 1990, s.337-359.
14. Mała Encyklopedia Ekonomiczna, K. Secomski (red.), Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1974, s. 143, 226, 278.
15. Artykuł z dn. 30.11.2009 - Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw w czasach kryzysu , dr Katarzyna Świerszcz