Działalność rządu polskiego na emigracji i jego rola w polityce mocarstw.

Gdy 17.09.1939 roku wojska armii radzieckiej zaatakowały wschodnie tereny Rzeczypospolitej, prezydent Ignacy Mościcki w specjalnym orędziu do narodu ogłosił, iż konieczne będzie przeniesienie siedziby głowy państwa i naczelnych organów na tereny państwa rumuńskiego, będącego sojusznikiem Polski. Mościcki korzystając z prawa, jakie dawała mu konstytucja kwietniowa z dnia 23 kwietnia 1935 roku, wyznaczył swojego następcę. Został nim ambasador RP w Rzymie- gen. Bolesław Wieniawa-Długoszowski. Na tę sytuację zareagował rząd francuski stwierdzając, iż nie uzna rządu powołanego przez Wieniawę-Długoszowskiego. Powołanie Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na wychodźstwie zostało dokonane z zachowaniem formalnoprawnej ciągłości państwowości polskiej- 30 września 1939 roku internowany w Rumunii prezydent RP Ignacy Mościcki przekazał urząd prezydenta Władysławowi Raczkiewiczowi.
Władysław Raczkiewicz powierzył misję utworzenia rządu Władysławowi Sikorskiemu, który jednocześnie objął funkcję premiera, ministra spraw wojskowych, ponadto został naczelnym wodzem i generalnym inspektorem Polskich Sił Zbrojnych. Główny trzon nowego rządu stanowili politycy z takich partii jak: Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Narodowe, Stronnictwo Pracy
i Polska Partia Socjalistyczna. Wicepremierem został Stanisław Stroński, który pełnił także stanowisko ministra informacji i dokumentacji. Ministrem spraw zagranicznych został August Zaleski, ministrem pracy-Jan Stańczyk. Podstawę prawną funkcjonowania rządu stanowiła Konstytucja kwietniowa (23 IV 1935 ). Pierwszą siedzibą rządu emigracyjnego był Paryż, później rząd przeniósł się do Angers.

W dniu 2.11.1939 roku Raczkiewicz rozwiązał Sejm i Senat, przez co uzyskał kompetencje władzy ustawodawczej. Organem doradczym, którego zadaniem była praca nad przyszłym ustrojem państwa została powołana przez Raczkiewicza w dniu 9.12.1939 roku- Rada Narodowa, w skład której wchodzili przedstawiciele wszystkich partii rządowych. Na przewodniczącego Rady Narodowej wybrano Ignacego Paderewskiego.
Głównym zadaniem rządu Sikorskiego było utrzymywanie ciągłego kontaktu z narodem polskim, walczącymi w obronie ojczyzny Polakami oraz dyplomatyczne akcje protestacyjne przeciw okupantowi. Rząd uznawał za konieczność aktywną walkę przy boku Francji i Wielkiej Brytanii przeciwko Hitlerowi i jego sojusznikom. 11 listopada 1940 roku została podpisana deklaracja polsko-czechosłowacka, dotycząca głównie spraw politycznych i gospodarczych oby państw oraz granicy polsko-czechosłowackiej. Obydwa państwa dążyły również do nawiązania stosunków z ZSRR. Odnośnie ustroju powojennej Polski zakładano, że będzie ona krajem demokratycznym i chrześcijańskim zapewniającym wszystkim jej obywatelom dostatnie życie w poczuciu bezpieczeństwa miała być również traktowana sprawiedliwie przez inne narody.


Wynikiem ciągłości walki przy boku sprzymierzeńców miało być utworzenie polskiej armii. Prace nad utworzeniem armii na obczyźnie powierzono Ministerstwu Spraw Wojskowych. Od października 1939 roku specjalna komisja rozpoczęła pobór. Rekrutacje prowadzono wśród żołnierzy, internowanych w Rumunii i na Węgrzech, Polonii francuskiej, brytyjskiej, amerykańskiej i kanadyjskiej. Dnia 4 stycznia 1940 roku została podpisana umowa polsko-francuska o utworzeniu armii na terenie Francji pod polskim dowództwem.
Początki Polskiego państwa podziemnego przypadają na wrzesień 1939 roku. Najważniejszą decyzją, co do przyszłości Polski podziemnej było utworzenie Służby Zwycięstwu Polski. Głównym komendantem został Michał Karaszewicz-Tokarzewski. Głównymi zadaniami postawionymi przed SZP były m. in.:
· walka z najeźdźcą
· przygotowanie polskiej armii podziemnej do walki
· tworzenie tymczasowych ośrodków władzy
Generał Władysław Sikorski nie był zadowolony z pracy SZP, gdyż do głosu w państwie zaczęli dochodzić piłsudczycy. Efektem tego było przekształcenie SZP w Związek Walki Zbrojnej. ZWZ było wojskiem polskim, jedyną działającą organizacją w państwie polskim, skupiającą w swych szeregach Polaków pragnących walczyć przeciwko okupantowi. ZWZ był całkowicie podporządkowany rządowi Władysława Sikorskiego.

Rządy Francji i Wielkiej Brytanii nie były zbyt przychylnie nastawione do władz polskich na emigracji, podobnie było z wojskami ZSRR. Sprawami spornymi stały się wschodnie ziemie Polski a dokładniej zmiany, jakie wprowadziły władze radzieckie. Rząd polski nie wyrażał zgody na wybory do Zgromadzeń Ludowych oraz protestował przeciwko wydanemu dekretowi o obywatelstwie radzieckim dla ludności ziem zagarniętych.
Brak zainteresowania sprawami polskimi wykazywały także państwa neutralne, nie chcąc się narażać Berlinowi i Moskwie. Problem Polski pominięto również na grudniowym posiedzeniu Ligi Narodów. Przychylne stanowisko do spraw Polski zajmowały Watykan i Stany Zjednoczone. W listopadzie 1940 roku Polska i Czechosłowacja ogłosiła specjalną deklarację o zacieśnieniu wzajemnych więzi odnośnie polityki i gospodarki obu krajów.

W maju 1940 roku wojska niemieckie zaatakowały Holandię, Belgię i Luksemburg oraz wkroczyły na północne tereny Francji. Po ciężkich walkach Paryż został zdobyty, a Francja ogłosiła kapitulację wobec Niemiec. Po tej klęsce terytorium francuskie zostało podzielone na dwa obszary: strefę okupowaną i strefę, gdzie rządził rząd z siedzibą w Vichy.
Walczące po stronie Francji oddziały armii polskiej uległy w większej części rozbiciu. Większość żołnierzy wzięto do niewoli lub internowano. Wobec takiego rozwoju sytuacji, jedynym sprzymierzonym państwem, gdzie mogłyby przenieść się władze polskie była Wielka Brytania. 19 czerwca 1940 roku gen. Sikorski przyleciał do Londynu i spotkał się z premierem - Winstonem Churchillem. Wielka Brytania odrzuciła wszelkie niemieckie oferty pokojowe i ogłosiła prowadzenie wojny aż do końca.

Pod koniec czerwca 1940 roku, część polskich polityków emigracyjnych zaczęła oskarżać Sikorskiego o zbyt późną ewakuację armii polskiej z terenów Francji. Sikorski z polecenia Raczkiewicza miał także zdymisjonować ministrów oskarżonych o utratę części złota Banku Polskiego. W wyniku odmowy Sikorskiego, Raczkiewicz zażądał jego rezygnacji z funkcji premiera a sam powołał na to stanowisko Augusta Zaleskiego. Jednak wierni Sikorskiemu oficerowie, Rada Narodowa i część emigracji nakłaniali Zaleskiego, by ten zrezygnował z powierzonej mu funkcji, dzięki czemu rząd wrócił do poprzedniego składu.
W sierpniu 1940 niemieckie lotnictwo zaatakowało Anglię. Rozpoczęła się decydująca dla tej fazy II wojny światowej walka o panowanie w powietrzu (tzw. Bitwa o Anglię). W jej obronie zostały uformowane specjalne Polskie Siły Powietrzne i Lądowe pod dowództwem polskim, pozostające w czasie wojny pod kontrolą brytyjską.

Po ataku Niemiec w czerwcu 1941 roku na ZSRR, Wielka Brytania była bardzo zainteresowana odnowieniem stosunków między Polską a Związkiem Radzieckim. Również premier RP- dokonał zmian w swojej polityce zagranicznej. Władysław Sikorski odszedł od polityki tzw.“dwóch wrogów”. Wynikiem tego był podpisany dnia 30 lipca 1941 roku układ Sikorski-Majski. Dotyczył on głównie:
· unormowania stosunków polsko-radzieckich i wzajemnej pomocy
w walce z Niemcami
· utworzenia armii polskiej na terenie ZSRR
· poprawy bytu Polaków, wywiezionych w głąb ZSRR
· unieważnienie wszystkich traktatów niemiecko- radzieckich radzieckich 1939 roku, które dotyczyły zmian terytorialnych państwa polskiego
Armia polska miała być utworzona w możliwie najkrótszym czasie, przeznaczona do walki przeciwko Niemcom przy boku ZSRR. Po zakończeniu wojny armia miała wrócić do Polski. Dowódcą armii został gen. Władysław Anders. W lipcu 1942 roku armia osiągnęła liczbę 72 tys. Jednak próby wykorzystania do swoich potrzeb polskiej armii, zarówno przez Churchilla jak
i Stalina, ochłodziły wyraźnie polsko-radzieckie kontakty w wyniku czego na terenie ZSRR pozostawiono 44 tys. armię, resztę ewakuowano do Iranu.

Tragiczne w skutkach we wzajemnych stosunkach okazało się odkrycie przez Niemców, masowych grobów oficerów polskich w lasach pod Katyniem. W okresie od marca do czerwca 1943 roku, władze niemieckie znalazły osiem masowych grobów, a w nich około 4 tyś. zwłok polskich oficerów. Podejrzenie o dokonanie mordu padło na władze radzieckie. Jednak te stanowczo zaprzeczyły tym oskarżeniom. Aby wyjaśnić tę sprawę, rząd polski zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie, który miał zbadać zbrodnię katyńską. W odwecie władze ZSRR oskarżyły rząd o współpracę z Hitlerem. Mimo starań Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, w kwietniu 1943 roku, Rosja ostatecznie zerwała stosunki z rządem polskim na emigracji. Ta sytuacja położyła jednocześnie kres rozmowom polsko-czechosłowackim, odnośnie przyszłej konfederacji.

Cała ta sytuacja niekorzystnie wpłynęła na popularność polskich władz na emigracji, szczególnie wśród kadry oficerskiej na Bliskim Wschodzie, opozycji w USA, w Londynie i w I Korpusie w Szkocji. Wielu domagało się zmiany rządu. Sikorski wiedział, że jedyną szansą na ostateczne rozwiązanie problemu wschodniej granicy Polski, jest bezpośrednie porozumienie ze Stalinem. Sikorki by załagodzić głosy krytyki wśród opozycji udał się na Gibraltar. Podczas odlotu do Wielkiej Brytanii 4 lipca 1943 roku, samolot wraz z Sikorskim na pokładzie, runął do morza tuż po starcie.

Po śmierci premiera Władysława Sikorskiego na stanowisko Naczelnego Wodza został powołany gen. Kazimierz Sosnkowski. Stanowisko premiera objął dotychczasowy wicepremier Stanisław Mikołajczyk ze Stronnictwa Ludowego. Miał on poparcie wśród Anglików oraz polskiego podziemia. Po wielu trudnych negocjacjach, 14 lipca 1943 roku, został sformowany rząd premiera Mikołajczyka w skład którego weszli m.in.:
Jan Stańczyk minister pracy i opieki społecznej, Jan Kwapiński- minister przemysłu, handlu i żeglugi, Władysław Banaczyk- minister spraw wewnętrznych, Ludwik Grosfeld – minister skarbu, Wacław Komarnicki minister sprawiedliwości, Tadeusz Romer- minister spraw zagranicznych.
W swoim przemówieniu z 1943 roku, Mikołajczyk podkreślił fakt potrzeby pogłębienia współpracy z aliantami zachodnimi i Chinami, podtrzymanie koncepcji federacyjnych z Czechosłowacją. Pracę rządu kontrolowali w znacznym stopniu Anglicy. Wszystkie planowane operacje w odniesieniu do Armii Krajowej, musiały być uzgadniane z kierownictwem SOE (Kierownictwo Operacji Specjalnych).

W październiku 1943 roku odbyła się konferencja moskiewska, w której udział wzięli ministrowie spraw zagranicznych trzech mocarstw: USA, Rosji i Wielkiej Brytanii. Pod wpływem wcześniejszych rozmów Edena - ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii - z Mikołajczykiem odnośnie przekazania w ręce polskie ziem wyzwolonych, Eden wystąpił na konferencji z inicjatywą przywrócenia stosunków polsko- radzieckich. Mołotow wyraził duże chęci do normalizacji wzajemnych stosunków, podkreślając, iż Polska musi mieć rząd przyjaźnie nastawiony do ZSRR. Po powrocie z konferencji, Eden oznajmił polskiemu premierowi, że problem granic, nie poruszany na konferencji, przekazano do decyzji Wielkiej Trójki, co zaniepokoiło rząd emigracyjny.

27 października 1943 roku została podpisana specjalna instrukcja, ściśle określająca zadania AK (zarys tzw. planu Burza). Głosiła ona, iż cała administracja podziemna i AK stają się gospodarzami terenu i takie stanowisko mają przedstawić nadchodzącym wojskom. Następnie AK wraz z jednostkami sowieckimi mieli za zadanie toczyć walkę z wycofującymi się oddziałami niemieckimi.
Na konferencji w Teheranie (28 XI - 1 XII 1943 r.), Roosevelt, Churchill i Stalin postanowili, iż polska granica na wchodzie będzie przebiegać wzdłuż linii Curzona. O wynikach konferencji nie zostały poinformowane polskie władze. W ten sposób w Teheranie rozwiązano praktycznie sprawę granic Polski na wschodzie.

W nocy z 31 grudnia na 1 stycznia 1944 roku w Warszawie została powołana do życia Krajowa Rada Narodowa. W jej skład weszli głównie działacze PPR. Przewodniczącym KRN został Bolesław Bierut.
KRN przewidywała utworzenie Rządu Tymczasowego, co oznaczało odmówienie rządowi londyńskiemu prawa do reprezentowania polskiego narodu.
24 stycznia doszło do zerwania przez Radę Ministrów rozmów polsko - radzieckich, gdyż Rosjanie dążyli do usunięcia z urzędu prezydenta Raczkiewicza.
17 maja 1944 roku nastąpiła zmiana na stanowisku zastępcy prezydenta pod wyraźnym naciskiem Brytyjczyków. W miejsce gen. Sosnkowskiego, który złożył wcześniej rezygnację, miał zostać powołany Kazimierz Pużak. Jednak po jego odmowie ostatecznie stanowisko zastępcy prezydenta objął Tomasz Arciszewski- lider PPS.
21 lipca 1944 roku Stalin powołał do życia: Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN), mający być jedyną legalną władzą
w Polsce, ale całkowicie uzależnioną od Sowietów. Przewodniczącym został Edward Bolesław Osóbka-Morawski. Głównymi założeniami manifestu były
kontynuowanie walki z Niemcami
· wprowadzenie reformy rolnej
· przejście pod zarząd państwowy obiektów przemysłowych administrowanych przez okupanta
· zachodnia granica oparta o Odrę
· trwały sojusz z sąsiadami Polski, Związkiem Radzieckim i Czechosłowacją
1 sierpnia w Warszawie wybuchło powstanie. Powstanie Warszawskie miało być ostatnim aktem planu “Burza”. Plan ten przewidywał wyzwolenie wszystkich miast tak, aby wkraczająca Armia Czerwona była przyjmowana już przez przedstawicieli legalnej władzy polskiej. Stalin wstrzymał jednak całą ofensywę Armii Czerwonej w kierunku warszawskim, gdyż wierzył, że bez jej pomocy powstanie szybko upadnie. Wybuch powstania ukazał także zobojętnienie aliantów zachodnich co do spraw Polski.

3 sierpnia doszło do rozmów Mikołajczyka ze Stalinem i Mołotowem. Mikołajczyk dążył w nich do ustanowienia trwałych stosunków pomiędzy Związkiem Radzieckim a Polską. Zapowiedział również wolne wybory i zmianę konstytucji w przyszłej Polsce. Mikołajczyk ogłosił także propozycję umowy, która regulowałaby tryb przejmowania przez armię radziecką ziem polskich oraz jej stosunek do władz polskich. Stalin stwierdził tylko, że podstawowym warunkiem porozumienia jest ugoda polskiego rządu na emigracji z PKWN. Kiedy premier rządu polskiego nie doszedł do porozumienia ze Stalinem i zrozumiał, że wszystkie decyzje uzależnione są od wybranego w wolnych wyborach sejmu, złożył rezygnację 24 listopada 1944 roku.
29 listopada Tomasz Arciszewski (PPS) utworzył nowy rząd. Arciszewski kontynuował politykę mającą na celu dążenie do porozumienia z ZSRR, ale tylko na zasadach suwerenności terytorialnej Polski.

Chcąc wykorzystać zamieszanie w rządzie emigracyjnym RP, Stalin dążył do utworzenia w Polsce, będącego pod jego kontrolą tymczasowego rządu. 31 grudnia 1944 roku został utworzony w Lublinie Tymczasowy Rząd, oparty na programie PKWN. Na czele rządu stanął Osóbka-Morawski.
Kontrolę nad Rządem Tymczasowym sprawował gen. Iwan Sierow przedstawiciel radzieckiego aparatu bezpieczeństwa. Utworzenie RT było kolejnym krokiem tworzenia przez Stalina faktów dokonanych w kwestii sprawy polskiej w czasie II wojny światowej.
Według rządu Arciszewskiego, utworzenie Tymczasowego Rządu był to zamach na suwerenne prawa narodu polskiego. Podobne zdanie wyrażali Churchill i Roosevelt.
Pod wpływem tragicznej sytuacji w kraju ( upadek Powstania Warszawskiego, pacyfikacje hitlerowskie, aresztowania i wywózki dokonywane przez Rosjan), 19 stycznia 1945 roku Komendant Główny AK- gen. Okulicki wydał rozkaz rozwiązania Armii Krajowej.
4 lutego 1945 roku odbyła się konferencja jałtańska. Odnośnie sprawy polskiej Wieka Trójka uchwaliła, że Tymczasowy Rząd musi zostać przekształcony na rząd oparty na podstawach demokratycznych, z włączeniem przywódców z Polski i Polaków zza granicy. Nowy rząd miał otrzymać nazwę Polskiego Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej. Przeciwko tym decyzjom najsilniej zaprotestował prezydent Raczkiewicz, twierdząc, że są one krzywdzące dla istniejących już legalnie władz - czyli rządu na emigracji w Londynie.
W kwietniu doszło do spotkania w Moskwie Osóbki-Morawskiego ze Stalinem, które zaowocowało podpisaniem układu o przyjaźni i wzajemnej współpracy miedzy Rządem Tymczasowym a ZSRR.

W dniach 25 kwietnia do 2 czerwca 1945 r., odbyła się w San Francisco konferencja Narodów Zjednoczonych. Na konferencję nie zostały zaproszone władze polskie. Amerykanie tłumaczyli to, że zaproszenie powinno być skierowane do nowego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, który miał być utworzony zgodnie z założeniami konferencji na Krymie.
Z nocy 8 na 9 maja została podpisana w Berlinie kapitulacja Niemiec. Zgodnie z umową przyjętą na początku wojny, po zakończeniu działań zbrojnych prezydent Raczkiewicz musiał oddać swoje stanowisko w ręce jego następcy, wybranego w wolnych demokratycznych wyborach.
28 czerwca został powołany przez Bolesława Bieruta: Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Premierem został Edward Osóbka-Morawski
a wicepremierami: Władysław Gomułka i Stanisław Mikołajczyk. RządRząd ten kontrolowany był przez komunistów polskich i radzieckie służby bezpieczeństwa. ten kontrolowany był przez komunistów polskich i radzieckie służby bezpieczeństwa.
5 lipca 1945 roku doszło do spotkania ambasadora brytyjskiego O’Maleyego i amerykańskiego Schoeneffelda z premierem Arciszewskim. Ambasadorowie oświadczyli, iż konieczne jest nawiązanie stosunków dyplomatycznych z nowym rządem w Warszawie. Oznaczało to cofnięcie uznania dla Rządu Emigracyjnego w Londynie.

5 sierpnia 1945 roku na podstawie decyzji konferencji w Poczdamie mocarstwa zachodnie cofnęły uznanie dla Rządu Rzeczypospolitej Polskiej, mimo to rząd na wychodźstwie kontynuował swą działalność aż do 1990 roku.

Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na wychodźstwie odegrał pozytywna rolę w organizowaniu walki z Niemcami hitlerowskimi, przez cały okres wojny sprawował władzę zwierzchnią nad Polskimi Siłami Zbrojnymi na Zachodzie, przez Delegaturę kierował ruchem oporu w okupowanej Polsce.
Zrobiono wiele, aby doprowadzić do odbudowy niepodległej Polski, ale układy między mocarstwami doprowadziły do tego, że Polska znalazła się w strefie wpływów ZSRR.