Zabytki bialskie

Temat: Charakterystyka pięciu dóbr kultury z mojej okolicy.


Opracowała:???????

SPIS TREŚCI

1.Poradziwiłłowski zespół pałacowy???????????3
2.Akademia Bialska??????????????????.7
3.Kościół św. Anny??????????????????..8
4.Cmentarze bialskie?????????????????..8
5.Zespół szpitala św. Karola Boromeusza????????.9
6.Bibliografia????????????????????..10

ZABYTKI BIALSKIE

1.Poradziwiłłowski zespół pałacowy
Budowę zamku w Białej rozpoczął książę Aleksander Ludwik Radziwiłł w 1611 roku, zawierając umowę na wykonanie projektu budowli z muratorem i mieszczaninem lubelskim Pawłem Negronim. Murator wybrał lokalizację w zachodniej części miasta, na północnej krawędzi doliny rzeki Krzny i przygotował projekt zamku nizinnego, bronionego nie tylko przy pomocy obwałowań, ale także przez rozległe bagna i rozlewiska Krzny.
Prace, które prowadził budowniczy książęcy Lenart, znany z budowy kościoła św. Anny, zakończono w połowie XVII wieku. Pałac wyposażono stosownie do potrzeb magnackich rodu, który chciał mieć w Białej okazała rezydencję, godną swej sławy. W tym czasie wybudowano kaplicę, dolną część wieży zamkowej i rozpoczęto budowę fortyfikacji. W 1655 roku, w gotowym już pałacu ,odbył się zjazd stanów litewskich. W II połowie XVII wieku na zamku mieszkała Katarzyna z Sobieskich, z której inicjatywy otrzymał on wystrój malarski autorstwa Stefana Floriana Paszkowskiego.
Syn Katarzyny, Karol Stanisław Radziwiłł, zawarł w 1668 i 1669 roku dwie umowy z architektem Andrzejem Józefatem Jeziornickim. Pierwsza dotyczyła dokończenia wieży zegarowej , druga- budowy parterowych oficyn ? północnej i zachodniej , apteki, laboratorium i skarbczyków. Rozbudowę zamku prowadzono do znacznego zniszczenia miasta i zrujnowania zamku przez Szwedów w roku 1706.
Odbudowę zamku ze zniszczeń wojennych rozpoczęła w 1728 r. żona Karola Stanisława ? Anna z Sanguszków Radziwiłłowa. Jej staraniem przeprowadzono remont pomieszczeń pałacowych, w tym pokoju marmurowego. W 1731 r. urządzono w pałacu gabinet chiński , wyposażając go w meble o wzorach chińskich oraz piece z kaflami ? bialskiej roboty z osobami chyńskiemi pozłocistemi?, lampy chińskie, i obijając ściany płótnem malowanym w kwiaty. W 1737 r. odrestaurowano i obito blachą baszty , urządzono złoty gabinet, wstawiono okna w Sali wielkiej od ogrodu, a na wieży zamkowej umieszczono wielki zegar. W latach trzydziestych nową fasadę otrzymała także brama wjazdowa do zamku (stara kordegarda). W 1740 r. ozdobiono ściany niektórych komnat pałacowych obijając je kosztownymi tkaninami.
Księżna Anna z Sanguszków zatrudniała na bialskim zamku dziesiątki malarzy i rzemieślników pracujących przy remoncie i upiększaniu pałacowych wnętrz. Sprowadziła do Białej meble z Gdańska, drogocenne tkaniny ,kamienie szlachetne oraz wyroby ze srebra i złota z Paryża , Królewca i Warszawy. Własne manufaktury wytwarzały dla potrzeb pałacu kobierce , kilimy, tapiserie , gobeliny i wyroby z fajansu ,czyli ?garnitury zastawy stołowej?. Umierając księżna Anna zostawiła pałac urządzony z wielkim znawstwem i przepychem.
Dzieło matki kontynuował jej młodszy syn Hieronim Florian i jego następca w Białej - Michał Kazimierz ?Rybeńko?, rozbudowując pałac i remontując fortyfikacje. Przebudowano wówczas dach pałacu w taki sposób , by mogła się pod nim zmieścić sala teatralna. O bogactwie wnętrz pałacowych w tym czasie niech świadczy galeria obrazów, która w 1760 roku miała 680 prac, w tym dzieła najwybitniejszych artystów europejskich . do tego dodajmy tkactwo artystyczne i meblarstwo , wyroby złotnicze i ceramiczne zdobiące pałac.
Wszystkie te dobra uległy zniszczeniu lub kradzieży podczas najazdu wojsk Mikołaja Chodkiewicza ,a potem podczas konfederacji barskiej, kiedy to Białą plądrowały wojska rosyjskie. Po ponownym powrocie do kraju księcia Karola Stanisława ?Panie Kochanku? rozpoczęto w 1776 roku prace restauracyjne w zamku . Robotami kierował Józef Niewiadomski , ówczesny komisarz bialski. Ale po śmierci księcia w 1760 roku nadszedł kres świetności rezydencji Radziwiłłów. Julian Ursyn Niemcewicz , który pod koniec XVIII wieku zawitał do Białej ,tak oto opisał swoje wrażenia:
? Zamek bialski otoczony wałami i przekopami , z zapuszczonymi mostami , niewiele miał mieszkań wygodnych. Rozległa na górze sala z komnatami bocznemi, cała zawalona portretami rodu Radziwiłłów, zaniedbana , opuszczona od niedawna, nie była do życia zdatną. Na dole komnaty , acz z dawnych bogactw przez rabunki obdarte ,porządniejsze przecie. Pamiętam narożny gabinet , w którym ściany , sufit i podłoga całkiem zwierściadlane . Nie powinienem zapomnieć , po obu stronach potężnej , sklepionej bramy, czarnych okropnych więzień , tam przed 20 jeszcze laty jęczały nieszczęsne srogości księcia chorążego ofiary.?
W I połowie XIX wieku pałac ulegał postępującej ruinie. Młody Józef Ignacy Kraszewski , który był uczniem bialskiego gimnazjum , tak oto opisywał ówczesny stan budowli:
? Stare zamczysko radziwiłłowskie (?) do najwyższego stopnia rozbudzało wyobraźnię szczątkami życia, które po nim było rozsypane. Resztki pokojów zwierciadlanych, supraporty malowane , posadzki kunsztowne ,gdzieniegdzie sprzęty stare, a raczej szkielety ich tylko, rzeźby ,złocone okładziny ścian mówiły o niedawnej przeszłości (?). Ale już naówczas główny korpus zamku się walił , kawały muru się osypały ,oko sięgało do wnętrzów , deszcz i wicher gospodarowały w wielkich salach na pierwszym piętrze.
Gmach okazały łatwo mógł być ocalonym ,nikt o tym nie myślał. Pioruny i burze dokonały zniszczenia. Wjazdowa brama tylko i wieża nad nią utrzymały się w dobrym stanie i służyły za więzienie??
Podczas insurekcji kościuszkowskiej w pałacu ulokowano szpital dla rannych żołnierzy. Podobnie było w trakcie wyprawy Napoleona na Rosję. Ostatnim Radziwiłłem urzędującym od czasu do czasu w pałacu był książę Dominik Hieronim. Poświęcił się on wojaczce i zupełnie nie dbał o stan dóbr i o kondycję swej siedziby w Białej. Więcej ? rozprzedawał i rozdawał swoim bliskim i znajomym rodowe majętności. Resztę , a było to wciąż niemało ,rozgrabiły wojska rosyjskie pod dowództwem gen. Czyczigowa . W odwet za udział Dominika Radziwiłła w kampanii napoleońskiej Rosjanie wywieźli do Moskwy bogate zbiory biblioteczne, archiwum rodowe i bezcenną kolekcję obrazów, gromadzona w Białej od XVII wieku.
W 1863 r. miasto odwiedzili dziennikarze ? Tygodnika Ilustrowanego?. To , co zobaczyli napisali w numerze z 26 grudnia:
?Zamek w Białej Radziwiłłowie utrzymywali starannie i z wielkim nakładem ? mieli w nim dwór liczny i zbrojną załogę. Po śmierci Karola w 1790 roku już żaden Radziwiłł tu nie mieszkał, tylko rządcy ich majątków.
Zniszczenie gmachu stąd, że żałowano wydać kilka tys. na naprawę dachów. Potem niedbałości i nieuszanowanie dawnych zabytków tak dalece poszło ,iż na wystawienie gospodarskich budowli rozbierano częściowo mury zamku i groty, które niegdyś go ozdabiały.
Pałac wznosił się w południowej części założenia. Jego północna ściana przebiegała na wysokości dwóch istniejących do dziś wieżyczek.
Badania archeologiczne prowadzone w latach osiemdziesiątych wykazały, że budynek miał 31 m szerokości (po linii północ-południe) i 41 ( po linii wschód-zachód). Był to budynek późnorenesansowy ,murowany z cegły ,wzniesiony na planie prostokąta , z czterema 5-bocznymi wieżami flankującymi w narożach, o wysokości trzech kondygnacji. Na trzech środkowych osiach fasady głównej trójkondygnacyjnego korpusu pałacu były otwarte loggie arkadowe wsparte na filarach. Do wież północnych przylegały od strony dziedzińca galerie arkadowe ,zakończone zachowanymi do dziś wieżami.
Zespół wjazdu, to grupa trzech budowli połączonych w jedną całość. Pierwotnie właśnie tędy wjeżdżało się do pałacu. Najstarsza budowla w tym zespole jest wieża zamkowa.
Jej dolną część zbudowano w XVII wieku, razem z pałacem. W środku wieży były dwa dzwony ? jeden kwadransowy, drugi godzinny, odmierzające czas mieszkańcom pałacu i miasta, jedyne publiczne zegary w Białej.
Fot.1. Wieża bramna zamku Radziwiłłów
Fot. Z.Zugaj
Do północnej elewacji wieży przylega szyja bramna ,założona na planie ćwiartki koła , tak opisana w inwentarzu z 1830 roku: ?Brama pierwsza warowna wielka masif murowana z cegły przez wały do zamku prowadząca ,ciemna, w półkole kręta?. Rys.2. Rzut poziomy tzw.

Rys.2. Rzut poziomy tzw. szyi bramnej
Szyja dwukondygnacyjna , na rzucie ćwierćkolistym , łączyła bramę z wieżą strażniczą. Czegoś podobnego nie ma w Polsce ? to unikalna budowla z krzywym korytarzem o wielkości ? koła. Na początku szyi znajduje się stara brama wjazdowa ? kordegarda ? zwrócona frontem na wschód. Ma ona jeden z piękniejszych portali w Polsce. Wzorowana na łuku triumfalnym, murowana z ciosów kamiennych i cegły, z elementami rzeźbiarskimi w fasadzie z piaskowca. Trzyosiowa fasada para toksańskich kolumn ,ścianą attykową i dwoma tondami z alegoriami Sprawiedliwości i Męstwa, jest zapewne owocem Anny z Sanguszków.
Dwie oficyny frontowe, północno-zachodnia i północno-wschodnia, wyznaczają północna granicę dawnego dziedzińca pałacowego, zaś oficyna zachodnia jego granicę zachodnią.
Oficyna zachodnia, silnie wydłużona, ma kształt prostokąta. Jest to budynek jednokondygnacyjny, dwutraktowy, z sześcioma sieniami, zbudowany pod koniec XVII wieku według projektu Andrzeja Jeziornickiego. W prawie niezmienionej formie zewnętrznej przetrwał on do naszych czasów. Od strony południowej wtopiona jest w bryłę oficyny zachodnia wieżyczka galerii. Największą ozdobą budynku jest jednak ścianka attykowa zwieńczona gzymsem.
Wewnątrz oficyny były pomieszczenia mieszkalne dla służb i zapewne pokoje gościnne, ze ścianami obitymi płótnem malowanym. Jedno z pomieszczeń na osi nr 3 nazwane zostało w inwentarzu z 1764 roku jako ? pokój Malarski?.
Za oficyną znajdowały się drewniane stajnie i wozownia. Na środku miała ona przejazd do budynków gospodarczych oraz do fosy i bramy zachodniej, zwanej koszarską ? od koszar usytuowanych na zewnątrz fortyfikacji. Bramą ta jeździło się także w kierunku Sławacinka. Przez tę fosę wiódł drewniany most zwodzony, sprężony z bramą murowana z cegły. Posiadała ona sklepiony kolebką przejazd o szerokości 2,3 m, zabezpieczony z obu stron podwójnymi wrotami. Brama pokryta była dwuspadowym dachem, z trójkątnym szczytem elewacji, zdobionym od strony oficyny zachodniej czarnym radziwiłłowskim orłem.
Oficyna zachodnia ciągnęła się, z północy na południe, na całą długość dziedzińca zamkowego i dziś daje wyobrażenie jego wielkości.
Oficyny zamykające dziedziniec od strony północnej były dwoma analogicznymi pawilonami, ale oddzielonymi, które uległy zasadniczej przebudowie na początku XX wieku. Oficyna północno-zachodnia zwana była skarbcem. Oficyna północno-wschodnia nosiła nazwę Hautwachen lub Obwach. Były to budowle wzniesione w końcu XVII wieku ,wg projektu Andrzeja Jeziornickiego, jednotraktowe, z otwartą galerią od strony dziedzińca, nakrytą sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. Do obu oficyn przylegały małe, okrągłe baszty, w których przechowywano proch.

Rys.3. Rzut poziomy pierwszej kondygnacji oficyny północno-wschodniej
Oficyna północno-zachodnia jest oryginalna na parterze. Druga kondygnacja, nadbudowana w XX wieku, była drewniana, choć otynkowana. W budynku są bardzo ładne okna od stront południowej. Obok oficyny znajduje się kamienny grób neolityczny
Oficyna północno-wschodnia otrzymała w XX wieku drugą kondygnację na korpusie budynku i trzecią w poddaszu ,a w całości ? wygląd neobarokowy, doskonale współgrający z pozostałymi zabytkami zespołu pałacowo ? obronnego. Przebudowę przeprowadzono pod kątem funkcji administracyjnych budynku. Od 1922 roku bowiem, dzięki staraniom starosty bialskiego Józefa Rudnickiego, ruiny zamku i cały teren zespołu pałacowego przejął Powiatowy Związek Samorządowy. Przedtem właścicielem bialskich dóbr poradziwiłłowskich był Albert Wielkopolski ( od 1912r.), przed nim Helena Kogan(w 1898 r.),wcześniej Skrzyńscy, a przed nimi książęta Hohenlohe(od 1870 r.). Od 1922 r. mieściło się tu starostwo , a po II wojnie - Powiatowa Rada Narodowa, zaś od 1975 do 1981 roku - Urząd Wojewódzki. Obecnie w budynku oficyny znajduje się Wojewódzka Biblioteka Publiczna.
Kaplica zamkowa pw. św. Józefata, zbudowana została w II ćwierćwieczu XVII wieku i przetrwała do dziś w niezmienionym stanie. Jej późnorenesansowy budynek ma fasadę główna skierowaną w kierunku zachodnim, czyli w stronę budynku pałacowego. Jest murowana y cegły i otynkowana. Wnętrze zostało nakryte sklepieniem kolebkowym. W 1979 roku, podczas prac architektonicznych, odkryto na ścianach bocznych fragmenty polichromii rokokowej sprzed 1760 roku , imitujące ołtarze. Polichromia nie została jednak dotąd odsłonięta w całości.
We wnętrzu kaplicy umieszczony był na ścianie szczytowej ołtarz główny, z obrazem Najświętszej Panny pochodzącym z 1619 roku. Przekazano go wraz z innymi ołtarzami i obrazami przed 1830 rokiem do kościoła OO Bazylianów. Do tegoż kościoła trafiły także relikwie Józefata Kuncewicza , przeniesione tu przez Michała Kazimierza Radziwiłła po ich zbezczeszczeniu przez cara Piotra I.
Obok kaplicy, w południowo-wschodnim narożu dawnego dziedzińca zamkowego, stoi wieżyczka dawnej galerii, murowana, dwukondygnacyjna, nakryta dachem namiotowym i lukarnami. Na dachu znajduje się 8-boczna latarnia zwieńczona hełmem z iglicą. Na pierwszej kondygnacji jest płaski strop, druga kondygnacja przesklepiona jest kopułą z latarnią i pokryta dekoracją sgraffitową o motywach roślinnych czterech medalionach z orłami herbowymi Radziwiłłów.
Między wieżyczką wschodnią a kurtyną, przy bastionie południowo-wschodnim, był ogród włoski, niski, z fontanną. Ogród oddzielało od dziedzińca ogrodzenie ażurowe z 36 słupkami murowanymi. Na szerokiej gzymsowanej podmurówce stały szerokie filary z dekoracyjnymi wazami w zwieńczeniu. Pomiędzy 36 filarami były dwie poziome sztaby, które podtrzymywały 11 prętów. Między prętami przewijały się stylizowane liście i pnącza winorośli, różyczki oraz na środku orły ? wszystkie złocone.
Przez ogród wiodła ulica od figarni, domku ogrodnika i kuźni, położonych po jego północnej części, do teatru w południowej części. Od wschodu i zachodu ramowały ogród szpalery z przewagą grabu i buczyny. Na skrzyżowaniu głównej ulicy z poprzeczną południową urządzono fontannę. W kwaterach ogrodowych, wyznaczonych przez te osie, rósł bukszpan. W XIX wieku ogród został przebudowany. W 1937 roku podczas melioracji zniszczono ? niestety ? kanały wodne w południowej części założenia, z mostkami prowadzącymi do łazienek i zwierzyńca.
W skład fortyfikacji zespołu pałacowo-obronnego wchodziły bastiony, łączące je kurtyny i dwie bramy: północna oraz nie istniejąca dziś koszarska, zachodnia. Fortyfikacje otrzymały kształt nieforemnego pięcioboku, wydłużonego w kierunku wschód-zachód, z bastionami w każdym narożu. Umocnienia bialskie reprezentowały tzw. System staroholenderski, charakteryzujący się wałami ziemnymi szerokimi nawodnionymi fosami. Obwałowania ziemne otoczone były od strony zachodniej, wschodniej i północnej głęboką fosą. Od południa pałacu broniły bagna Krzny. Jej północna odnoga, jedna z czterech w tym miejscu, podchodziła pod sam pałac i zasilała swoimi wodami fosy i romantyczne kanały wodne.
W połowie XIX wieku, gdy w budynkach pałacowych mieścił się Sąd Policji Poprawczej, więzienie poprawcze, Biuro Obwodowe i mieszkania, przed mostem zwodzonym na fosie od strony północnej wystawiono nową bramę ? nową kordegardę.
Dzisiaj w zespole pałacowo-obronnym nadal są czytelne i dobrze zachowane:
Obrys dziedzińca pałacowego, wyznaczony przez dwie wieżyczki: południowo-wschodnią, wolno stojącą południowo-zachodnią, wkomponowaną w oficynę zachodnią(granica południowa), oficynę zachodnią(granica zachodnia), dwie oficyny frontowe północne(granica północna);
Trasa wjazdu na teren zespołu wyznaczona przez stara kordegardę, szyję i i wieżę strażniczą;
Obwałowania-zachowały się trzy bastiony: północno-wschodni i północno-zachodni niewypełnione ziemią oraz bastion północno środkowy pełny i kurtyny od strony północnej i wschodniej;
Zarys fos po stronie wschodniej i północnej;
Główna oś kompozycyjna zespołu w postaci alei żużlowej, biegnącej od osi wieży strażniczej w kierunku południowym do dawnej głównej osi głównego korpusu pałacu:
Zarys granic ogrodu włoskiego we wschodniej części zespołu.
W zachowanych budynkach zespołu mieszczą się: w nowej kordegardzie ? salon BWA, w szyi - sala ekspozycji muzealnych Muzeum Okręgowego, w wieży - Muzeum Okręgowe, w oficynie północno-wschodniej ? Wojewódzka Biblioteka Publiczna, w oficynie północno-zachodniej ? szkoła muzyczna, a w oficynie zachodniej ? Zespół Szkól Zawodowych nr 3, w wieżyczce dawnej galerii ? siedziba BWA, w kaplicy pałacowej - magazyn muzealny.
Dawny dziedziniec zamkowy jest od 1922 r. parkiem. Część drzew tu rosnących wzmiankowana była w inwentarzu z 1830 r., potem w latach pięćdziesiątych posadzono drzewa wg projektu prof. G. Ciołka. Rosną tu klony, graby, jesiony, lipy, ale są tez morwy, buki, dęby.
Na terenie zespołu wybudowano w 1965 roku amfiteatr na 800 miejsc, według projektu prof. G. Ciołka. Całkowicie zatarł on wnętrze północno-zachodniego bastionu częściowo zniszczył koronę wałów. Duże zmiany w fortyfikacjach spowodowane zostały także budową ulic Zamkowej i Warszawskiej.

2.Akademia Bialska

Jednym z najważniejszych zabytków Białej Podlaskiej jest budynek obecnego Liceum Ogólnokształcącego im. Józefa Ignacego Kraszewskiego ? dawniej siedziba Akademii Bialskiej.
Wiadomości o szkolnictwie w pierwszych wiekach istnienia miasta są bardzo fragmentaryczne. W źródłach potwierdzony jest tylko fakt istnienia w II połowie XVI wieku szkoły kalwińskiej przy miejscowym zborze. Zapewne istniała też wcześniej szkoła przy katolickim kościele farnym św. Anny, ale brak potwierdzenia tego przypuszczenia. Dopiero w 1628 roku pojawiła się w źródłach ?Fundatio Vilsciana? ? akt fundacyjny szkoły bialskiej, i to szkoły od razu na poziomie średnim.
W 1616 roku przybył do Białej 40-letni wówczas duszpasterz Krzysztof Wilski , wychowanek Akademii Zamojskiej, proboszcz parafii w Wilkowie. Został proboszczem fary św. Anny , a później ? kanonikiem katedralnym łuckim i oficjałem podlaskim. Jego nazwisko pojawiło się 12 grudnia 1628 roku, w dniu sporządzenia aktu fundacji szkoły bialskiej.
?Z kart dokumentu ? pisze Jerzy Flisinski ? przemawia do potomnych osobowość K. Wilskiego , charakteryzująca się głęboka religijnością i troską o przyszłe losy tak szkoły, jak i mającej pobierać w niej nauki młodzieży.?
Zamierzenia proboszcza zaaprobował ówczesny właściciel miasta Książę Aleksander Ludwik Radziwiłł, przeznaczając na potrzeby szkoły murowany budynek, wzniesiony pod koniec XVI wieku, przez jego matkę Eufemię z Wiśniowieckich. Z myślą p przyszłej rozbudowie szkoły Wilski zapisał w akcie fundacyjnym jeszcze cztery place, leżące w bezpośredniej styczności z budynkiem szkolnym, na którym miały być później wzniesione inne budynki, w tym alumnat(bursa). Stosowne zapisy Wilskiego i księcia Aleksandra Ludwika uposażyły szkołę w pieniądze. Wilski poświęcił szkole cały swój majątek w naturze.
W akcie fundacyjnym Wilski określił także podstawy organizacyjne swojej szkoły ? miało tu pracować 8 profesorów, wśród nich doktorzy teologii prawa, magistrowie wykładający matematykę, metafizykę, fizykę i orację, oraz dwaj bakałarze. Zajęcia szkolne miały odbywać się 2 razy dziennie, 3 godziny przed, i trzy godziny po południu(z wyjątkiem świąt).
Zdaniem J. Flisińskiego, o rozpoczęciu działalności szkoły w Białej możemy mówić najwcześniej od semestru zimowego 1630/31. pierwszym dyrektorem szkoły został Adam Roszczewicz ? doktor filozofii, przybyły do Białej z Uniwersytetu Krakowskiego.
W 1633 roku szkoła bialska została oddana pod opiekę Uniwersytetowi Krakowskiemu, zyskując status kolonii akademickiej. Zdaniem L. Hajdukieiwcza termin ?kolonia akademicka? oznacza takie placówki szkolne na poziomie średnim, rozwijające się w latach 1588-1773 w Polsce , którym uniwersytet dostarczał kadrę nauczycielską, miał wyłączność w dziedzinie jurysdykcji, wizytacji i kontroli, które za pośrednictwem swoich prowizorów miały obowiązek dostarczać uniwersytetowi okresowych sprawozdań z swojej działalności, utrzymywały nakazany przez Alma Mater kierunek wychowawczy, metody dydaktyczne, stosowały ustalone podręczniki i programy. Takich kolonii było w Polsce 31.
Niewiele wiadomo o losach Akademii Bialskiej w późniejszych latach XVII wieku. Egzekutorzy testamentu zmarłego w 1633 roku Wilskiego, tj. Książę Aleksander Ludwik Radziwiłł, biskup łucki oraz proboszcz fary św. Anny ? Maciej Drwęcki, w dokumencie zwanym Ordinatio Vilsciana, wymieniają tylko pięciu profesorów szkoły oraz 12, a nie 30 alumnów. W dokumencie tym potwierdzono poprzednie zapisy Wilskiego na rzecz szkoły.
W dokumencie z 1690 roku mówi się o tym, że właściciele miasta zalegali szkole ze spłatą czynszu od?18 lat, tj. od 1666 do 1684 roku, zaś sporadycznie i nie w pełnej wysokości książę płacił szkole należności w latach 1686, 1689, 1690. Podobne długi mieli właściciele innych majątków oraz Żydzi bialscy.
Trudności finansowe towarzyszyły Akademii Bialskiej także w następnym wieku. Nadal największe kłopoty miała Akademia z odbiorem należnych jej pieniędzy od dworu książęcego. Dokument sądowy z 1764 roku informuje, że Radziwiłłowie zalegali już 11 lat za spłatą czynszu do sumy 6440 zł polskich. Dodatkowo książę Karol Stanisław i Hieronim Radziwiłłowie nie zezwalali szkole na korzystanie z przysługującego jej prawa do wolnego od opłat przemiału zbóż w bialskich młynach, warzenia słodu i piwa, a także na wolny wyrąb drewna opałowego w lasach. Z realizacją długów wobec Akademii zalegali także bialscy Żydzi.
Problemy finansowe Akademii Bialskiej były tak poważne, że często interweniowali w tej sprawie rektorzy Uniwersytetu Krakowskiego. Te kłopoty powiększały defraudację przez kilku dyrektorów szkoły. Dopiero objęcie funkcji dyrektora w 1773 roku przez Mikołaja Dziedzickiego, na trwałe uzdrowiło finanse szkoły i stosunki panujące wśród kadry profesorskiej.
Przy Akademii istniała biblioteka, założona ok. 1633r. Opiekował się nią rektor Akademii. Ksiązki zaznaczano odręcznymi napisami. Po 1770r. biblioteka liczyła 1100 woluminów.
W latach 1777-1916 szkoła przeżywała wiele reorganizacji, począwszy od zaboru austriackiego, zakończywszy na rządach Niemców.
Między 1866 a 1878r. dokonano gruntowej rozbudowy obiektu szkolnego. Oba murowane budynki połączono łącznikiem w jedną całość. Obiekty szkolne ogrodzono budując bramę wjazdowa na szkolny dziedziniec, od strony kościoła św. Anny.
W takim stanie budynek przetrwał do dnia dzisiejszego. W 1978r. zbudowano salę gimnastyczna i krytą pływalnię.
Na zewnątrz i wewnątrz budynku znajdują się liczne tablice pamiątkowe.
Józef Ignacy Kraszewski miał 13 lat, gdy trafił w 1822r. do bialskiej szkoły. Uczył się tu do 1826r. Mieszkał na stancji u Józefa Pressa ?w domu zwanym Akademią?. Tu właśnie, ? w tym domu rozmiłowałem się w starych książkach leżących na strychu??, tu, w Białej ?poczułem raz pierwszy chętkę do pisania i wziąłem pióro w rękę?- pisał później.
Inni sławni wychowankowie Akademii: ks. Stanisław Brzóska, Roman Rogiński, Franciszek Wężyk, Paweł Rzewuski , Jan Gloger, Julian Bartosiewicz.
Współcześni absolwenci bialskiego LO im. Kraszewskiego: Ludwik Maciąg, Roman Kłosowski, Zbigniew Safjan, Bogusław Kaczyński.


3. Kościół św. Anny
Przy skrzyżowaniu ulic Warszawskiej i Zamkowej wznosi się najcenniejszy zabytek sakralny Białej Podlaskiej -zespół kościoła parafialnego pw. Św. Anny. W jego skład wchodzi kościół, dzwonnica, plebania, organistówka, wikariat, ogrodzenie z bramami i drzewostan.
Pierwotnie w tym miejscu stała drewniana świątynia pw. Panny Marii i św. Jadwigi . Zbudowana została na początku XVI, a w 1525 r. podniesiono ją do rangi kościoła farnego. Przejęty w poł. XVI w. przez arian kościół spłonął w 1556 r. Na jego pogorzelisku arianie zbudowali zbór.
Kiedy w 1569 r. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł podjął decyzję o ponownej erekcji parafii rzymskokatolickiej w Białej, przystąpiono do przebudowy zboru na kościół parafialny. Przebudowa trwała od 1597 do 1603 r., po czym nastąpiła konsekracja świątyni rzymskokatolickiej pw. św. Anny.
W 1625 r. dobudowano do korpusu kościoła, od strony południowej, kaplicę pw. Matki Boskiej Różańcowej. Inicjatorką i fundatorką tej inwestycji była Tekla z Wołłowiczów Radziwiłłowa , pierwsza żona księcia Ludwika Aleksandra Radziwiłła.
Za rządów Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej dokonano barokizacji fary i jej fasady.
W latach trzydziestych XVI w. Karol Stanisław Radziwiłł i jego żona Anna z Sanguszków Radziwiłłowa ufundowali kaplicę rodzinna pw. Św. Jana Kantego. Wzniesiono ja od północnej strony kościoła. Dzięki temu świątynia otrzymała w rzucie plan krzyża łacińskiego. W 1769 r. dokonano gruntownego remontu kościoła.
Kolejny remont świątyni przeprowadzono w 1873 r. Remont trwał dwa lata.
Kolejna restauracja kościoła św. Anny maiła miejsce w 1913 roku, a ostatnia w 1986r. ? zregotyzowano wówczas okna, wybielono wnętrza, położono nowe tynki i odnowiono detal architektoniczny.
W efekcie tych wszystkich prac budowlanych i remontowych kościół jest dziś świątynią jednonawową, orientowaną na planie prostokąta, z węższym prezbiterium zamkniętym półkoliście, po której bokach znajdują się zakrystie i skarbiec. Trzyprzęsłowa nawa jest nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami. Na osi poprzecznej znajduje się para kaplic, na rzucie kwadratu. Do nawy przylega od fasady prostokątna kruchta. Budowla ma dziś cechy stylowe baroku.
Przy kościele znajdują się: dzwonnica wybudowana w poł. XVIII w., piękna plebania wzniesiona ok. 1750 roku, odbudowana w 1803r., drewniana, wikarówka zbudowana w 1809r., znajdująca się północno-zachodniej części zespołu, organistówka wybudowana ok.. 1820 roku.
Cały zespół kościoła św. Anny otoczony jest murem. W środku zespołu rośnie piękny drzewostan?
4.Cmentarze Bialskie
W Białej Podlaskiej znajduje się w sumie 8 czynnych, bądź dawnych cmentarzy chrześcijańskich, żydowskich i wojennych.
Cmentarz katolicki przy ulicy Nowej został założony w 1805 r., na mocy decyzji austriackiego starosty powiatowego, w odległości 1km od kościoła św. Anny, przy rozdrożu dróg prowadzących z miasta Janowa Podlaskiego i Grabanowa, obok kapliczki św. Rocha. Cmentarz miał w 1805r. powierzchnię 1ha. Powiększono go po raz pierwszy w 1897 roku, potem w latach 1909 i 1918, a ostatni raz w 1978 r. Od kilku lat pochówki odbywają się na nowym cmentarzu komunalnym w Białce.
Cmentarz unicko-prawosławny przy ulicy Terebelskiej założony w 1826 roku jako cmentarz unicki. Po likwidacji unii na Podlasiu w 1875 roku przejęty przez wyznawców prawosławia. Do dziś wyraźny jest podział na starsza część unicką i nowszą część prawosławną.
Znajdowała się tu świątynia prawosławia pod wezwaniem Narodzenia NMP, funkcjonowała do 1993 roku, kiedy to przeniesiono ją do Dobratycz koło Terespola.
W 1985 roku rozpoczęto na cmentarzu prawosławnym budowę nowej cerkwi z cegły, na planie krzyża greckiego, z przedsionkiem pełniącym także rolę dzwonnicy. Ufundował ją obywatel kanadyjski- Nikifor Kuźnicki.
Cmentarz żydowski przy ulicy Nowej założony w I połowie XIX wieku, zniszczony przez hitlerowców. Macewy płyt nagrobnych użyto do budowy ul. Zamkowej. Na kirkucie odbywały się egzekucje Żydów, podczas likwidacji bialskiego getta w 1942 r.
Dawny cmentarz katolicki przy ul. Artyleryjskiej, cmentarz ten przylegał do szpitala i sierocińca prowadzonego przez Panny Miłosierdzia Bożego, siostry szarytki, sprowadzone do Białej z Paryża w 1716 roku przez Annę z Sanguszków Radziwiłłową. Obecnie resztki tego cmentarza znajdują się na terenie starego szpitala, naprzeciw stadionu sportowego. Tu stoi betonowy obelisk ku czci Mikołaja Dziedzickiego, kapelana sióstr szarytek oraz żeliwny pomnik rodzinny Domaradzkich z lat 1872-73.
Dawny cmentarz unicki przy ulicy Brzeskiej znajduje się tuz za skrzyżowaniem ulicy Brzeskiej z aleją 1000-lecia, rozciąga się zielony skwerek z wysoka kapliczką neobarokową. W jej wnętrzu znajduje się figurka Jezusa Frasobliwego. Tablica pamiątkowa umieszczona na kapliczce głosi: ? cmentarz pounicki. Panie wsław sługi swojej unii ? modlitwa o beatyfikację Unitów Podlaskich 10-12-XII-1919 r.?
Cmentarz wojenny (niemiecki) przy ul. Pokoju znajduje się w zachodniej części miasta, na zapleczu zlokalizowanych tam baraków i obiektów Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej, między ścianą ogródków działkowych. Założony został w 1915 r. przez Niemców. Złożono na nim ciała żołnierzy niemieckich, poległych w sierpniu 1915 r. podczas walk z Rosjanami, w trakcie wyzwalania Podlasia.
Cmentarz jeńców włoskich przy ul. Łukaszyńskiej, jest to cmentarz żołnierzy włoskich, przetrzymywanych przez hitlerowców w latach 1943-44 w obozie jenieckim w Białej.
Cmentarz w lasku brzozowym ma dwa rzędy zbiorowych mogił jenieckich oraz pomnik w głębi alei wysadzanej tujami.
Cmentarz jeńców radzieckich przy ulicy Przemysłowej z lat 1941-42. Tu wśród pól, między zabudowaniami gospodarczymi, na zapleczu zakładu przemysłowego, znajduje się pomnik, ustawiony pomiędzy tujami w postaci dwóch kamiennych słupów.
W tym miejscu pochowano ok. 10 tys. jeńców ? żołnierzy Armii Czerwonej?
5.Zespół szpitala św. Karola Boromeusza
Pierwszy szpital w Białej ufundowała księżna Elżbieta Eufemia z Wiśniowieckich w 1593 roku.
25 stycznia 1726 roku książę Karol Stanisław Radziwiłł ufundował w Białej klasztor dla sióstr szarytek. Biskup łucki i brzeski Aleksander Wyrzykowski zalecił sprowadzanie ich aż z Paryża. Na północ od zamku zbudowano Pannom Miłosierdzia drewniany klasztor i takąż kaplicę. Siostry miały utrzymywać 6 chorych i 12 sierot.
Anna z Sanguszków zwiększyła liczbę podopiecznych Sióstr Miłosierdzia do 60 sierot i jednocześnie utworzyła przy sierocińcu szpital dla wdów. Dla potrzeb szpitala wzniosła nowy budynek w stylu barokowym, założony na planie nieregularnego czworoboku, z wewnętrznym dziedzińcem kwadratowym, frontem skierowany na południe, ośmioosiowy. Pod koniec XVIII lub na początku Xix wieku rozbudowywano budowlę.
Podczas okupacji austriackiej, w czasach Galicji Zachodniej, w budynku tym mieścił się dom opieki dla sierot, ludzi chorych i ubogich, których przyjmowano tu bezpłatnie.
W 1884 r. Siostry Miłosierdzia zostały przemocą usunięte przez Rosjan. Ukazem carskim szpital przekazano Prawosławnemu Komitetowi Powiatowemu, który osadził w ni siostry zakonne i nadał mu imię Marii Magdaleny. Prawosławne mniszki uciekły w 1915 r. , a w opuszczonym szpitalu Niemcy urządzili wojskowy lazaret. Po odzyskaniu niepodległości budynek przekazano pod zarząd Powiatowego Związku Samorządowego. Powróciły szarytki, szpital otrzymał nazwę św. Karola Boromeusza i miał początkowo 15 łóżek.
Od 1927 r. prowadzono systematyczną rozbudowę placówki. W 1938 r. miała ona 7 budynków dysponujących urządzeniami wodno-kanalizacyjnymi, z 76 łózkami, i oddziałami: wewnętrznym, zakaźnym i chirurgicznym.
W 1944 roku powiększono szpital do 250 łóżek , urządzając 4 oddziały: internę, chirurgię, zakaźny, ginekologię. W 1945 r. zmieniono nazwę szpitala, nadając mu imię Mikołaja Kopernika. W latach 50-tych i 60-tych dokonano kolejnej rozbudowy szpitala, powiększając liczbę łóżek do 310. Było to jednak ciągle za mało na potrzeby miasta i dlatego w 1947 r. rozpoczęto budowę nowych obiektów szpitalnych przy ul. Ertebelskiej. W starych obiektach pozostały tylko: w budynku radziwiłłowskim ? poradnia geriatryczna i onkologiczna, w pawilonach ? oddział zakaźny i Dział Pomocy Doraźnej.
Obiekty szpitalne położone SA w bardzo ładnym parku, tworzącym razem z parkiem radziwiłłowskim zielone płuca Białej.
6.BIBLIOGRAFIA

Stanisław Jadczak ?Biała Podlaska, dzieje miasta i jego zabytki?