Inkowie

Inkowie – lud andyjski, który w okresie prekolumbijskim stworzył państwo ze stolicą w Cuzco (Tahantinsuyu).

Według tradycji pierwszym władcą był Manco Capac. Za panowania Pachacutiego (ok. połowy XV wieku) rozpoczęła się szybka ekspansja terytorialna państwa. Na początku XVI wieku imperium inkaskie sięgało od Pasto (obecnie północna Kolumbia) na północy po rzekę Maule w Chile na południu; obejmowało góry i płaskowyże śródandyjskie między wybrzeżem Oceanu Spokojnego a wschodnimi stokami Andów.

Państwo Inków było wieloetniczne; na jego czele stał absolutny władca (zwany inką). O dziedziczeniu tronu decydowały najpotężniejsze rody z Cuzco oraz kapłani.

Ekspansja odbywała się głównie przez podbój militarny, sankcjonowany ideologicznie przez kult Słońca, które powierzyło ince misję cywilizacyjną. Na podbijanych terenach Inkowie zakładali garnizony wojskowe i świątynie Słońca. Zazwyczaj zachowywali zastane tam tradycyjne struktury władzy i elitę polityczną, poddając je kontroli własnych funkcjonariuszy. W celach politycznych lub ekonomicznych często przesiedlali duże grupy ludzi. Kontrolę nad całym terytorium ułatwiał szczegółowy system rachunkowo-sprawozdawczy  quipu (kipu) i rozwinięta sieć dróg.

Podstawą gospodarki było rolnictwo; zasadniczą część ludności stanowili wolni chłopi, żyjący w plemienno-terytorialnych wspólnotach. Część ziemi pozostawała w ich indywidualnej lub kolektywnej dyspozycji, pozostała – była własnością instytucji państwowych (inka, Słońce); chłopi uiszczali daninę na rzecz państwa, uprawiając tę ziemię i wytwarzając określone produkty z dostarczonego przez państwo surowca. Istniały także wspólnoty wyspecjalizowane w pewnych rzemiosłach oraz grupy ludności spełniające funkcje służebne. Inkowie wykorzystywali w rolnictwie duże zróżnicowanie ekologiczne środowiska naturalnego, prowadzili wymianę między regionalną oraz stosowali równoległe cykle produkcyjne o różnych momentach maksymalnego zapotrzebowania na pracę, okresowo przemieszczając siłę roboczą.

Budowali rozległe systemy nawadniające i tarasy uprawne; szczególne znaczenie miała uprawa wielu odmian kukurydzy i ziemniaków, roślin bulwiastych, komosy ryżowej, dyni, fasoli, papryki... Hodowali lamy (jako zwierzęta juczne i dostarczające wełny i mięsa), alpaki (wełna), świnki morskie (mięso).

Państwo Inków w XVI wieku zostało podbite przez Hiszpanów. W 1532 Franciszek Pizarro pojmał w Cajamarce i wkrótce stracił inkę Atahualpę. W 1533 Hiszpanie zajęli Cuzco; koronowany przy ich poparciu Manco Inca, po nieudanej próbie rekonkwisty, schronił się w 1537 roku w górach Vilcabamby. W 1572 wicekról Hiszpanii F. de Toledo podbił Vilcabambę i nakazał stracić jej ostatniego władcę, Tupaca Amaru. W trakcie podboju, na skutek narzucenia Inkom wzorów europejskich i katastrofalnego spadku ich populacji z kilkunastu milionów do niespełna 1 miliona pod koniec XVI wieku (spowodowanego epidemiami chorób europejskich oraz działalnością pacyfikacyjną i gospodarczą Europejczyków), zostały zniszczone struktury państwowe i dorobek cywilizacyjny Inków.