Cele a celowość wychowania
Tezy :
a) geneza wyprowadzania celów wychowania :
n z koncepcji naturalistycznej człowieka
n z koncepcji socjologicznej
n z koncepcji ideologicznej
n z koncepcji teologicznej
Wychowanie należy do tych rodzajów działalności człowieka, które mają niezwykle silny wpływ na całokształt procesów życia społecznego. Wychowanie to proces uwalniania pewnej potencjalnej siły, energii drzemiącej w każdym z nas, przy zachowaniu swego własnego ”ja”, swej tożsamości osobowościowej, w celu godziwego i wartościowego pędzenia życia. Proces wychowania jest skomplikowanym łańcuchem wielu czynników determinujących postępowanie ludzkie, mających wpływ na całokształt późniejszych zachowań. Generalnie wychowanie, to świadoma działalność jednych osób zmierzająca do wywołania poprzez interakcje społeczne trwałych zmian w osobowościach innych osób. Każde działanie wymaga od osoby działającej świadomości celu, jaki chce ona przez nie osiągnąć. W tym przypadku uświadomienie sobie celów wychowania, które chcielibyśmy osiągnąć, jest podstawowym warunkiem powodzenia całego procesu wychowawczego. Realizacja określonych celów wychowania jest nie tylko kształtowaniem pewnej osobowości, sylwetki człowieka, lecz także urzeczywistnieniem założonego modelu życia społecznego. Analiza praktyki wychowawczej, patrząc w przekroju historycznym, prowadzi do wniosku, że w celach wychowania dominował i nadal dominuje interes społeczny nad jednostkowym. Cele wychowania są rozmaicie wyodrębniane, określane i porządkowane. Choć są one historycznie zmienne i różnorodne w swoich treściach, można je sprowadzić do następujących kategorii: a) przystosowanie jednostek do istniejących warunków i wymagań społecznych; b) usprawnianie ich do wykonywania zadań; c) indoktrynacja: 1, czyli urabianie świadomości jednostek według wzorców lansowanych przez taką czy inną doktrynę oraz kształtowanie ideowej więzi z grupą ( państwem, narodem, Kościołem, partią i.t.p.). Kierunek przemiany celów wychowania jest wyznaczany przez dominację potrzeb rozwojowych jednostek nad interesem społecznym. Jednak zasadnicza przemiana celów wychowania zmierza do przewartościowania ich hierarchii, tzn. do wyeksponowania sfery motywacyjnej osobowości, np., motywów uczenia się. Tracić wówczas zacznie znaczenie uczenia się służące jedynie zdaniom egzaminów i ukończenia kolejnych szczebli szkoły. Można powiedzieć, że przemiany w celach wychowania zmierzają w kierunku rozszerzenia podmiotowej roli człowieka w życiu społecznym i zawierają postulat kształtowania motywów umiejętności twórczego działania, postawy społecznego zaangażowania, umiejętności współpracy, postawy tolerancji i poczucia odpowiedzialności za sprawy wspólne i za własny rozwój. Celem wychowania jest zainicjowanie procesu rozwoju i jego ukierunkowanie, dlatego mówimy o tym jako o “ wdrożeniu “ wychowanka do jego dalszego rozwoju, już możliwie bez opieki i nadzoru wychowawcy. W tym przypadku bardzo ważne jest samowychowywanie się wychowanka. W procesie wychowania mamy do czynienia z wielością celów wychowania. Sytuacja taka wynika stąd, że różne cele obejmują różne strony życia psychicznego, różne nasze szczególne właściwości. Cele wychowania obejmują najrozmaitsze cechy osobowościowe, jakie pragniemy przyswoić wychowankom. Taki cały ciąg prawidłowo ze sobą zintegrowanych takich celów daje w sumie opis dojrzałej osobowości człowieka, który nazywamy ideałem wychowania. 2. Ideał wychowania to zarys pożądanej osobowości jednostki, powstającej pod wpływem działania procesów wychowawczych. W wychowaniu niemożliwe jest realizowanie ideału wychowania bez wyłonienia z niego szeregu bardziej szczegółowych celów. Dopiero ustalenie takich celów pozwala rozwinąć ściśle określone działania wychowawcze. Głównymi zasadami wyprowadzania celów etapowych, pozwalających na dokładne i jak najlepsze przeprowadzenie procesu wychowania są następujące zasady klasyfikacyjne :
1 ) zasada klasyfikacji psychologicznej
2 ) zasada klasyfikacji rozwojowej
3 ) zasada klasyfikacji praktyczno - wychowawczej
Ad.1). Zasada ta polega na tym, że każdy cel naczelny można podzielić na szereg celów etapowych, w zależności od tego, jakich rodzajów dyspozycji psychicznych wymaga cel naczelny.
Ad. 2). Zasada klasyfikacji rozwojowej polega na tym, że dany cel możemy uszczegóławiać wyłaniając jego elementy składowe w odniesieniu do stadiów rozwojowych człowieka.
Ad.3). Zasada klasyfikacji praktyczno - wychowawczej polega na wyłonieniu tych etapów aktywności, do których wychowanek powinien zostać wdrożony, po to aby mógł jak najlepiej osiągnąć cel etapowy, niezbędny w całym procesie wychowawczym.
Schemat wyprowadzania celów wychowania :
1. Ideał wychowania ( analiza merytoryczna )
2. 2. Naczelne cele wychowania ( analiza przez zastosowanie kryterium psychologicznego )
3. Cele kierunkowe ( analiza przez zastosowanie kryterium rozwojowego )
4. Cele etapowe ( analiza przez zastosowanie kryterium praktyczno - wychowawczego )
5. Cele operacyjne ( pożądane formy aktywności )
Cele częściowe i cele etapowe winny być jednolite w stosunku do celu naczelnego. Ponieważ cel naczelny uważa się za cel końcowy, za ostateczny rezultat wychowania, konieczne i pożądane jest, aby cele etapowe i częściowe w swoich założeniach pokrywały się z celem naczelnym. Cele wychowania powinny mieć charakter całościowy i obejmować całego człowieka. “ Całościowość “ ta winna łączyć w sobie wychowanie społeczno - moralne z kształceniem. Cele wychowania powinny posiadać wartość dodatnią a zwłaszcza wartości społeczno - moralne. Istotą takich wartości jest umoralnienie stosunków międzyludzkich i ich zhumanizowanie.
Dla określenia celów wychowania konieczny jest dobór właściwości treściowych, które stanowić będą charakter będący celem wychowania. Zasadnicze znaczenie dla tego zadania ma okoliczność, czy proces wychowania traktujemy jako urabianie, czy też jako swobodny wzrost. Jeżeli uważamy go za urabianie, to stawianie celów jest konieczne. Jeżeli zaś uważamy go za swobodny wzrost, to określanie treściowe celów jest bezprzedmiotowe, gdyż treści cech charakteru są już zawarte we wrodzonych zadatkach i się samorzutnie rozwijają. Na proces osiągania celów muszą się składać trzy decyzje : dotycząca celu, dotycząca sposobu oraz dotycząca środków. Celowość - jeśli chodzi o stosowanie celów wychowania - oznacza kierowanie się w postępowaniu określonym wzorcem. Działanie takie zbliża między innymi do założonego ideału, który musi być związany z konkretnym wzorem osadzonym w konkretnej rzeczywistości. Od dawna tematem dociekań teoretyków był sposób w jaki z różnych przesłanek można wyprowadzać cele wychowania. W wyniku tych poszukiwań powstały rożne koncepcje stanowienia celów wychowania. Jedną z nich jest koncepcja naturalistyczna.
Koncepcja naturalistyczna wychowania zakłada, że najważniejszym celem jest autonomiczny rozwój człowieka. Chodzi tutaj przede wszystkim o stworzenie dla dziecka swobodnego pola, aby mogło ono iść własną drogą. U podłoża naturalistycznej koncepcji stanowienia celów wychowania leżą dwa założenia, które nie wytrzymują krytyki : po pierwsze - rozwój osobowości wyznaczony jest przez predyspozycje wrodzone, po drugie zaś tylko te predyspozycje wyznaczają to, co słuszne i dobre. Głównym przedstawicielami koncepcji naturalizmu byli J. J. Rousseau oraz H. Spencer. Zakłada on, że każdy człowiek wyposażony jest od urodzenia w zadatki przyszłych dyspozycji, w związku z czym rola wychowania sprowadza się jedynie do tego, aby wydobyć i pielęgnować to, co zalążkowo zostało już dane przez naturę. Dlatego według Rousseau wysuwanie jakichkolwiek celów wychowania jest nieuzasadnione, a nawet szkodliwe, gdyż byłoby ingerowaniem w działanie natury. Wychowanie w koncepcji naturalistycznej sprowadza się do pielęgnowania tego, co już zostało dane zalążkowo przez naturę. Koncepcja ta zakłada constans istnienia człowieka, jak również odrzuca wpływ środowiska na człowieka. W koncepcjach naturalistycznych zasadniczym celem wychowania jest rozwijanie tego, co tkwi w samej naturze wychowanka, czyli sama natura jest najwyższą wartością. Celem wychowania jest wewnętrzne przekształcenie, doskonalenie jednostki w sposób zindywidualizowany, dostosowany do jego możliwości rozwojowych. Rousseau żądał wychowania wolnego tak od absolutyzmu feudalnego państwa jak i od ówczesnej kultury tego państwa, gdyż nie można jednocześnie wychowywać “ obywatela i człowieka “, a że życie człowieka jest z natury wcześniejsze niż życie społeczne, więc należy dawać pierwszeństwo “ człowiekowi “ przed “ obywatelem “. Pewną swoistą odmianą naturalizmu jest koncepcja F. Znanieckiego a także E. Durkheima. Według nich w każdej grupie występują spontaniczne procesy urabiania młodych osobników zgodnie z uznawanymi w niej wzorami osobowymi. Procesy te nie mogą zostać zahamowane, gdyż warunkują one w ogóle istnienie grupy, są nieodzownymi składnikami jej życia. Toteż cele wychowania mają o tyle sens, o ile są w zgodzie z kierunkiem działania owych spontanicznie zachodzących procesów osobotwórczych. Wysuwanie innych ideałów i celów wychowania byłoby zarazem nieuzasadnione jak i nieskuteczne. Kiedy mówimy o ogólnoludzkim charakterze, nie można go pojmować jako treściowo jednakowy u wszystkich, ale jako charakter, który jest złożony z indywidualnych cech. W systemach naturalistycznych nie szuka się jakiejś prawidłowości w rozwoju człowieka, natomiast ogranicz się do bieżących celów wychowania, mających wydobyć z człowieka to, co ma od urodzenia.
Następną koncepcją jest socjologiczna koncepcja wyprowadzania celów wychowania. W grupie tej cele wychowania wyprowadzane są z życia społeczeństwa, z potrzeb, z rozwoju i charakteru tego życia. Celem wychowania z punktu widzenia pedagogiki socjologicznej ma być uspołecznienie człowieka, czyli przygotowanie go do pełnienia określonych ról w życiu. Tak więc procesy urabiania jednostki powinny przebiegać zgodnie z uznawanymi wzorami. Za cel można przyjąć wprowadzanie młodzieży do życia w społeczeństwie i szukać sposobów odpowiedniego kształtowania jej psychiki do tego życia. Z początkiem wieku XX wyłoniło się jeszcze inne pojmowanie stosunku wychowania do życia społecznego. Opiera się ono na przekonaniu, że wszelkie procesy wychowawcze w swej istocie są procesami społecznymi. Samo społeczeństwo sprawuje ten proces, bądź to przez swe organa lub różne instytucje pedagogiczne i prawne, bądź też w sposób niezorganizowany przez wpływ środowiska społecznego. Czyli, że w gruncie rzeczy nie ma innego wychowania, jak tylko to, które bezpośrednio lub pośrednio sprawuje społeczeństwo. Proces wychowania jest wówczas podstawową funkcją życia społecznego, które przez niego może się utrzymać, rozwijać i funkcjonować. Można wyłonić dwa sposoby określania stosunku wychowania do życia społecznego. Pierwszy z nich uprawia “pedagogika społeczna“, która za główne swe zadanie uważa nacisk na cele wychowania, dostosowane do potrzeb społeczeństwa. Drugi sposób kładzie nacisk na wychowanie przez sam bieg życia społecznego i uważa je za podstawowy proces socjologiczny, który stanowi zasadniczą treść “ socjologii wychowania “. Inny więc spotykamy pogląd w “ pedagogice społecznej “ niż w “ socjologii społecznej “. W pierwszej cel wychowania jest koncepcją, ideą, według której wychowanie ma kształtować wychowanka. W drugiej jest ono faktem socjologicznym i praktyczne życie społeczne dokonuje tego kształtowania, które jest skutkiem tego życia jako jego przyczyny. Tak więc według socjologicznych koncepcji wychowania, przesłankami, z których można wyprowadzić pożądany model osobowości człowieka, są opisy składające się na analizę stanu życia społecznego. Wychowanie bowiem powinno z jednej strony przygotowywać jednostkę do warunków, w jakich będzie żyła, z drugiej zaś brać pod uwagę rzeczywiste potrzeby społeczne. Tak więc zasadniczym zadaniem wychowania w koncepcji socjologicznej jest adaptacja społeczna, rozumiana jako “ przystosowanie jednostki do bieżących warunków życia “. Przedstawiciele tych koncepcji jak na przykład P. Bergmann, zdawali sobie sprawę, że teorie te nie uwzględniają postępu społecznego. Wysunęli oni tezę, że każde nowe pokolenie nie tylko odtwarza i podtrzymuje stan dotychczasowy, lecz daje swój własny wkład, dzięki któremu taka rekonstrukcja społeczeństwa dotychczasowego nie jest powtórzeniem zastanych wzorów lecz ich rozwinięciem. Podobnie jak cele naturalistyczne, także cele wychowania wyprowadzane z koncepcji socjologicznej mają swoje charakterystyczne cechy. Jeśli idzie o treści, to są one ogólnikowe i nieokreślone. Pedagogika społeczna określenia dotyczącego treści nie podaje. Prowadzi to albo do dowolności określania tych treści w powziętej koncepcji, albo do przyjęcia tego poziomu życia społecznego, które podaje socjologia. Tak więc cele wychowania wyprowadzone z koncepcji socjologicznej mają za zadanie przystosowanie jednostki do życia społecznego, do właściwego i prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie.
Kolejną koncepcją służącą do wyprowadzania celów wychowania jest koncepcja ideologiczna. Ideologia w najszerszym sensie tego słowa to zbiór wartości i zasad postępowania podniesionych do strefy stosunków politycznych. Wyrasta z krytyki istniejącego ładu społecznego i przedstawia wizję pożądanego obrazu świata. Systemy pedagogiczne, które tworzą obraz przyszłego społeczeństwa i realizację tego programu pragną uzyskać poprzez odpowiednie wychowanie młodego pokolenia, tworzą cele, które określa się jako pedagogiczne. Cele takie są to zadania dla najbliższego pokolenia i wychowanie winno dążyć do tego, aby to pokolenie, przejęte rolą, którą ma spełnić w swoim życiu, całą swoją działalność skierowywało na te zadania. Wówczas ideologiczny cel wychowania staje się zarazem celem bieżącego życia dla tego pokolenia. Stawiając takie cele opierano się na procesie urabiania dla potrzeb takiego celu a nie na stanowisku swobodnego rozwoju. Urabianie to jest tym ostrzejsze, im krótszy jest czas przeznaczony na pełne uzyskanie założonego celu. Systemy pedagogiczne wysuwające ideologiczne cele wychowania wiążą je bądź z obrazem doskonalszego życia społecznego całej ludzkości, bądź też z takim obrazem narodu lub państwa. Cele pedagogiki socjalistycznej są wyprowadzone z filozofii materializmu dialektycznego (3) i historycznego. Założeniami aksjologicznymi (4) tej filozofii są następujące tezy : 1) najwyższą wartością jest człowiek; 2) jedynym światem człowieka jest materialny, historycznie ukształtowany świat ludzi; 3) najwyższym dobrem w ziemskiej egzystencji człowieka jest jego szczęście i rozwój; 4) liczy się dobro każdego człowieka, czyli powszechne szczęście i rozwój ludzi; 5) szczęście i rozwój zależą od całokształtu warunków życia społecznego. Są to zasady określające istotę świata i człowieka oraz jego miejsce w tym świecie. Socjalistyczny ideał zespolony jest z głównymi wartościami aksjologii marksistowskiej. Patrząc na marksistowską teleologię (5) pedagogiczną, widać, że prace twórców marksizmu dostarczają wyraźnych wskazówek, dotyczących tego, w jaki sposób można i należy uprawiać teleologię pedagogiczną. Pedagogika marksistowska głosiła tezę mówiącą o ścisłym uwarunkowaniu celów wychowania przez ideologię społeczną, a więc przez dążenia ustrojowo - polityczne określonych sił społecznych. Teza ta zawiera się w fundamentalnym dla marksistowskiej teleologii pedagogicznej twierdzeniu o klasowo - historycznym uwarunkowaniu celów wychowania. Marksistowska koncepcja stanowienia celów wychowania świadomie przyjmuje jako podstawową metodologiczną zależność współistnienie celów i ideologii społecznej. Oznacza to, że dokonuje ona wyboru celów wychowania przez przyjęcie za punkt wyjścia określonej ideologii społecznej, a mianowicie ideału społeczeństwa socjalistycznego. Punktem docelowym tych dążeń jest model życia społecznego, zbudowany na zasadach demokratyzmu, równości oraz sprawiedliwości społecznej. Wybór naczelnej wartości, stanowiącej podstawę dla wyprowadzania celów wychowania, ma charakter zarazem klasowy jak i uniwersalny. Marksizm staje po stronie klas pracujących i ich dobro oraz interesy przyjmuje za wytyczną dla społecznej ideologii. Z drugiej strony uznaje on istnienie klas nie pracujących, a więc pasożytniczych, za zbędne i rozwija program realizacji takiej formy życia społecznego, w którym klasy te przestałyby istnieć. Cele wychowania pedagogiki socjalistycznej kreują człowieka jako jednostkę produkcyjną w społeczeństwie. Człowiek jest jednostką miary i częścią przyrody dla innych jednostek, jego tożsamość osobowościowa była sprowadzona do kategorii produktu społecznego. Człowiek jest tworzywem pracy, swą istotę zawdzięcza on temu, co jest poza nim - całokształtowi stosunków ekonomiczno - społecznych. Podstawowe przesłanki dla stanowienia celów wychowania w koncepcji ideologicznej zawierają się w ogólnych dążeniach ideowo - politycznych społeczeństwa. Rzeczywistym i jedynym światem człowieka jest ten , w którym on żyje i działa, świat rzeczy i zjawisk materialnych, a zarazem świat ludzi i stosunków między nimi. I tylko do tego świata może się odnosić wszystko, co ma do zrobienia w życiu człowiek. Inaczej przedstawiają się cele wychowania wywiedzione z idealnego obrazu narodu i państwa. Obrazy te bywają konstruowane na różnych koncepcjach przyszłości narodu lub państwa, a więc np.: na dążeniu narodu do niepodległości, na realizacji samostanowienia narodu, na podniesieniu go gospodarczo, kulturalnie, na uzyskaniu przez państwo pozycji mocarstwowej, i.t.p. pojawiła się więc idea “ wychowania państwowego “, wyprowadzająca cele wychowania z politycznych dążeń państwa. Najczęściej była ona koncepcją ograniczonej grupy ludzi, którzy drogą agitacji, łączonej często z terrorem, zdołali rozbudzić w szerokich sferach uznanie dla wartości przez siebie propagowanych. Wychowanie państwowe przybrało szczególniejszą postać w nacjonalistycznych (7) państwach faszystowskich (6). W skrajnej postaci wystąpiło to we Włoszech i Niemczech. Były to państwa skrajnie nacjonalistyczne, głoszące szowinizm (8) narodowy, połączony z dążeniem do ekspansji terytorialnej i do eksterminacji innych narodów. Faszyzm nie zna moralności ludzkiej, uznaje jedynie moralność narodową : moralne jest jedynie to, co przynosi siłę i potęgę narodu. O tym decyduje jednak nie naród, ale jego “ wódz “, posiadający bezwzględną, dyktatorską władzę. Faszystowskie państwa pragnąc wychować młodzież dla swego ustroju wysnuwały cele wychowania wyprowadzone z koncepcji skrajnego państwa nacjonalistycznego. Były one połączone z budzeniem przekonania o bezwzględnej wyższości własnego narodu nad innymi narodami. Reprezentantem tej pedagogiki po stronie niemieckiej był Ernest Krieck, po stronie włoskiej Giovanni Gentile. Mówiąc o koncepcji ideologicznej należy wspomnieć pojęcie indoktrynacji przytoczonej na wstępie przez kolegę. Przez indoktrynację należy uznać urabianie świadomości jednostek według wzorców lansowanych przez taką lub inną doktrynę (9), oraz kształtowanie ideowej więzi z grupą. Niekiedy indoktrynacja ma sens ukryty i służy przez to interesom określonej zbiorowości i realizacji ich potrzeb i zamiarów. W rzeczywistości spotykamy różne odmiany indoktrynacji przez urabianie świadomości ludzi według tej czy innej ideologii społeczno - ekonomicznej, np.; komunizmu lub kapitalizmu. Ponieważ pojęciu indoktrynacja nadaje się zabarwienie pejoratywne (10), określa się nim oddziaływanie według ideologii konkurencyjnej, zaś własne oddziaływania nazywa się wychowaniem lub kształceniem. Dopatrując się możliwych zmian w zakresie indoktrynacji można przewidywać iż będzie ona stopniowo tracić na znaczeniu, choć zapewne istnieć będą zwolennicy jej stosowania.
Istnieje również jeszcze inna koncepcja wyprowadzania celów wychowania, a mianowicie teologiczna koncepcja wyprowadzania celów wychowania. Celem wychowania teologicznego ( chrześcijańskiego ) jest kształtowanie postaw światopoglądowych, opartej na wierze, religii, głoszonej przez Jezusa Chrystusa. W procesie wychowania człowiek dąży do doskonalenia człowieczeństwa poprzez naśladownictwo Syna Bożego. Etyka katolicka, z gruntu religijna, opiera się przede wszystkim na religii i na prawie natury wspólnym wszystkim ludziom, które jest jednocześnie dostępne w ich, szczególnie moralnie ważnym, głosie sumienia, ponieważ czyn ma być spełniony wtedy gdy nikt tego nie widzi i nie dowie się o sprawcy. Etyka normatywna oparta na teologii moralnej ma charakter teologiczny i głosi, że istnieje cel ostateczny życia ludzkiego, którym jest Dobro Nieskończone. Celem wychowania chrześcijańskiego jest wewnętrzne przetworzenie człowieka poprzez zharmonizowanie życia duchowego przeciwko popędom i instynktom. Człowiek potrzebuje wyższego życia, miłości człowieka do ponadludzkiego dobra. Kształtowanie charakteru moralnego odbywa się w drodze wychowania religijnego. W poglądach tych (wg W. Foerstera) widać wyraźny związek wychowania moralnego z wartościami religijnymi. Charakter idealny polega na wewnętrznym samookreśleniu się, stałości i wytrwałości woli osobistej oraz poświęceniu się miłości do drugiego człowieka. Ideał wychowania, wyrażający się w osobowości duchowej opartej na wartościach religijnych powinien stać się również podstawą wychowania społecznego i państwowego. Ludzi należy wychowywać w duchu moralności chrześcijańskiej. Bez przestrzegania norm moralnych w działalności politycznej świat ludzki nie uniknie powszechnej katastrofy. Według propagatorów tej teorii sprawiedliwość społeczną można budować jedynie na miłości bliźniego, a celem wychowania jest osiągnięcie ideału religii i moralności chrześcijańskiej, zadaniem zaś kształtowanie charakteru moralnego i obywatelskiego. Z punktu widzenia wielu religii wychowanie jest pomocą udzielaną człowiekowi w realizacji jego człowieczeństwa, w nadaniu życiu człowieka ostatecznego sensu rozumianego na ogół jako zjednoczenia z Bogiem poprzez praktykowanie miłości bliźniego. Uczestnictwo człowieka od najmłodszych lat w tych różnych praktykach religijnych stanowi istotny element procesu wychowania. Istotne z punktu widzenia wychowania są także, wspólne wielu religiom, niektóre zasady etyczne, zasady postępowania człowieka w stosunku do siebie, do drugiego człowieka i do przyrody. Religie w pierwszych stadiach swego rozwoju formułowały więcej konkretnych przepisów, zakazów i nakazów postępowania. W miarę dojrzewania ludzkości i w miarę coraz większego różnicowania się i komplikowania życia społecznego - coraz większą rolę odgrywa sumienie jednostkowe dokonujące wyboru właściwego postępowania w każdej sytuacji a kierujące się najważniejszymi wartościami “ światłami objawienia “. Poniżej podamy przykład czterech innych wielkich religii świata, czyli judaizmu (11), hinduizmu (12), buddyzmu (13) i islamu (14) oraz rodzajów występujących w nich zasad wychowywania. Judaizm - edukacja chłopca i dziewczynki przebiega odmiennie, chociaż współcześnie zachodzą tutaj istotne zmiany i pozycja kobiety wzrasta. Chłopiec po ukończeniu 13 - ego roku życia czyta w synagodze fragment Tory (15) i zaczyna uczestniczyć w życiu publicznym. Życie toczy się w gminie, która wybiera rabina spełniającego obowiązki religijne, wychowawcze i sądownicze. Szczególnie ważne jest jednak w wychowaniu przestrzeganie etycznych nakazów sformułowanych w Talmudzie (16), z których najważniejszym jest nakaz miłosierdzia i dobrych uczynków. Wychowanie powinno kształtować w człowieku najważniejsze cnoty : mądrość, bogobojność i skromność. Wychowanie powinno uświadomić wierzącemu Żydowi, że każda dziedzina życia jest przez przepisy religijne uświęcona. Islam - muzułmanin jest wychowywany w duchu realizowania w jego życiu pięciu podstawowych obowiązków : wiary w Boga i Mahometa, modlitwy pięć razy dziennie, postu od rana do wieczora, jałmużny, raz w życiu pielgrzymki do Mekki (17). Wychowanie dziewcząt i chłopców przebiega odmiennie. Miejsce kobiety jest w domu. Mężczyzna jest zaangażowany w życie społeczne, polityczne i udział w wojnach. Hinduizm przez całe stulecia powiązany był z systemem kastowym. Wychowanie przebiegało w ramach kast do której przynależność wyznaczało urodzenie. Chociaż kasty zostały formalnie zniesione, w praktyce mają nadal duże znaczenie. W procesie kształtowania siebie ogromne znaczenie od wielu już wieków ma praktykowanie jogi. Samo wychowanie polega na wyzbywaniu się pragnień zadowalania zmysłów, uwalnianie się od poczucia własności, od fałszywego “ ego “, na dążeniu do prawdziwego spokoju. Zasmakowanie w pięknie Najwyższego Pana Krsny prowadzi do zaniku upodobań do rzeczy materialnych. Buddyzm wymaga przede wszystkim nie wyrządzania krzywdy żadnej istocie żyjącej. Jest to pierwsze przykazanie słynnego “ dekalogu buddyjskiego “, który w dalszym ciągu zabrania tego, co nie zostało w “Ci ofiarowane “, poddawania się niegodziwym namiętnościom, kłamstwa, picia podniecających napojów, brania udziału w tańcach, muzyce i teatralnych przedstawieniach, przyjmowania złota i srebra. Wychowanie w buddyjskiej koncepcji teologicznej przeciwstawia się żądzy posiadania i pragnieniu władzy. Proponuje stałe zajęcie wykluczające bezczynność, polegania na samym sobie, nie marnotrawienie bogactw natury. W tym duchu organizowane jest głownie życie w klasztorach. Każda z wyżej wymienionych koncepcji ma za zadanie wychowanie i przygotowanie młodego człowieka do zaadaptowania się w społeczeństwie. Każda z nich ma jakiś cel. Przemiany w celach wychowania zmierzają w kierunku rozszerzenia podmiotowej roli człowieka. Tak więc nowy ideał wychowania wyraża człowieka o wszechstronnie rozwiniętej psychice, miłującego wolność, odznaczającego się wysokim poczuciem odpowiedzialności i szanującego godność własną i innych. Treści jakie chcemy przekazać uczniowi w trakcie trwania procesu wychowania i kształcenia powinny być tak dobrane, aby służyły kreowaniu ideału wychowania. Zbliżenie się do nowego modelu człowieka ułatwi realizacja niektórych zadań, jak np.: uwrażliwienie psychiki ucznia na różnorodne procesy moralne i etyczne, uświadomienie konieczności ciągłego zdobywania wiedzy i doskonalenia się, wyzwolenia chęci współtworzenia współczesnej kultury. Ważne jest również kształtowanie właściwego stosunku do swego państwa i jego obywateli a także uświadomienie znaczenia szacunku dla innych ludzi. Wraz z załamaniem się socjalizmu w Polsce opartym na światopoglądzie marksistowskim upadł socjalistyczny ideał wychowania. Współcześnie wkraczamy w okres kształtowania się nowych relacji między jednostkami a społeczeństwem. Mamy tu na uwadze procesy przemiany w naszym kraju, które pociągają za sobą konieczność zmiany kierunków wychowania. Rzeczywistość zmieniła się w sposób zasadniczy, pojawiły się też nowe idee, prądy społeczne, polityczne i filozoficzne. W dzisiejszej Polsce konieczne jest eksponowanie nowych wartości takich jak patriotyzm, szacunek dla ojczyzny, niezależność, wolność, które stałyby się podstawą do kreacji pożądanego, psychologicznego typu człowieka.
Literatura :
Heliodor Muszyński “Ideał i cele wychowania“
Kazimierz Sośnicki “Istota i cele wychowania“
Heliodor Muszyński “Zarys teorii wychowania“
Bogdan Suchodolski “Pedagogika - podręcznik dla kandydatów na nauczycieli“
Michał Godlewski, Stanisław Krawcewicz, Jerzy Wołczyk, Tadeusz Wujek “Pedagogika - podręcznik akademicki“
Antoni Rumiński “O źródłach celów wychowania“ ( Nowa szkoła 4/91 )
Bernard Gawlina “Kierunek przemiany celów wychowania“ ( Nowa szkoła 5/91 )
Ewa Brodacka - Adamowicz “ Ideał wychowania w demokracji “ ( Edukacja i dialog 5/94 )
Encyklopedia Pedagogiczna PWN
Schemat wyprowadzania celów wychowania
Ideał wychowania
( analiza merytoryczna )
Ż
Naczelne cele wychowania
( analiza poprzez zastosowanie kryterium psychologicznego )
Ż
Cele kierunkowe
( analiza przez zastosowanie kryterium rozwojowego )
Ż
Cele etapowe
( analiza przez zastosowanie kryterium praktyczno - wychowawczego )
Ż
Cele operacyjne
( pożądane formy aktywności )
Słowniczek terminów występujących w referacie :
1) proces wpajania członkom społeczeństwa określonych przekonań, zwłaszcza politycznych i społecznych za pomocą uporczywej propagandy prowadzonej przez środki masowego przekazu i system oświaty;
2) doskonałość, wzór, najwyższy cel dążeń; koncepcja trudna do realizacji, przedstawiona rzeczywistości jako stan pożądany, lecz nieosiągalny;
3) w filozofii nowożytnej od czasów Hegla - teoria rzeczywistości i metod jej poznawania, polegająca na rozpatrywaniu zjawisk w powiązaniu ruchu i rozwoju ; jedna z głównych kategorii marksizmu ;
4) Nauka o wartościach, teoria wartości, zajmuje się badaniem natury wartości, ustaleniem norm i kryteriów wartościowania, także konkretny system wartości ;
5) pogląd wg którego celowość nakładająca się na przyczynowość sprawczą stanowi zasadę oraz wyjaśnienie istoty i przebiegu zjawisk i procesów ;
6) totalitarna forma rządów wprowadzona w 1922 roku we Włoszech przez Benito Mussoliniego; dyktatura, kult wodza oraz podporządkowanie mu elity władzy, likwidacja instytucji samorządowych i wszystkich - oprócz faszystowskiej - partii, likwidacja opozycji, ingerencja we wszystkie dziedziny życia społecznego, przy zachowaniu gospodarki wolnorynkowej i prywatnej własności. Skrajną wersję faszyzmu był nazizm ( w Niemczech - 1933 ). Współczesnym przejawem faszyzmu jest neofaszyzm ;
7) podstawy i ideologie uwydatniające szczególne znaczenie przynależności do własnego narodu oraz nadrzędność interesu narodowego nad innymi grupami społecznymi. W węższym znaczeniu - tylko te postawy i ideologie, w których pozytywna ocena własnego narodu jest nieodłącznie związana z niechęcią lub wrogością do innych i pociąga za sobą wezwanie do walki z nimi ;
8) bezkrytyczne umiłowanie własnego narodu, połączone z przekonaniem o jego wyższości nad innymi narodami i wrogością wobec nich; skrajna postać nacjonalizmu ;
9) ogół względnie spójnych twierdzeń z jakiejś dziedziny wiedzy właściwy danemu myślicielowi lub szkole; teoria polityczna, społeczna, filozoficzna, i.t.p. ;
10) określa się tak wyrazy o znaczeniu ujemnym, nadające taki odcień lub znaczenie ;
11) religia Żydów. Doktryna judaizmu zawarta jest w Biblii hebrajskiej : Starym Testamencie i Talmudzie ( patrz 16 ). Podstawowe zasady to wiara w jednego Boga - Jahwe oraz przekonanie o posłannictwie Żydów, z którymi Bóg zawarł przymierze, by dawali o nim świadectwo. Z judaizmu wywodzą się chrześcijaństwo i islam ( patrz 14 ) ;
12) termin europejski stworzony na określenie zespołu bliskich sobie religii, kształtujących się w indyjskim kręgu kulturowym od około V wieku p.n.e.. Podstawą hinduizmu jest nauka o moralnym ładzie świata ( ryta ), obowiązku kastowym ( dharma ), odpłacie za czyny ( karman ) i zasadzie egzystencji ( sansara ). Celem egzystencji jest wyzwolenię się z kręgu żywiołów ( moksza ) osiągane przez właściwe czyny, poznanie lub łaskę Boga ;
13) jedna z wielkich religii światowych, rozwinięta z systemu etyczno - soteriologicznego, stworzonego przez Buddę około V wieku p.n.e. i ogłoszonego przezeń na obszarze północnych Indii. Idee buddyzmu wyrosły z rodzimych pojęć, wierzeń, wspólnych religiom indyjskiego subkontynentu ;
14) [ arabskie “ poddanie się woli Boga “ ] ; monoteistyczna ( jeden Bóg ) religia, wyznawana przez około 20 % ludności świata ( głównie Azji i Afryki ). Jej twórcą był w VII wieku Mahomet, uznawany przez wyznawców islamu ( muzułmanów ) za Proroka. Islam wywodzi się judaizmu i chrześcijaństwa. Doktryna islamu zawarta jest w Koranie i sunnie ( tradycji Mahometa ) ;
15) w judaizmie nazwa “ Pięcioksięgu Mojżesza “. “ Sefer Tora “ to zwój Pięcioksięgu przechowywany w synagodze. Prawo religijne i społeczne judaizmu ;
16) zbiór tradycyjnego prawa judaizmu, początkowo przekazywanego ustnie, komentującego i przystosowującego Stary Testament do zmieniających się czasów, zawiera komentarze rabinów od III w. p.n.e. do V w. n.e. Wersja babilońska, spisana ostatecznie na początku VI w. n.e., jest obok Biblii hebrajskiej, podstawą judaizmu ;
17) miasto w zachodniej Arabii Saudyjskiej, miejsce urodzenia Mahometa. Znajduje się tam Meczet ( założony w VII wieku ) z rozległym dziedzińcem, pośrodku którego znajduje się Al. - Kaba, cel pielgrzymek muzułmanów ( około 5 milionów ludzi rocznie ) z całego świata.