I Wojna światowa

1. Przyczyny wybuchu I wojny światowej:
a) pośrednie:
- dążenie państw do wzmocnienia pozycji mocarstwowej.
- rywalizacja o kolonie i rynki zbytu.
- krzyżowanie się stref wpływów w Imperium Osmańskim oraz w Chinach.
- Niemcy vs. Anglia:
* flota niemiecka rozbudowana za kontrybucję francuską z 1871r.
* rywalizacja o wpływy na Bliskim Wschodzie (Irak).
- Niemcy vs. Francja:
* Alzacja i Lotaryngia utracone przez Francję w 1871r.
* upokorzenie Francji spowodowane proklamowaniem cesarstwa w Wersalu.
* próby przejęcia francuskiego Maroka przez Niemców.
- Austro-Węgry vs. Rosja:
* walki o dominację na Bałkanach.
- kolej Berlin-Bagdad (niemiecka):
* Bałkany (terytoria Austro-Węgier, Rosji).
* cieśniny (potrzebne Rosji do przepływu floty z M. Czarnego).
* Turcja (strefy wpływów większości państw).
* Irak (bogate złoża ropy; protektorat brytyjski).
- polityka sojuszy prowadząca do tworzenia bloków militarnych.
b) bezpośrednia (zamach w Sarajewie):
- strzelał Gawriło Princip (serbski nacjonalista z Bośni, członek organizacji Młoda Bośnia).
- na arcyksięcia (następcę tronu) Austro-Węgier Franciszka Ferdynanda i jego żonę Zofię:
* Austro-Węgry dokonały aneksji Bośni i Hercegowiny w 1908r.
* arcyksiążę nadzorował manewry wojskowe.
* austro-węgierskie plany podporządkowania sobie reszty Bałkanów.
- wypowiedzenie Serbii wojny przez Austro-Węgry (i państwa centralne).
- stanięcie w obronie Serbii przez państwa trójporozumienia.
2. Bloki militarne:
a) Trójporozumienie (Ententa):
- Francja i Rosja 1892r.
- Wielka Brytania i Francja 1904r.:
* serdeczne porozumienie (entente cordiale).
- Wielka Brytania i Rosja 1907r.
b) Trójprzymierze (Państwa Centralne):
- Niemcy i Austro-Węgry 1879r.:
- Włochy, Niemcy i Austro-Węgry 1882r.
c) kwestia Włoch:
- 20 V 1882r. zawiązanie Trójprzymierza.
- 2 IV 1914r. (przed wybuchem wojny) ogłoszona neutralność.
- oczekiwanie na lepszą propozycję (od Ententy lub państw centralnych).
- 26 IV 1915r. przystąpienie do Ententy (w zamian za obietnicę Dalmacji, Albanii i Południowego Tyrolu).

3. Charakter wojny:
a) wojna światowa:
- działania zbrojne na trzech kontynentach (Europa, Azja, Afryka).
- biorą udział państwa europejskie, ich kolonie i dominia oraz Stany Zjednoczone.
b) miejsca działań wojennych:
- ląd (wojsko, czołgi).
- morze (łodzie podwodne napadające statki).
- powietrze (myśliwce).
c) nauka i technika:
- broń chemiczna (iperyt pod Ypres).
- granaty rozpryskowe, miny miotacze płomieni, karabiny maszynowe.
- czołgi, łodzie podwodne, samoloty.
d) gospodarka wojenna:
- przemysł medyczny (lekarstwa, opatrunki).
- przemysł spożywczy (racje żywieniowe).
- przemysł tkacki, galanteryjny, skórzany (umundurowanie).
- przemysł zbrojeniowy.
e) ludność cywilna:
- bardzo młodo powoływana do służby wojskowej.
- produkcja na rzecz gospodarki wojennej.
- ataki wrogich armii na ludność cywilną (duże straty w ludności cywilnej).

4. Skutki wojny:
a) polityczne:
- powstanie nowych państw (Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa, Polska, Czechosłowacja, Węgry, Austria, Królestwo SHS (późniejsza Jugosławia), Irlandia).
- zmiany ustrojowe (upadek cesarstw i końce dynastii):
* Romanowów w Rosji (powstaje ZSRR).
* Hohenzollernów w Niemczech (zostają proklamowane republiką).
* Habsburgów w Austro-Węgrach (powstają Węgry, Austria, Czechosłowacja i Król. SHS).
- rozpad Austro-Węgier i Imperium Osmańskiego.
- wzrost znaczenia Stanów Zjednoczonych (i nieznacznie Japonii) na tle państw Europejskich.
- powstawanie masowych (kilka milionów członków) partii.
b) gospodarcze:
- zadłużenie państw Ententy u Stanów Zjednoczonych (ok. 10mld USD).
- inflacja i hiperinflacja (powodowana dodrukiem pieniędzy; zwłaszcza państwa centralne).
- konieczność zmiany gospodarki z wojennej na pokojową.
- błyskawiczny wzrost bezrobocia.
c) społeczne (psychologiczne):
- emancypacja kobiet.
- rewolucja obyczajów.
- emancypacja robotników (i powstawanie masowych partii).
- powolny zanik cenzusu majątkowego.
- problem rodziny niepełnej (wody, sieroty).
- stracone pokolenie (światopogląd spaczony przez wojnę; brak wykształcenia zawodowego) oraz rosnące nacjonalizmy -> rozwój faszyzmu w dwudziestoleciu międzywojennym.

5. Okres dwuwładzy w Rosji:
a) przeobrażenia ustrojowe (rewolucja lutowa):
- wspierane przez wojsko strajki i demonstracje robotników w Potrogrodzie.
- powołanie do życia Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich.
- porozumienie Rady z wyłonionym z Dumy (izba niższe w parlamencie rosyjskim) Komitetem Tymczasowym.
- powołanie 15 III 1917r. Rządu Tymczasowego z premierem księciem Gieorgijem Lwowem.
- zmuszenie do abdykacji i rozstrzelanie cara.
- przygotowywanie wyborów powszechnych i uchwalenia konstytucji przez Rząd.
b) rozłam w SDPRR:
- mienszewicy (mniejszość), opowiadający się za parlamentaryzmem, przeciwnicy rewolucji i leninowskiego modelu partii.
- bolszewicy (większość), dążący do przejęcia władzy w wyniku rewolucji, przewodzeni przez Włodzimierza Lenina; za zniesieniem własności prywatnej i ideą bezklasowego społeczeństwa.
c) „tezy kwietniowe” Lenina:
- określają rewolucję lutową mianem „burżuazyjnej”.
- program przekształcenia rewolucji w socjalną.
- wezwanie do tworzenia w całym kraju rad z udziałem bolszewików.
d) okres dwuwładzy:
- Rząd Tymczasowy z księciem Lwowem na czele.
- Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich pod ogólnym przewodnictwem Lenina.
e) słowniczek:
- Czeka (Ogólnorosyjka Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem):
* utworzona przez Radę Komisarzy Ludowych w XIII 1917r.
* walka z dywersją, sabotażem, kontrrewolucją.
* ochrona władzy i ustroju radzieckiego.
* nieograniczone uprawnienia (prawo do stosowania tortur w śledztwie itd.).
* symbol terroru wobec społeczeństwa i opozycji.
* następcy: GPU, NKWD, KGB.
- Łagry:
* obozy pracy przymusowej.
* zsyłani więźniowie polityczni, duchowni i inteligencja (często bez wyroku).
* duże znaczenie dla gospodarki rosyjskiej.
* fatalne warunki, duża śmiertelność.

6. Legiony Piłsudskiego:
a) Legiony:
- utworzone w Galicji.
- za zgodą władz Austro-Węgier (Polacy to dla nich tania siła zbrojna).
- zainicjowane przez Piłsudskiego (obiecywał, że gdy na ziemie Królestwa Polskiego wkroczy armia, wybuchnie powstanie w Kielcach, do którego w praktyce nigdy nie doszło).
- składające się z trzech Brygad (ok. 20tys. żołnierzy).
b) akt 5 listopada (przyszła Polska według Austro-Węgier i Niemiec):
- samodzielne państwo o ustroju konstytucyjnego mocarstwa.
- zbudowane „z ziem panowaniu rosyjskiemu wydartych”.
- sojusz z obydwoma cesarzami (autonomia zamiast suwerenności).
c) kryzys przysięgowy:
- żądanie państw centralnych, by Legiony (przekształcone w Polską Siłę Zbrojną) złożyły przysięgę braterstwa broni z wojskami Niemiec i Austro-Węgier i wierności obu cesarzom.
- po rewolucjach rosyjskich i obaleniu caratu współpraca z Austro-Węgrami jest już Piłsudskiemu nie na rękę (nie potrzebuje sprzymierzeńca w walce z Rosją).
- I i III brygada odmawiają złożenia przysięgi (zostają internowane).
- Piłsudski i Sosnowski aresztowani i osadzeni w twierdzy w Magdeburgu.

7. Polskie drogi do niepodległości:
a) sprawa polska na arenie międzynarodowej:
- orędzie Wilsona 22 I 1917r.: zjednoczona, niezawisła i autonomiczna Polska.
- decyzja Rządu Tymczasowego Rosji 30 III 1917r.: prawo Polaków do niepodległości.
- Komitet Narodowy Polski 15 VIII 1917r.: założony przez Romana Dmowskiego w Paryżu, uznany przez rząd Francji za oficjalny rząd Polski.
- dekret Rady Piotrogrodzkiej 15 XI 1917r.: prawo narodów Rosji do samookreślenia się.
- orędzie Wilsona 8 I 1918r.: bezpieczny dostęp Polski do Morza Bałtyckiego.
b) rząd Ignacego Jana Paderewskiego:
- Paderewski, mimo sympatii do endecji, nie należy do żadnej partii.
- w przeciwieństwie do znanego w Polsce Piłsudskiego, Paderewski jest znany za granicą.
- Polska koniecznie potrzebuje rządu, który będzie ją reprezentował w Wersalu.
- Paderewski (premier) i Dmowski (delegat) podpisali traktat wersalski.
c) trzy koncepcje granicy wschodniej:
- federacyjna:
* wysunięta przez Józefa Piłsudskiego.
* stworzenie federacji (Polska, Litwa, Białoruś, Ukraina) pod przewodnictwem Polski.
* plusy: wzmacnia Polskę na arenie międzynarodowej, odgradza Polskę od Rosji nowopowstałymi autonomicznymi państwami, uwzględnia aspiracje niepodległościowe innych narodów.
- inkorporacyjna:
* wysunięta przez Romana Dmowskiego.
* włączenie do Polski wszystkich tych terenów na wschodzie, gdzie Polacy są wiodącym żywiołem politycznym, gospodarczym i kulturalnym (podział Litwy, Białorusi i Ukrainy pomiędzy Polskę a Rosję) oraz asymilacja mniejszości narodowych zamieszkujących te terytoria.
* minusy: stawia nas w sąsiedztwie z Rosją, nie uwzględnia aspiracji niepodległościowych innych narodów (duże ryzyko powstań np. Ukraińców).
- linia Curzona:
* linia demarkacyjna.
* propozycja granicy.
* wysunięta przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych George’a Curzona.
* zakłada granicę polsko-rosyjską na Bugu (granica etniczna plemion polskich).

8. Rola Stanów Zjednoczonych:
a) orędzie prezydenta Wilsona 8 I 1918r.:
- czternasto punktowe.
- jawność zawierania traktatów międzynarodowych.
- powszechne rozbrojenie.
- wolność żeglugi.
- zniesienie ograniczeń w obrocie handlowym.
- prawo narodów do stanowienia o swoim losie.
- pkt 13. o Polsce z bezpiecznym dostępem do morza.
- pkt 14 o projekcie Ligi Narodów.
b) konferencja waszyngtońska 1921-22:
- 9 państw, w tym USA, WB, Francja, Japonia.
- polityka otwartych drzwi wobec Chin:
* uzależnienie Chin od pastw europejskich i USA.
* przekreślenie kolonizacyjnych planów Japonii.

9. Konferencja pokojowa w Paryżu:
a) czas trwania:
- od 18.01.1919r. (rocznica zjednoczenia Niemiec).
- do 28.06.1919r. (rocznica Zamachu w Sarajewie).
b) delegacje:
- wszystkich jest 27.
- brak Rosji (wrogość w stosunku do komunistów).
- brak państw przegranych (Austria, Węgry, Turcja, Bułgaria).
- Niemcy zaproszone tylko by podpisały traktat (nie mają głosu).
- Japonia (mało angażuje się w sprawy Europy).
- Włochy: Vittorio Orlando.
- Francja: Georges Clemenceau; dąży do maksymalnego osłabienia Niemiec.
- Wielka Brytania: David Lloyd-George; dąży do zachowania równowagi sił na kontynencie (nie chce osłabienia Niemiec na rzecz Francji).
- Stany Zjednoczone: T. W. Wilson.
- Wielka Piątka= J+W+F+WB+USA.
- Wielka Czwórka = W+F+WB+USA.
- Wielka Trójka = F+WB+USA.
c) traktat wersalski a Niemcy:
- preambuła obarcza Niemcy winą za wybuch wojny.
- podpisany w Sali Lustrzanej (miejsce proklamacji Cesarstwa).
- nazywany przez Niemców „dyktatem” (nie mieli głosu, musieli tylko podpisać).
Postanowienia:
- kolonie niemieckie dla Francji i Anglii.
- Alzacja i Lotaryngia dla Francji.
- tereny z ludnością mieszaną (Eupen, Malmedy) dla Belgii.
- zdemilitaryzowany pas Nadrenii (50km szerokości od prawego brzegu; okupowany przez wojska alianckie).
- utrata uzbrojenia, lotnictwa i okrętów wojenny.
- nakaz zniszczenia umocnień i fortyfikacji.
- ograniczenie armii niemieckiej do 100tys. żołnierzy.
- Zagłębia Saary i Ruhry pod kontrolę Ligi Narodów:
* z założenia na 15 lat; później plebiscyty.
* Liga nie ma wojska -> tereny okupuje Francja.
- reparacje dla państw poszkodowanych.
d) Liga Narodów:
- opisana w pierwszych 26 artykułach traktatu.
- powstała z inicjatywy prezydenta Woodrowa Wilsona.
- 32 państwa sygnatariusze traktatu + 13 państw neutralnych.
- Stany Zjednoczone nie wchodzą w skład.
- czuwanie nad pokojem światowym.
- wykluczanie wojny jako metody rozstrzygania sporów.
- wszystkie umowy międzynarodowe musiały być zgodne ze statutem Ligi i podlegać rejestracji w Sekretariacie Ligi.
e) traktat wersalski a Polska:
- skład delegacji polskiej:
* I.J. Paderewski (szef rządu, jest bardzo znany za granicą).
* Roman Dmowski (Piłsudski się zgodził, chcąc uniknąć podwójnego przedstawicielstwa).
* Władysław Grabski.
Postanowienia:
- Wielkopolska:
* granica z Niemcami na linii demarkacyjnej.
* cały obszar objęty powstanie Wielkopolski do Polski.
- Pomorze:
* pas przez Pomorze Gdańskie.
* 140 km wybrzeża (nie licząc Helu 70 km).
* Gdańsk Wolnym Miastem pod kontrolą Ligi Narodów.
- plebiscyty:
* Górny Śląsk.
* Powiśle, Warmia i Mazury.
* planowany na Śląsku Cieszyńskim (ostatecznie podzielony odgórnie).
- granica wschodnia:
* brak konkretnych ustaleń.
* trzy koncepcje granic (patrz. punkt 7.; podpunkt c).
10. Ważne umowy międzynarodowe:
a) rozejm w Compiegne:
- 11 XI 1918r. pod Paryżem.
- rząd niemiecki podpisuje kapitulację.
b) układ w Rapallo IV 1922r.:
- między Niemcami a ZSRR.
- nawiązanie wzajemnych stosunków dyplomatycznych.
- zrzeczenie się wzajemnych roszczeń finansowych.
- tajna część o współpracy gospodarczo-wojskowej:
* traktat wersalski zabraniał Niemcom rozbudowy armii.
* w ZSRR nikt nie jest w stanie tego sprawdzić (duży teren, komuniści nikogo nie wpuszczają do kraju).
* ZSRR daje ludzi (siła robocza, armia), a Niemcy technologie.
c) układ w Locarno X 1925r.:
- podpisany za sprawą Wielkiej Brytanii.
- wzajemne gwarancje granic Francji, Belgii, Włoch, Brytanii i Niemiec.
- brak mowy o wschodniej granicy Niemiec (z Polską i Czechosłowacją):
*stwierdzenie niemieckiego ministra spraw zagranicznych Gustawa Stresemanna, iż brak gwarancji granicy z Polską wynika z konieczności jej rewizji.

11. Faszyzm włoski:
a) geneza faszyzmu:
- katastrofalny stan gospodarki włoskiej.
- strach ludności przed rozszerzającym się komunizmem.
- nacjonalizm spowodowany niedotrzymaniem obietnic przez Ententę (Włochy nie otrzymały po wojnie Albanii i Wybrzeża Dalmatyńskiego).
b) cechy ideologii:
- Stato Totale, „wszystko dla państwa”.
- ideologia publicystyczna (dużo obiecuje):
* odbudowa Imperium Romanum (absolutnie nierealne).
* likwidacja bezrobocia (w znacznym stopniu przez przemysł zbrojeniowy).
- stawiając na pierwszym miejscu państwo, ideologia nie jest rasistowska.
- antydemokratyczny.
c) dojście Benito Mussoliniego (1883-1945r.) do władzy:
- publikacja manifestu zawierającego idee faszyzmu w 1919r.
- poparcie w kręgach kombatanckich (Facio di Combattinento).
- poparcie finansowe przedsiębiorców z północy i właścicieli ziemskich z południa.
- rozbudowane bojówki (głównie kombatanci); w 1920r. 20tys. ludzi.
- zjazd założycielski Narodowej Partii Faszystowskiej w 1921r.
- „marsz na Rzym” w 1922r. (król Wiktor Emanuel III, nie chcąc wprowadzać stanu nadzwyczajnego, idzie na ustępstwa i powierza Mussoliniemu urząd premiera).
- umacnianie dyktatury Mussoliniego w latach 1922-26.
d) symbolika Cesarstwa Rzymskiego:
- etymologia słowa faszyzm (wł. ‘fascio’, związek; łac. ‘fasces’, rózgi używane przez liktorów).
- charakterystyczne pozdrowienie.
- kult tężyzny fizycznej.
- przeniesienie św. pracy na symboliczną rocznicę założenia Rzymu.
- (nierealne) plany budowy Wielkiej Italii na wzór starożytnego Cesarstwa.
e) sposób sprawowania władzy:
- Mussolini: szef rządu i wódz państwa (‘il duce’).
- Wielka Rada Faszystowska: elita NPF, która wraz z wodzem sprawuje władzę.
- system monopartyjny: zakaz działalności partii innych niż NPF.
- parlament: bez opozycji nie spełnia swoich funkcji.
f) ograniczenia wolności obywatelskiej:
- ostra cenzura prasy.
- korporacjonizm:
* tworzony na gruncie haseł solidaryzmu.
* likwidacja związków zawodowych.
* powoływanie wspólnych organizacji robotników i pracodawców.
* zwierzchni organ Narodowa Rada Korporacyjna.
- nakaz należenia do organizacji państowywch.
g) organizacje:
- wpajanie obywatelom konkretnych poglądów (indoktrynacja).
- ograniczanie kreatywnego myślenia (zapobiega buntom przeciw władzy.
* Partito Nationale Fascista (Narodowa Partia Faszystowska): dorośli.
* Awangardowa Młodzież Faszystowska: młodzież.
* Balilla: dzieci w wieku przedszkolnym.
h) układy laterańskie 1929r. => konkordat:
- suwerenność papieża jako głowy państwa watykańskiego.
- kościelne śluby małżeńskie i nauczanie religii w szkołach.

12. Narodowy socjalizm niemiecki (nazizm, hitleryzm):
a) ideologia ‘Mein Kampf’ (Moja walka) Hitlera:
- Fryderyk Nietsche (biologiczna wartość życia, hołdowanie instynktom, postulat nadludzi).
- Karol Darwin (teoria walki o byt, przetrwają najsilniejsi).
- podział ludzi:
* rasa aryjska (w tym Niemcy) = Ubermensch (nadludzie), Herrenvolk (naród panów).
* Romowie, Żydzi = Untermensch (podludzie) => do eksterminacji.
* Słowianie => niewolnicy pracujący dla Niemców.
- Lebensraum: przestrzeń życiowa należna Niemcom (plany zdobyczy na wschodzie).
- idea Wielkich Niemiec (zakłada ekspansje).
- antydemokratyczna.
- antykomunistyczna (udział Niemiec w osi Berlin - Rzym - Tokio).
- hasła publicystyczne (damy wam chleb, pracę i wolność).
- naród na pierwszym miejscu => ideologia rasistowska.
b) objęcie władzy przez Adolfa Hitlera (1889-1945r.):
- przystąpienie do Niemieckiej Partii Robotniczej (DAP).
- przekształcenie DAP w Narodowo-Socjalistyczną… (NSDAP) w 1920r.
- nieudana próba przejęcia władzy w 1923r.
- wybory w 1932r.:
* NSDAP 37% głosów.
* poparcie przedsiębiorców i finansjery.
* w związku z kryzysem gospodarczym 37% starcza, by objąć władzę bez koalicji.
- 30 I 1933r. Hitler mianowany kanclerzem Niemiec (misja sformowania rządu).
- wybory 5 III 1933r.:
* rozwiązanie parlamentu.
* aresztowania komunistów, oskarżonych o podpalenie gmachu Reichstagu.
* aresztowania socjaldemokratów.
* delegalizacja partii lewicowych na podstawie fałszywych oskarżeń.
* zwycięstwo NSADAP w wyborach.
- Noc Długich Noży 29/30 VI 1934r.: wymordowanie konkurencji do władzy (m. in. Rohm, który chciał zbudować armię na podstawie SA).
c) sposób sprawowania władzy:
- Hitler: kanclerz, przywódca partii i całej Rzeszy (Fuhrer).
- rządzi Fuhrer i elita partii NSDAP.
- system monopartyjny.
- parlament: bez opozycji nie spełnia swoich funkcji.
d) ograniczenie wolności obywatelskiej:
- „O ochronie narodu niemieckiego” 4 II 1933r.
- „O ochronie narodu i państwa” 28 II 1933r..
- „ O usunięciu zagrożenia narodu i państwa” 23 III 1933r.
- ograniczenie wolności osobistej, prasy i zgromadzeń.
- indoktrynacja (przybudówki NSDAP):
* Hitlerjugend: dla chłopców.
* Związek Niemieckich Dziewcząt: dla dziewczyn.
e) terror państwa:
- zasada prawo = wola Fuhrera.
- Geleime Staats Polizei (Gestapo): kontrola korespondencji, przeszukiwanie mieszkań, aresztowania bez postawienia zarzutów.
- bojówki niemieckie: SS, SA (Rohm chciał je zmienić w armię).
- obozy koncentracyjne (np. Dachau niedaleko Monachium): opozycja (komuniści, socjaliści), konkurencji, kryminaliści, Żydzi.
f) antyżydowski rasizm:
- aryzacja: przymusowe wywłaszczenia bez odszkodowania „żydowskich spekulantów”.
- ustawy norymberskie 1935r.:
* odebranie Żydom obywatelstwa Rzeszy.
* zakaz małżeństw mieszanych.,
* zakaz wykonywania zawodu przez Żydów.
- noc kryształowa 9 XI 1938r.:
* palenie synagog.
* niszczenie mienia żydowskiego.
* mordowanie Żydów.
g) rola państwa w gospodarce:
- przejęcie udziałów w koncernach.
- kontrola cen, produkcji i zatrudnienia.
- rozbudowa przemysłu zbrojeniowego, przemysłu ciężkiego sieci autostrad i linii kolejowych (wchłania bezrobocie).
13. Totalitaryzm stalinowski:
a) cechy ideologii komunistycznej:
- na pierwszym miejscu stawia socjalizm (teza walki klas).
- ateistyczna.
- nie jest rasistowska.
- antykapitalistyczna (teza o nieuchronności konfliktu z państwami kapitalistycznymi).
- antydemokratyczna.
- kult wodza, apoteoza Stalina „ojca narodu”.
b) przemysł:
- w latach 20. zrezygnowanie z przymusowych dostaw żywności ze wsi do miast oraz reprywatyzacja średnich gospodarstw.
- industrializacja (przemysł ciężki: huty, stalownie).
- elektryfikacja (ropa naftowa z M. Kaspijskiego).
- kolektywizacja (przymusowe wywłaszczenie rolników):
* sowchozy (państwowe gospodarstwa rolne; rzadziej).
* kołchozy (spółdzielcze gospodarstwa rolne; częściej).
c) dojście Józefa Stalina (1878-1953r.) do władzy:
- objęcie stanowiska sekretarza generalnego Komitetu Centralnego Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) PKP(b).
- uczynienie funkcji partyjnej najważniejszym stanowiskiem w państwie.
- hasło dyktatury proletariatu => teoretycznie dyktatura partii => praktycznie dyktatura jednostki.
d) terror stalinowski:
- prześladowania opornych chłopów, wojskowych, inteligencji, współtowarzyszy z partii (konkurencja, opozycja wewnątrzpartyjna).
- obozy odosobnienia i pracy przymusowej (pierwsze z inicjatywy Lenina i Trockiego).
- nieograniczone uprawnienia NKWD: przyznanie się do winy to dowód, stosowanie tortur.
- odpowiedzialność zbiorowa (winny i jego rodzina).
- 1934r. prawo o zdradzie ojczyzny (zezwolenie na natychmiastowe wyroki śmierci).
- procesy pokazowe na podstawie sfabrykowanych dowodów.
e) okres wielkiej czystki 1935-38r.:
- mordowani ludzie w aparacie władzy i armii (opozycja, konkurencja, inteligencja).
- od 0,5 do 1 mln ofiar (w tym 35tys. oficerów).