Wolność słowa w systemie prawnym Rzeczypospolitej Polskiej i Stanów Zjednoczonych

Magdalena Trybalska
Wolność słowa
w systemie prawnym Rzeczypospolitej Polskiej i Stanów Zjednoczonych.

Definicja wolności słowa

Wolność według słownika języka polskiego to „możliwość podejmowania decyzji zgodnie z własną wolą (…); niezależność osobista i swoboda” . Jeżeli zaś chodzi o definicję prawną to A. Łopatka definiuje pojęcie jako: „możliwość podejmowania decyzji i działania zgodnie ze swoim wyborem” . Kiedy „wolność” rozpatrujemy ze strony słowotwórczej okaże się natomiast, że „Wol” oznaczać będzie wyrażanie woli, a „-ność” pewne przemieszenie. Kiedy złożymy razem te dwa znaczenia powstanie - „podróżująca wola”. Jest to „chęć osiągnięcia pewnego pożądanego stanu rzeczy” . Wolność jednak podlega naturalnym ograniczeniom zarówno ze strony innych ludzi jak i otoczenia, czy też przyrody. Od początku ludzkości człowiek więc walczył o wolność pokonując bariery.
By połączyć pojęcie wolności ze słowem założyć musimy, iż słowo jest powiązane z ideą wolności. Jest narzędziem jej służącym. Słowo jest bowiem nie tylko systemem znaków, ale i instrumentem za pomocą którego ludzie komunikują się ze sobą. Słowo jest determinantą tego, jak ludzie postrzegają się wzajemnie. Zestawione więc słowa „wolność” i „słowa” tworzą nowe znaczenie. Jest to próba ochrony swobodnego wyrażania siebie, a zatem „głęboko humanistycznego wysiłku” . Dążeniem jest porozumienie między interlokutorami dotyczące osiągnięcia celu lub „obietnicy” nie przeszkadzania w osiąganiu tego celu. Obietnica staje się więc pewnym prawem jednostki. Prawo to jest nadane, ponieważ służy „całej społeczności do odkrywania prawdy. Nie wklucza to jednak poddania tego prawa ograniczeniom. O ograniczeniach Łopatka wypowiada się następująco: „niezbędne staje się wyznaczenie granicy między korzystaniem z tej wolności, a jej nadużywaniem. Korzystanie z niej jest zbawienne, nadużywanie zaś szkodliwe, a często niebezpieczne zarówno dla samego zainteresowanego, jak i dla społeczeństwa. Granice dla swej wolności wyrażania opinii ustanawia w pierwszym rzędzie sam korzystający z wolności” . Nie zawsze jednak sam wyrażający opinię odpowiednio ogranicza się. Wynika to z różnego poczucia odpowiedzialności jednostki. Do subiektywnego odczucia opiniującego należy wiec mieć ograniczone zaufanie. Zwykle bowiem ludzie nie są wobec siebie obiektywni pragnąc dla siebie wolności ograniczanej jak najmniej, a wolności innych ograniczanej w większym stopniu .
Spór o wolność słowa jest wiec nieunikniony i trwający ciągle, ponieważ wynika on z różnic między ludźmi, a także brak obiektywizmu między ocenianiem praw swoich jak i inny ludzi.

Zarys historyczny

Polsko-litewska tradycja wolności słowa dotyczy głownie słowa mówionego. Praktykowana była jako prawo polityczne, nie osobiste głownie przez szlachtę. Wyprowadzone z prawa naturalnego było przywilejem, a nie wartością jak obecnie. Liberum veto jest bowiem osobliwym przykładem, na tle ustawodawstwa innych krajów Starej Europy. Jest to bowiem nie akt przyzwolenia, a raczej postulat „nie pozwalam”. Przywilej ten był oznaką dostępu do władzy na forum sejmików i parlamentu. Wszelkie więc ograniczenia „liberum veto” traktowane były jako ograniczanie wolności słowa. Warto zaznaczyć, że dbano o nadanie statusu prawnego swobodzie wypowiedzi – ustawy sejmowe z 1669 i 1775 roku. Z pełną swobodą słowa i druku natomiast do czynienia w prawach Sejmu Czteroletniego.
W historii Polski pisarze zwykle nie popierali pełnej wolności słowa. H. Kołłątaj pisał, iż „korzystanie z wolności bez rozumu jest stanem szaleństwa ”. S. Staszic podkreślał natomiast znaczenie ograniczenia jakim są prawa innych ludzi . Wiek XVIII przyniósł zmianę myśli i wzorując się na innych krajach zaczęto dostrzegać, ze wolność słowa jest ważną zasadą w życiu społecznym.
Swoboda wypowiedzi w Ameryce natomiast jest związana z dążeniem do niepodległości. Wolność słowa wiąże się bowiem z wolnością sumienia. Już pierwsi koloniści mogli przekonać się o tym. Pierwsza prasa drukarska bowiem pojawiła się 1638 roku i służyła promocji wyznania preferowanego przez założycieli kolonii. Purytanie w Massachusetts natomiast wpłynęli na powstanie pewnej prawidłowości, mianowicie każdy drukarz musiał drukować nie to co sam chciał, ale to czego wymagała od niego dominująca społeczność religijna. Praktykę tą zanegował Roger Williams, który założył Rhode Island, gdzie rozdzielono państwo od kościoła. Kolonia ta stałą się przykładem dla „wolności sumienia”. Zasadę tolerancji wprowadzono też w Maryland w 1649. Pomimo to żydzi i unitarianie nadal byli tam prześladowani. Zasady tolerancji wprowadzono też później w Pensylwanii, Karolinie Północnej i Południowej i w Georgii. Nie świadczyło to jednak o praktykowaniu wolności słowa. 25 września 1690 w Bostonie anabaptysta Beniamin Harris wydał Public Occurences, Both and Domestick. Z założenia miała to być gazeta informująca mieszkańców o najważniejszych wydarzeniach jednak po 24 godzinach wszystkie numery zostały skonfiskowane. Następna gazeta ukazała się w mieście dopiero 10 lat później i to tylko dlatego, że przeszła przez cenzurę . Co do merytorycznej treści cenzury zwykle dotykała wypowiedzi wywrotowych i bluźnierstw, oprócz wskazanych wcześniej kolonii gdzie obowiązywały teokratyczne zasady. Również prawa tworzone przez gubernatorów ograniczały wolność słowa tym razem krytykujących władzę.
Najważniejszą pracą przed uzyskaniem niepodległości była wydana w 1775 roku Political Disquistions, gdzie J.Burgh przedstawiał argumenty przeciwko ściganiu zniewag wobec sprawujących stanowiska publiczne. Atakował również przepisy zakazujące wyroków sądowych czy decyzji parlamentu. Wolność słowa przyznano dopiero na mocy ! poprawki w roku 1791, gdy została uchwalona amerykańska Karta Praw.
Widać wiec wyraźnie iż historia kształtowania się wolności słowa jest zupełnie inna w Polsce i Stanach Zjednoczonych. W Polsce wolność słowa na początku była przywilejem określonej klasy społecznej. Swoje korzenie wynosiła od liberum veta. W Ameryce natomiast wolność słowa łączy się z czasami kolonialnymi i walką o niepodległość. Dla Amerykanów ważne było podkreślanie niezależności od władz angielskich, również w wyrokowaniu dotyczącym wolności słowa - jak w przypadku sprawy dotyczącej Johna Petera Zengera z 1735 roku. Atakował on w swojej gazecie gubernatora Nowego Jorku. Zarzucono mu poglądy wywrotowe (co było rzadkością w tym okresie). Obrona przedstawiła proces jako narzucanie rozwiązań angielskich i niesprawiedliwość, ponadto chciano przeprowadzenia dowodu niedopuszczonego w Wielkiej Brytanii jakim była prawdziwość domniemanego zniesławienia. Pomimo odrzucenia wniosków obrońcy ława przysięgłych orzekła o niewinności dziennikarza . Orzeczenia takie pojawiały się wraz z narastającym konfliktem z Wielką Brytanią. W Ameryce wolność jest więc traktowana jako ważna wartość, a nie jedynie przywilej. Ponadto wszyscy traktowani byli jednakowo według prawa.

Akty prawne o wolności słowa

Stany Zjednoczone
Poprawka 1 [1789, 1791] do konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki brzmi: „Kongres nie będzie stanowił żadnych ustaw traktujących jakieś wyznanie jak religię państwową lub zakazujących swobodnych praktyk religijnych; ograniczających wolność słowa i prasy, a także prawa ludzi do pokojowych zgromadzeń oraz kierowania do władz państwowych petycji o naprawienie krzywd” .
Poprawka ta była kompromisem. Antyfederaliści zgodzili się bowiem poprzeć konstytucje tylko pod warunkiem uchwalenia do niej Karty Praw, gwarantującej podstawowe prawa i wolności obywatelskie. Pomimo iż I poprawka gwarantowała prawo do swobody wypowiedzi obywatelom, okazuje się że istniała spora grupa, która nie mogła korzystać z tego prawa. Prawo do głoszenia opinii nie przysługiwało kobietom, a także niewolnikom. Również wolnej ludności o czarnym kolorze skóry najczęściej odmawiano tego prawa. Wraz z wojną secesyjną uległy zmianie teorie dotyczącej pierwszej poprawki. Konserwatystyczni libertarianie głoszący ograniczoną władzą dla rządu zaczęli cieszyć się coraz większą popularnością. Głosili oni wolność zarówno ekonomiczną jak i w sferze społecznej jako nieodłącznie skorelowane ze sobą. Cooley twórca jednego z najbardziej wpływowych dzieł tego okresu głosił coraz bardziej opowiadali się za wolnością prasy. Był ponadto zwolennikiem ochrony swobody wypowiedzi nawet jeśli zawierały prowokacyjne treści polityczne. Myśl libertarian wywarła duże znaczenie w XIX wiecznej doktrynie konstytucyjnej w Stanach Zjednoczonych.
Konstytucję zarówno jak i poprawki zredagowano zwięźle, wynika to ze specyfiki prawa gdzie ogromną rolę odgrywa orzecznictwo Sądu Najwyższego.

Rzeczpospolita
Tworząc nową Konstytucję powołano się na tradycje Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej, z uwagi na fakt iż w Polsce Ludowej łamano podstawowe prawa i wolności. Wolność jest jednym z fundamentów na których opiera się współczesna ustawa zasadnicza. Prawo do wolności pojawia się kilkakrotnie już w preambule. Ponadto w artykule 1, rozdziale I czytamy : „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu ”. To iż artykuł ten znajduje się w pierwszym rozdziale pozwala interpretować iż jest to podstawowa zasada na której opiera się ustrój. Ponadto artykuł 54 ust. 2 gwarantuje zakaz cenzury. O samej wolości słowa mówi natomiast artykuł 54 ustęp 1 „każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji”. W rozumieniu Konstytucji RP wolność jest zasadą ustrojową, przy tym jednocześnie wolnością człowieka. Do wolności słowa zaliczamy również wolność prasy ponieważ łączą się ściśle ze sobą. Wolność wyrażania swoich poglądów i możliwość pozyskiwania i rozpowszechniania informacji . Niekiedy w literaturze prawa spotykany jest pogląd iż art. 14, 54 i 61 Konstytucji zbędnie dublują tą samą treść. Inne artykuły, które związane są z wolnością słowa to art. 51 konstytucji .Traktuje o udostępnianiu informacji o obywatelach jak i art. 53 gwarantujący wolność sumienia i wyznania. Ponadto art. 73 zapewnia wolność dotyczącą twórczości naukowej i artystycznej .
W Konstytucji są również zawarte artykuły, które tylko pośrednio nawiązują do wolności słowa jest to np. art. 13 zakazujący: istnienia partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową”. Zgodnie natomiast z artykułem 25 władze Rzeczypospolitej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych filozoficznych przez zagwarantowane swobody ich wyrażania w życiu politycznym .
Zakres każdej wolności ustala się również przez ograniczenia. Wszelkie z ograniczeń natomiast zgodnie z hierarchią aktów prawa mogą być przewidziane jedynie za pomocą ustawy (lub oczywiście w stojących wyżej w hierarchii Konstytucji czy ratyfikowanych umowach międzynarodowych). W art. 31 ust. 3 Konstytucji ustawodawca pisze „ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw”. Według Trybunału Konstytucyjnego każda z wolności ma swój rdzeń, który to nie może być zmieniany przez legislatora. W przypadku wolności wypowiedzi będzie to cenzura prewencyjna (uchwała TK z 2 marca 1994r.). Ustawa zasadnicza ustala też inne ograniczenia jak chociażby wyłączenia jawności rozprawy (art. 45 ust. 2.) . Ważne z barier dotyczących swobody wypowiedzi znaleźć natomiast można w kodeksie karnym. art. 135 § 2. „Kto publicznie znieważa Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.” i kara przewidziana jest również za znieważenie innych organów państwa np. głowa obcego państwa lub akredytowanego szefa przedstawicielstwa dyplomatycznego takiego państwa albo osoba korzystająca z podobnej ochrony na mocy ustaw, umów lub powszechnie uznanych zwyczajów międzynarodowych.

Różnice

W 1984 roku obywała się sprawa przed Sądem Najwyższym w USA. Gregory Lee Johnson polał naftą i podpalił flagę Stanów Zjednoczonych. Pomimo społecznej dezaprobaty czynu Johnson został uniewinniony. Nie zarzucano mu, że wyrażał swoje przekonania, a to , iż nie zgadzał się z polityką władz wybranych przez naród. W takiej samej sytuacji w Polsce działał by art. 137 kodeksu karnego :”głowę obcego państwa lub akredytowanego szefa przedstawicielstwa dyplomatycznego takiego państwa albo osobę korzystającą z podobnej ochrony na mocy ustaw, umów lub powszechnie uznanych zwyczajów międzynarodowych ”. Inaczej jest więc wolność słowa chroniona i rozumiana w obu krajach.
Następna sprawa, wzbudzająca duże emocji w Stancach miała miejsce w miasteczku Skoki w 1978 roku. Ponad połowę ludności stanowili Żydzi (wielu z nich przeżyło obozy koncentracyjne). Członkowie Narodowo Socjalistycznej Partii Ameryki z flagą ze swastyką przemaszerowali przez miejscowość mając na sobie mundury przypominające mundury jakie w przeszłości nosili członkowie NSDAP, a ponadto skandowali hasło „wolność dla białych”. Sąd Najwyższy zdecydował iż zakazanie praktyk było by sprzeczne z I poprawką. Miasto nakazało jedynie zaprzestania noszenia mundurów wojskowych i zabezpieczenia pieniężnego strat jakie mogą wywołać zamieszki . Jeżeli sytuację odniesiemy do polskiego prawa odpowiedzią będzie wcześniej wspomniany art. 13 Konstytucji: „Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa” .
Wątpliwości co do rozumienia I poprawki wynikają z faktu iż nie można jednoznacznie powiedzieć o intencjach jakie mieli Ojcowie Założyciele wprowadzając ją. O ile zapis o wolności religijnej był wynikiem kompromisu, tak prawo do wolności słowa nie jest wynikiem ta oczywistych historycznie zdarzeń. Ponadto istniały wątpliwości czy I poprawka dotyczy poziom federalnego. Nie jest bowiem wspomniane o stanach. Konsekwencją było to iż od 1985 roku do 1925 roku powszechnie sądzono, że prawo dotyczy tylko Federacji. W roku 1925 sąd natomiast w orzeczeniu wolność sformował już również jako „wolność do wolności słowa i prasy” .
Łatwo dostrzegalne są więc różnice. Amerykański system jest bardziej liberalny. Mniej jest ograniczeń wynikających z poszanowania organów państwowych, osób zajmujących publiczne stanowiska. Chroni się natomiast dobro obywateli. Świadczą o tym wyżej wymienione wyroki, ale także to, iż w sadach amerykańskich wysokość kar nałożonych za np. zniesławienie jest znacznie wyższa niż w Polsce. Jako przykład można podać tu sprawę, która trafiła do sądu Południowej Karoliny w 2005 roku, a później do sądu w Chicago dotyczącą zniesławienia małżeństwa Harlant przez tygodnik „Wprost”. W artykule „Konspiracja Cimoszewiczów” J. M. Fijor oskarżył parę o :”udział w "konspiracji w celu dokonania przestępstwa" (prania pieniędzy i osiągnięcia korzyści majątkowej w oparciu o informację poufną) ”. Ponieważ ławnicy uznali oskarżenie za nieprawdziwe orzeczono zadośćuczynienie w wysokości 5 mln dolarów . Polskie sądy nie ustanawiają tak wysokich kar (sprawa Tojanka, który został ukarany grzywną w wysokości 25 tysięcy złotych ).

Bibliografia:
Słownik języka polskiego PWN, Warszawa 1993, s.748.
A. Łopatka, Prawo do swobodnego wyrażania opinii, Warszawa 1993, s. 5.
G. R. Bojarek, Władcy ust. Granice swobody wypowiedzi politykówi wypowiedzi o politykach w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, Toruń 2010, s. 17-18.
Ibidem, s. 19.
A. Łopatka, Prawo do swobodnego wyrażania opinii, Warszawa 1993, s. 25.
Ibidem 26-27.
G. R. Bojarek, Władcy ust. Granice swobody wypowiedzi politykówi wypowiedzi o politykach w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, Toruń 2010, s. 17-21.
H. Kołłątaj, Prawa i obowiązki moralne człowieka, W: H. Kołłątaj, „Prawa i obowiązki człowieka”, Warszawa 2006, s. 75.
S. Staszic, Przestrogi dla Polski, oprac. S. Czarnowski, Wrocław 2003, s. 23.
W. Wacławczyk, Wolność słowa, Toruń 2009, s. 74-77.
W. Wacławczyk, Wolność słowa, Toruń 2009, s. 77-81
M. Urbańczyk, Liberalna doktryna wolności słowa a swoboda wypowiedzi historycznej, Poznań 2009, s.51-56.
M. Urbańczyk, Liberalna doktryna wolności słowa a swoboda wypowiedzi historycznej, Poznań 2009, s.53.
A.Pudłło, Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki, Warszawa 2002, s.55.
M. Urbańczyk, Liberalna doktryna wolności słowa a swoboda wypowiedzi historycznej, Poznań 2009, s.57-59.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskie z dnia 2 kwietnia 1997 roku. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm., stan prawny 2011.
P. Wieczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997, Warszawa 2000,s. 26.
Art. 51.
Nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania informacji dotyczących jego osoby.
Władze publiczne nie mogą pozyskiwać, gromadzić i udostępniać innych informacji o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym.
Każdy ma prawo dostępu do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych. Ograniczenie tego prawa może określić ustawa.
Każdy ma prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą.
Zasady i tryb gromadzenia oraz udostępniania informacji określa ustawa.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskie z dnia 2 kwietnia 1997 roku. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm., stan prawny 2011.
Art. 73.
Każdemu zapewnia się wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury.
L. Wiśniewski, Wolność prasy w świetle Konstytucji RP, ustaw oraz wiążącego Polskę prawa międzynarodowego. Problemy podstawowe, W: D. Górecki (red.), Wolność sowa w mediach : XLV Ogólnopolska Konferencja Katedr i Zakładów Prawa Konstytucyjnego, Łódź 2003.
M. Urbańczyk, Liberalna doktryna wolności słowa a swoboda wypowiedzi historycznej, Poznań 2009, s.-190- 193.
,L. Wiśniewski, Wolność prasy […], Łódź 2003. s. 20-27
USTAWA z dnia 6 czerwca 1997 r.Kodeks karny.(Dz. U. z dnia 2 sierpnia 1997 r.). Stan prawny 2011.

Tamże
F. Longchamps de Berier, Podstawowe uwagi na temat wolności słowa Stanów Zjednoczonych na podstawie orzecznictwa Sądu Najwyższego Stanów zjednoczonych. W: Biuro praw obywatelskich, Wolność słowa i odpowiedzialność za słowo. Rola mediów, Warszawa 2007,, s.39-41.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.)
F. Longchamps de Berier, Podstawowe uwagi na temat wolności słowa Stanów Zjednoczonych na podstawie orzecznictwa Sądu Najwyższego Stanów zjednoczonych. W: Biuro praw obywatelskich, Wolność słowa i odpowiedzialność za słowo. Rola mediów, Warszawa 2007, s.42-46.
J. M. Fijoł, Konspiracja Cimoszewiczów, http://www.wprost.pl/ar/80268/Konspiracja-Cimoszewiczow/?I=1187, [dostęp 5.06.2011]
b.a., Pięć mln odszkodowania od „Wprost" dla córki Cimoszewicza? Możliwa jest ugoda, http://www.polskatimes.pl/aktualnosci/389095,piec-mln-dolarow-odszkodowania-od-wprost-dla-corki,id,t.html, [dostęp 5.06.2011].
Akr, Sądowy finał konfliktu szczecineckich Romów, WWW: http://wiadomosci.gazeta.pl/kraj/1,34309,3968236.html , [dostęp 5.06.2011].