Metody i techniki pracy wychowawczo - opiekuńczej

Metody i techniki pracy wychowawczo-opiekuńczej

1. Diagnozowanie potrzeb.

Przez diagnozę penitencjarną rozumiemy ustalenie, na czym polegają przejawy negatywnych zachowań jednostki (pasywa) oraz zachowań uważanych za pozytywne (aktywa); ustalenie i opisanie przyczyn wykolejania przestępczego oraz wykrycie i określenie tych pozytywnych właściwości, na których można oprzeć proces resocjalizacji.
Powinna zawierać:
1. określenie rodzaju, nasilenia i źródła destruktywnych zachowań
2. określenie przyczyn wykolejenia społecznego i przestępczego
3. określenie czynników, do których można się odwoływać w procesie resocjalizacji (osobowość i środowisko społeczne)
Żeby ustalić symptomy pozytywnych i negatywnych zachowań, należy zebrać dane, które będą określały:
- rodzaj i nasilenie dodatnich i ujemnych zachowań podopiecznego
- osoby i normy, wobec których wychowanek (nieletni, młodociany, dorosły)zachowuje się pozytywnie oraz negatywnie
- rodzaj zachowań dominujących wśród aktywów i pasywów
Biorąc pod uwagę te dane można ustalić rodzaj wykolejenia, kwalifikując je jako:
Obyczajowe, przestępcze lub obyczajowo-przestępcze
Na diagnozę penitencjarną składają się:
? diagnoza konstatująca-polega na opisie przedmiotu diagnozy, na jego ocenie, a także sformułowaniu wniosków oceniających
? diagnoza ukierunkowująca-zawiera (na podstawie ustaleń zawartych w diagnozie konstatującej) sugestie, co do koncepcji działań resocjalizacyjnych
? diagnoza sprawdzająca
Można wymienić również diagnozy cząstkowe:
1. kategorialną-podporządkowuje dany wycinek rzeczywistości do określonej kategorii ilościowej i jakościowej
2. genetyczną-określa pod wpływem, jakich czynników pewne właściwości się ukształtowały i od czego zależą. Określa etiologię zachowania przestępczego
3. funkcjonalną-jest ważną diagnozą cząstkową, powinna określić znaczenie badanego układu dla innych albo pojedynczego czynnika badanego stanu rzeczy dla całości
4. fazową-określa etap, na którym znajduje się jakaś zmiana np., jaki jest stopień wykolejenia społecznego. Od diagnozy fazowej zależy bardzo często podjęcie odpowiedniej decyzji wychowawczej
5. rozwojową-określa czy stwierdzony stan ma tendencję rozwojową i w jakim stopniu
6. decyzyjną-zawiera refleksje i konkluzje, co do sposobu resocjalizacji osoby diagnozowanej. Jest punktem wyjścia do opracowania indywidualnego programu resocjalizacji

2.Metody oparte na wpływie osobistym.

Możemy o nich mówić, jeśli zachodzi dobra interakcja między wychowankiem a więźniem oraz jeśli jest utrzymywana w wyniku ich wspólnej akceptacji.


Przykład własny

Metoda ta polega na naśladownictwie lub inaczej, na odwzorowywaniu wychowawcy przez więźnia, przy czym zakres oraz stopień tego odwzorowywania mogą być różne. Żeby proces ten zaistniał nie wystarczy sam fakt, że wychowawca jest uznanym wzorem. Istotą i jednocześnie (1) warunkiem zadziałania tej metody jest to, że odwzorowywane zachowania więźnia muszą być w specyficzny sposób nagradzane i powinny być stale wzmacniane. Zachowania więźnia powinny być ogólnie aprobowane przez personel, a jeśli to tylko możliwe, to również przez innych więźniów, którzy są dla niego grupą odniesienia. Warunkiem drugim jest to, by odwzorowywane zachowania pozwoliły osiągać te cele, które są dla niego wartościowe i ważne. Trzecim jest zauważenie tego zachowania przez wychowawcę.
Reasumując:
- oddziaływanie własnym przykładem musi uwzględniać wartości, problemy i dążenia więźnia, a nie wychowawcy
- odwzorowywane zachowanie powinno przynosić więźniowi nagrodę w postaci tych wartości, dla których uzyskania naśladuje on wychowawcę
- demonstrowane wzory zachowań muszą być dostosowane do możliwości więźnia, aby podjęte próby przyniosły sukces. W przeciwnym razie więzień może się zniechęcić i odrzucić wzorzec
- należy stosować tę metodę tak, aby w pierwszej kolejności więzień osiągał osobiste sukcesy
- metoda jest bardziej skuteczna, kiedy stosuje się ją w połączeniu z innymi metodami


Doradzanie wychowawcze

Metoda ta polega na sugerowaniu wyboru zachowania temu, kto tego potrzebuje. Formą jej może być delikatnie wyrażona sugestia albo jasno sprecyzowana, konkretna rada. Przy okazji wychowawca ukazuje więźniowi niestosowne analizowanie przez niego własnej sytuacji. Więzień w ten sposób uczy się prawidłowego analizowania swojej sytuacji unikania wadliwych zachowań. Zwykle więzień zwróci się o radę wtedy, jeśli uważa, że znane mu sposoby rozwiązania problemu mogą okazać się zawodne. Doradzanie można zastosować, gdy więzień przypadkowo znajdzie się w okolicznościach wymagających takiej pomocy albo, gdy wychowawca zorganizuje takie warunki, w których złe zachowanie więźnia nie przyniesie mu satysfakcji.

Przekonywanie

Celem tej metody jest zmiana przekonań, co nie jest łatwe, zwłaszcza wtedy, kiedy przekonania są silne. Przekonywanie polega na oddziaływaniu na świadomość i uczucia, dochodzi także do kształtowania przekonań nowych. Metoda przekonywania jest sposobem skłaniania wychowanka do podjęcia pewnych działań, przy osobistej akceptacji tych działań oraz uznaniu powodów ich podjęcia. Wychowawca skłania więźnia do takiej akceptacji za pomocą argumentacji opartej na rzeczowych informacjach, podanej sugestywnie za pomocą dyskusji oraz za pomocą tzw. ?łechtania uczuć?, czyli oddziaływania na emocje celem wzruszenia więźnia. Skuteczność tej metody warunkowana jest: obiektywnością i prawdziwością argumentów, konkretnością przykładów, zdecydowanym, ale spokojnym tonem, zrozumiałym dla więźnia formułowaniem zdań, w wyniku skutecznego przekonywania, stawianie więźniowi poleceń w formie rozkazów zastępuje sugestia lub prośba. Odmianą tej metody jest stawianie przed wychowankiem zupełnie nowych celów życiowych, z którymi wiążą się nowe dla niego wartości. Uznanie tych celów za atrakcyjne powoduje jednocześnie akceptację tych nowych prospołecznych wartości.

3. Metody oparte na wpływie sytuacyjnym

Na człowieka wywierają pewien wpływ sytuacje, w których się znajduje. Sytuacjami tymi można manipulować:
- wprowadzać zmiany do istniejących sytuacji tak, aby ich wpływ na wychowanka był zgodny z życzeniami wychowawcy
- utrzymywać te elementy sytuacji, które wywierają oczekiwany wpływ na podopiecznego
- wprowadzać i utrzymywać takie zmiany sytuacji, które eliminują niepożądany wpływ na więźnia
- organizować odpowiednie, nowe sytuacje, w zależności od potrzeb wyznaczonych przez zadania resocjalizacji

Organizowanie doświadczeń

Metoda ta polega na stwarzaniu takich sytuacji, w których pozytywne zachowania więźnia powodują w sposób nie sztuczny, a naturalny wzmacnianie, w wyniku sukcesów w postaci osiągniętych celów, do których więzień dążył. W sytuacjach tych więzień unika skutków niekorzystnych i kar w sposób naturalny. Jeżeli jednak w sytuacjach tych zachowa się on w sposób niepożądany, w sposób naturalny wywoła reakcję karzącą. Nagrody i kary wynikają bezpośrednio z zachowania się w danej sytuacji. Jest to trening w zakresie dokonywania wyborów zachowań, kiedy istnieje kilka możliwości zachowań. Drugim wariantem opisanej metody jest wprowadzenie więźnia do grupy, gdzie określony system norm, sankcji i wartości już funkcjonuje, lecz może on nastręczać pewne kłopoty.

Nagradzanie

Nagradzanie ma dwa cele:
- utrwalenie tendencji do wykonywania pewnej czynności w określonej sytuacji
- spowodowanie intensyfikacji tej czynności
Intencją pierwszego zastosowania jest pragnienie wychowawcy, by więzień znalazłszy się w określonej sytuacji reagował na nią w pewien określony sposób.
Intencją wychowawcy w drugim zastosowaniu jest to, by wykonywał tę czynność lepiej, z większym zaangażowaniem. Nagroda spełnia tu funkcję wzmacniającą. Nagroda spóźniona lub nieatrakcyjna zmniejsza swoje oddziaływanie aż do zupełnego zaniku. Nagroda zapowiedziana, a nie otrzymana, przynosi skutek odwrotny do zamierzonego.

Karanie dyscyplinarne

Metoda ta może być stosowana w celu osiągnięcia dwóch zmian wychowawczych. Zmianą naczelną jest eliminowanie pewnych zachowań z ?repertuaru odpowiedzi? jednostki na pewna sytuację. Zmianą drugą jest intensyfikacja czynności.
Kary polegają na wprowadzeniu pewnych czynników awersyjnych albo na odebraniu czynników atrakcyjnych. Kary dyscyplinarne są głownie oparte na strachu, którego człowiek unika. Kary oparte na zabraniu czynnika atrakcyjnego, są oparte na frustracji. Obie kary mogą wywołać
1. Agresję-atak
2. Zapobieganie-omijanie sytuacji karzącej przez modyfikację zachowania
3. Ucieczkę-uciekanie od sytuacji karzącej bez modyfikacji zachowania
Nadzieję na korzystną zmianę daje 2 reakcja.
Przy wymierzaniu kar dyscyplinarnych powinno się przestrzegać:
- indywidualizacji: dopasowanie kary do osobowości więźnia
- odpowiedzialności: dostosowanie rodzaju i wymiaru kary do wagi czynu nagannego
- stopniowania: za 1 czyn łagodniejsza, za następne bardziej surowa
- konsekwencji: wymierzona kara musi być wykonana
- niestosowania zbiorowej odpowiedzialności
Kary mogą okazać się nieskuteczne, jeżeli:
- czyn ukarany nadal jawi się jako czyn bardzo atrakcyjny albo takim jawi się więźniowi cel, który chce osiągnąć
- reakcją na ukaranie jest gniew i złość lub więzień nie dostrzega jakiejkolwiek racji uzasadniającej ukaranie
- ukarany nie akceptuje karzącego wychowawcy lub też nałożonej kary

Uświadamianie skutków zachowań

Podstawą tej metody jest prawidłowość, zgodnie, z, którą wyobrażanie sobie przez człowieka następstw swojego zachowania przez porównywanie go z dotychczasowymi doświadczeniami, wpływa na formy obecnej i przyszłej aktywności jednostki. Polega ona na zapowiadaniu nagród pod warunkiem określonego zachowania. Np. brak czynów nagannych, w tym naruszających ustalenia regulaminu więziennego, da w efekcie dodatkową przepustkę. Zapowiedź może mieć treść odwrotną (za naruszenie regulaminu zostanie ukarany). Ma to sprawiać wrażenie, że coś się opłaca, a coś nie. Wybór należy do więźnia, konsekwencje też.
Są dwa warunki skuteczności tej metody:
- ukazywane więźniowi konsekwencje jakiegoś zachowania muszą być dostępne jego doświadczeniu i wyobraźni, realne
- konsekwencje wyobrażone nie mogą być dla więźnia obojętne, muszą dla niego mieć wartość nagrody lub kary

Trening

Polega on na powtarzaniu pewnych zachowań w określonych sytuacjach celem ich utrwalenia się. Jest to wyraźne odwołanie się do teorii uczenia się. Trening zakłada celowe stwarzanie odpowiednich warunków i sytuacji, w których powtarzałyby się te zachowania więźnia, które chcemy utrwalić. Warunkiem powodzenia jest systematyczność, częstość ćwiczeń i naturalność sytuacji, karanie zachowań niewłaściwych i nagradzanie pożądanych. Dobry trening odbywa się w sytuacjach:
- uczenia się i utrwalania samokontroli nad własnymi reakcjami na różne bodźce
- nabywania umiejętności uczuciowego reagowania więźnia w kontaktach z innymi osobami
Pozwala on więźniowi pokonać samego siebie, co daje nadzieję na dalsze sukcesy.
(stosowany często w leczeniu narkomani)