Fazy rozwoju osobniczego

Życie każdego z nas zaczyna się od małej komórki, która może przypominać ziarenko piasku. W swojej pracy pragnę się skupić na fazach rozwoju osobniczego, co określamy mianem ontogenezy.
Czym jest to pojęcie? Jaka jest jego definicja? Jest to proces rozwoju organizmu od momentu poczęcia (zapłodnienia komórki jajowej przez plemnik) aż do śmierci; to inaczej zmiany organizmu w okresie życia osobniczego.
Jednym z najważniejszych zagadnień są okresy rozwoju osobniczego. W literaturze spotkałam parę z nich. Według Promińskiej dzieli się on na:
• Okres noworodka – od urodzenia do około 4 tygodnia;
• Okres niemowlęcy – od 4 tygodnia do końca 1 roku życia ( do przyjęcia spionizowanej postawy ciała);
• Okres wczesnego dzieciństwa (infans I )
- okres poniemowlęcy (żłobkowy) – 12 do 36 miesiąca życia;
- okres przedszkolny – od 3 do 6 lat (do wymiany zębów mlecznych).
• Okres dzieciństwa starszego (infans II ) – od 7 roku życia do uzyskania dojrzałości płciowej tj. u dziewcząt do 12 – 15 lat a u chłopców 16 – 18 lat;
• Okres młodzieńczy (iuvenis) – do osiągnięcia ostatecznej wartości wysokości ciała ( kobiety 18 – 20 lat, mężczyźni 20 -23 lata);
• Okres wieku dorosłego (adultus) – do 40 lat tj. wystąpienia pierwszych objawów starzenia się organizmu;
• Okres wieku dojrzałego (maturus) – do 60 lat, do zakończenia funkcji gruczołów płciowych u obu płci;
• Okres starości (senilis)
- przedstarość ( 45 – 59 lat )
- starość ( 60 – 75 lat )
- wiek sędziwy ( powyżej 75 lat )

Również spotkałam się z podziałem ontogenezy pourodzeniowej wg Broka, a składają się na nią okresy takie jak:

• Infans I – wczesne dzieciństwo – od urodzenia do końca 6 roku życia;
• Infans II – późne dzieciństwo – od 7 – 14 lat;
• Infant – wiek młodzieńczy – od 14 – 25 lat;
• Adultus – wiek dorosły - od 25 – 40 lat;
• Maturus – wiek dojrzały – od 40 – 60 lat;
• Senilis – wiek starczy – powyżej 60 lat.

Pośród wymienionych wcześniej podziałów ontogenezy swoją uwagę pragnęłabym jednak skupić na klasyfikacji wg profesora Wolańskiego, który przedstawia się następująco:
• Okres prenatalny
- faza jaja płodowego ( 1 – 3 tydzień);
- faza zarodka ( od 3 – 8 tydzień);
- faza płodu ( od 8 tygodnia do urodzenia);
• Okres rozwoju progresywnego ( przewaga anabolizmu nad katabolizmem)
- faza bierności ( od urodzenia do 5 – 7 miesiąca życia);
- faza ekspansji:
 Okres opanowywania swego ciała i formowanie homeostazy środowiska wewnętrznego ( od 5 – 7 miesiąca życia do 2,5 – 3 lat);
 Okres rozwoju kontroli otoczenia ( 2,5 – 3 lat do 8 – 10 lat) tzw. okres przedszkolny;
 Okres przygotowania do rozrodu i założenia rodziny ( okres pokwitania) od około 8 roku życia do osiągnięcia dojrzałości płciowej;
 Okres dorastania – umacnianie optymalnej niezależności osobniczej w równowadze ze środowiskiem zewnętrznym ( od uzyskania dojrzałości płciowej do zakończenia procesów wzrastania czyli około 20 – 25 lat);
• Okres równowagi – czyli swego rodzaju stabilizacji procesów anabolicznych i katabolicznych ( od zakończenia procesów wzrastania do około 60 lat);
• Okres starości – przewaga katabolizmu nad anabolizmem
- wiek starszy – 60 – 74 lat;
- wiek starczy – 75 – 90 lat;
- faza głębokiej starości – powyżej 90 lat.
W swoim krótkim referacie postaram się pokrótce scharakteryzować poszczególne okresy rozwojowe.
W okresie rozwoju prenatalnego następuje połączenie się plemnika z komórką jajową w górnej części jajowodu czym nazywamy zapłodnieniem. Powstała w wyniku tego zygota posiada diploidalną liczbę chromosomów (2n) i ulega kolejnym podziałom. Pierwszemu podziałowi zygota ulega po godzinach, natomiast kolejnym w odstępie następnych godziny (podział 2 i 3 ), wówczas zygota przesuwa się wzdłuż jajowodu ku macicy. Kolejny etap to tzw. inplantacja czyli zagnieżdżenie się zarodka w macicy. Okres ten od powstania zygoty do implantacji w ścianie macicy nazywamy okresem jaja płodowego. Podczas uzyskania kontaktu z tkankami matki rozpoczyna się faza zarodka trwająca od 3 do 8 tygodni. Zarodek znajduje wówczas w stadium blastocysty a w 2 i 3 tygodniu formują się tzw. listki zarodkowe: ektoderma, z której powstają głównie skóra, szkliwo zębów, elementy oka; ektoderma, gdzie w jej obrębie tworzy się jama zwana prajelitem do której z zewnątrz prowadzi otwór, czyli pragęba, z niej rozwijają się nabłonek jelita środkowego, trzustka, wątroba, pęcherz moczowy; oraz ostatnie mezoderma – z niej rozwija się struna grzbietowa, tkanka łączna, kora nadnerczy, układ krwionośny i limfatyczny, kanał rdzenia kręgowego. Około 3 tygodnia powstaje pierwotnie rurkowate serce, które jeszcze nie bije. Aby zarodek mógł być bezpieczny, wytwarza tkanki i struktury tzw. błony płodowe połączone z nim pępowiną takie jak: owodnie – wypełnioną płynem, pełniącą funkcję ochronną przed obrażeniami mechanicznymi i wstrząsami; omocznie – magazynującą produkty metaboliczne; kosmówkę- pełniącą funkcję ochronną a także bierze udział w tworzeniu łożyska; pęcherzyk żółtkowy – obrasta kulę żółtkową i magazynuje pokarm; łożysko – dzięki któremu, zarodek otrzymuje z krwi matki pokarm i tlen, oddaje dwutlenek węgla oraz zbędne produkty przemiany materii; pępowina – spiralnie skręcony sznur łączący płód z łożyskiem a znajdujące się w pępowinie naczynia krwionośne zespalają krążenie zarodka z krążeniem błon śluzowych matki. W okresie płodowym od 8 tygodnia do urodzenia na palcach dłoni i stóp pojawiają się już paznokcie oraz indywidualne dla każdego z nas linie papilarne. W 3 – 4 miesiącu można rozpoznać płeć. Około 19 – 20/21 tydzień są już wyczuwalne ruchy dziecka. 20-24 tydzień dziecko może mieć czkawkę, kaszel. Poprzez płyn owodniowy odbiera wszelakie bodźce akustyczne i zaczyna na nie reagować. 25 – 28 tydzień płód potrafi rozróżniać światło i ciemność. W 38 tygodniu płód jest w pełni rozwinięty. Po zakończeniu tej fazy ciało noworodka osiąga około 50 – 51 cm długości i około 3,5kg.
Chwila narodzenia dziecka to dla rodziców, bliskich jest jednym z najwspanialszych dni w życiu. Przejście od życia płodowego, w którym wszystkie jego potrzeby były zaspakajane przez organizm matki, do życia poza jej organizmem połączone jest z przekształceniem w okresie noworodkowym wielu czynności życiowych. Są to: uruchomienie samodzielnych mechanizmów oddychania, krążenia, wydalania, trawienia, regulacji temperatury itp. Te czynności przystosowawcze
określa się mianem adaptacji noworodka. Szybkość i sposób adaptacji zależą w bardzo dużym stopniu od stanu noworodka. Aby określić stan biologiczny noworodków służy do tego tzw. skala Apgar – 10-stopniowa, która uwzględnia 5 podstawowych funkcji życiowych: czynności serca, oddychanie, napięcie mięśni, reakcję na bodźce, barwę skóry. W fazie bierności ( od urodzenia do 5 – 7 miesiąca życia) następuje swego rodzaju zastój rozwoju przy jednoczesnym intensywnym przystosowywaniu się wielu funkcji organizmu do czynników środowiska zewnętrznego. Naczynia krwionośne dziecka nie są jeszcze w pełni dobrze rozwinięte, przez co ma niewielkie możliwości produkcji ciepła wobec małej masy ciała. Tętno noworodka jest bardzo szybkie i wynosi ono 180 uderzeń na minutę, lecz po kilku dniach spada do 125. W pod koniec fazy bierności następuje wyrzynanie się pierwszych zębów mlecznych.
Faza ekspansji wykazuje bardzo dużą dynamikę wzrastania. Intensywnie rozwija się aparat ruchu (kości, mięśnie, tkanka tłuszczowa) – dziecko odczuwa tzw. „głód ruchu”. W 3 – 4 roku życia następuje przekształcenia płaskiej, wypełnionej miękkimi tkankami stopy dziecięcej w stopę typu marszowego. Kręgosłup dziecka osiąga swoją stabilizację krzywizn (tzw. krzywizny fizjologiczne). W okresie tym następuje również najszybsze tempo rozwoju tkanki mózgowej. W wieku 3 lat wszystkie nerwy czaszkowe posiadają osłonki mielinowe. Dziecko staje się „długokończynowe” – pod koniec 3 roku życia kończyny dolne obejmują 46% wysokości ciała. Posiada także pełne uzębienie mleczne (20 zębów mlecznych). Dynamicznie także przebiega rozwój mowy u dziecka. W okresie rozwoju kontroli otoczenia (2,5 – 3 lat do 8 – 10 lat) tzw. okresie przedszkolnym następuje stopniowe zwalnianie tempa wzrastania cech somatycznych, intensywny rozwój psychoruchowy, wzmożona wrażliwość na czynniki środowiska, dynamiczny rozwój zachowań społecznych, początek procesu socjalizacji. Wiek ten u dziecka charakteryzuje się dalszym rozwojem receptorów oraz formowaniem się i różnicowanie zakończeń nerwowych. Zrastają się szwy czaszki, kości miednicze, kończy się kostnienie palców i śródręcza. Następuje rozrost tułowia i miednicy w szerz. Klatka piersiowa ulega dalszemu spłaszczeniu. Rozpoczyna się wymiana uzębienia mlecznego na stałe. W wieku 6 – 7 lat następuje przyspieszenie wzrastania zwane inaczej „skokiem szkolnym”. Jest to okres szczególnie wrażliwy, gdyż formują się wady postawy ciała. Okres pokwitania u chłopców i dziewcząt różnią się od siebie. Okres ten poprzedzony jest trwającym ok. 4 lat wiekiem przedpokwitaniowym. Który ma charakter utajony a następuje nasilenie się wydzielania gonadotropin. Najważniejszym celem pokwitania jest ukształtowanie sprawnego aparatu rozrodczego. Cechami wspólnymi pokwitanie chłopców i dziewcząt są: trądzik młodzieńczy, niekiedy przejściowa krótkowzroczność, która jest związana z szybkim rozwojem gałki ocznej, grubienie rysów twarzy (wtedy dzieci są najmniej podobne so swoich rodziców), rozwój cech motorycznych – szybkości i wytrzymałości a także labilność emocjonalna. Jeśli chodzi o dziewczęta wzrasta u nich rozwój gruczołów sutkowych, owłosienia łonowego, pachowego a także pojawienie się pierwszej miesiączki (menarche). Głównie w okolicach ud, bioder i piersi następuje intensywny rozwój tkanki tłuszczowej. U chłopców okres ten cechuje się: rozwojem jąder i prącia, owłosieniem łonowym i pachowym, pojawieniem się zarostu na twarzy, mutacją głosu, tworzeniem się tzw. wcięć kątowych na czole, rozrost tkanki mięśniowej a także polucje nocne czyli mimowolne wytryski płynu nasiennego.
W okresie równowagi następuje zrównanie się procesów katabolicznych i anabolicznych. Poszczególne cechy osiągają swego rodzaju regres jednych właściwości, kompensowany progresem innych. Szczytowe wielkości określonych cech przypadają na różny wiek: cechy mniej ważne dla życia ulegają regresji wcześniej (np. poczucie równowagi) a te najbardziej istotne – najpóźniej (np. szerokość dłoni i żuchwy). Bardzo stabilne są cechy strukturalne a labilne funkcjonalne. Jest to zapewne okres pełni życia – zdolności do prokreacji, pracy zarobkowej, założeniem rodziny. Końcowy etap u kobiet to klimakterium a andropauza u mężczyzn.
Okres starości wykazuje duże zmiany regresyjne w organizmie człowieka. Nie odbudowują się tkanki, spowalnia się proces ich regeneracji. Następuje widoczny spadek liczby estrogenów u kobiet w wieku 40 – 50 lat, natomiast u mężczyzn – androgenów w wieku 30 – 40 lat. Zjawisko przekwitania u kobiet – klimakterium wspomniane przeze mnie wcześniej trwa około 7-8 lat. Kończy się ono ustaniem miesiączkowania czyli menopauzą, co ma miejsce około 50 roku życia. Wówczas wygasa funkcja rozrodcza u kobiet. Zmianom ulegają także liczba włókien nerwowych, szybkość przewodzenia bodźców. Ilość uderzeń serca także spada. Maleje również ilość nefronów w nerkach, co powoduje zmniejszoną filtrację nerek. Obniża się zdolność trawienia i przyswajania pokarmów. Widoczne gołym okiem są zmiany morfologiczne organizmu: włosy siwieją, zmniejsza się wysokość ciała, widoczne są zmarszczki. Następuje również spadek odporności fizycznej organizmu, które przejawia się przewlekłymi dolegliwościami czy też chorobami.
Opisane zmiany prowadzą w naturalnej postaci do śmierci. Jak wiemy człowiek może żyć ponad 100 lat, jednak najczęściej ginie obecnie nie ze starości, lecz na skutek chorób czy wypadków, a znacznie skraca jego życie nieracjonalny tryb życia i nadmiar stresów życia codziennego.

Bibliografia
1. Andrzej Jopkiewicz, Edyta Suliga, „Biologiczne podstawy rozwoju człowieka”, Wydawnictwo Instytutu Technologii Eksploatacji, Radom – Kielce 1998
2. Napoleon Wolański, „ Rozwój biologiczny człowieka”, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1977
3. Napoleon Wolański, „Czynniki rozwoju człowieka”, Wydawnictwo PWN