Inkowie, Majowie, Aztekowie

Temat: Inkowie, Majowie, AztekowieINKOWIE był to lud andyjski, który w okresie prekolumbijskim stworzył państwo ze stolicą w Cuzco (® Tahuantinsuyu). Według tradycji pierwszym władcą Inków był Manco Capac. Za panowania Pachacutiego, prawdopodobnie ok. poł. XV w., rozpoczęła się szybka ekspansja terytorialna państw. Na pocz. XVI w. imperium inkaskie sięgało od Pasto (ob. pn. Kolumbia) na pn., po rz. Maule w Chile na pd. i obejmowało góry i płaskowyże śródandyjskie między wybrzeżem O. Spokojnego a wsch. stokami Andów. Państwo Inków było wieloetniczne; na jego czele stał absolutny władca, zw. ® inką. O dziedziczeniu tronu decydowały najpotężniejsze arystokratyczne rody z Cuzco oraz kapłani. Ekspansja dokonywała się gł. przez podbój militarny, sankcjonowany ideologicznie przez kult Słońca, które powierzyło ince misję cywilizacyjną. Na podbijanych terenach Inkowie zakładali garnizony wojsk. i świątynie Słońca. Zazwyczaj zachowywali zastane tam tradycyjne struktury władzy i elitę polit., poddając je kontroli własnych funkcjonariuszy; w celach polit. lub ekon. często przesiedlali duże grupy ludności; kontrolę nad całym terytorium ułatwiał szczegółowy system rachunkowo-sprawozdawczy (® kipu ) i rozwinięta sieć dróg. Podstawą gospodarki Inków było rolnictwo. Zasadniczą część ludności stanowili wolni chłopi, żyjący w plemienno-terytorialnych wspólnotach. Część ziemi pozostawała w ich indywidualnej lub kolektywnej dyspozycji, pozostała — była własnością instytucji państw. (inka, Słońce). Chłopi uiszczali daninę na rzecz państwa, uprawiając tę ziemię i wytwarzając określone produkty z dostarczonego przez państwo surowca. Istniały także wspólnoty wyspecjalizowane w pewnych rzemiosłach oraz grupy ludności spełniające funkcje służebne. Inkowie wykorzystywali w rolnictwie duże zróżnicowanie ekol. środowiska naturalnego, prowadzili wymianę międzyregionalną oraz stosowali równoległe cykle produkcyjne o różnych momentach maks. zapotrzebowania na pracę, okresowo przemieszczając siłę roboczą. Budowali rozległe systemy nawadniające i tarasy uprawne. Szczególne znaczenie miała uprawa wielu odmian kukurydzy i ziemniaków, roślin bulwiastych, komosy ryżowej, dyni, fasoli, papryki i in. Hodowali lamy (jako zwierzęta juczne oraz dostarczające wełny i mięsa), alpaki (wełna), świnki morskie (mięso). Inkowie nie znali pisma, a o ich systemie wierzeń i historii wiadomo jedynie z opartych na tradycji ustnej przekazów kolonialnych i świadectw archeol.; oprócz Słońca czcili ® Wirakoczę oraz innych bogów i przedstawienia sacrum, związane z różnymi sferami działalności człowieka lub zjawiskami naturalnymi, a także mitycznych przodków i mumie zmarłych władców. Charakterystyczne dla kultury materialnej Inków są monumentalne budowle kam., wznoszone bez zaprawy murarskiej; do czasów obecnych przetrwały ruiny pałaców król. i twierdzy Sacsahuamn k. Cuzco, zespołów arch., m.in. w Pisac, Ollantaytambo i Machu Picchu. Typowa dla ich kultury jest polichromowana ceramika o motywach geom., narzędzia i broń z kamienia i brązu, drewn. polichromowane kubki qero, drobne przedmioty z kamienia, złota lub srebra, tkaniny o geom., sekwencyjnych wzorach. Państwo Inków w XVI w. zostało podbite przez Hiszpanów; 1532 F. Pizarro pojmał w Cajamarce i wkrótce stracił inkę Atahualpę (który wcześniej pokonał w walce o tron swego brata Huascara). W 1533 Hiszpanie zajęli Cuzco. Koronowany przy ich poparciu Manco Inca, po nieudanej próbie rekonkwisty, schronił się 1537 w górach Vilcabamby, na pn.-zach. od Cuzco. W 1572 wicekról hiszp., F. de Toledo, podbił Vilcabambę i nakazał stracić jej ostatniego władcę, Tupaca Amaru. W trakcie podboju, na skutek narzucenia Inkom wzorów eur. i katastrofalnego spadku ich populacji z kilkunastu milionów do niespełna 1 mln pod koniec XVI w. (spowodowanego epidemiami chorób eur. oraz działalnością pacyfikacyjną i gosp. Europejczyków), zostały zniszczone struktury państw. i dorobek cywilizacyjny Inków. MAJOWIE to grupa ludów indiańskich mówiących językami z rodziny maja, zamieszkujących pd.-wsch. Meksyk (płw. Jukatan i stan Chiapas), Gwatemalę, Belize i zach. Honduras. W węższym znaczeniu nazwę „Majowie” odnosi się wyłącznie do grupy zamieszkującej płw. Jukatan (tzw. Majowie jukatańscy). Majowie byli twórcami wysoko rozwiniętej cywilizacji, której początki sięgają okresu preklas. późnego (400 p.n.e.–250 n.e.), wg chronologii przyjętej dla kultur ® Mezoameryki. Okres wczesnoklas. (250–400 n.e.) charakteryzowało powstawanie miast (m.in. ® Tikal oraz Uaxactn) spełniających funkcje sakralno-adm., z monumentalnymi zespołami architektonicznymi. W okresie średnioklas. (400–700) wystąpiły lokalne kryzysy polit., w konsekwencji których w okresie późnoklas. (700–900) rozwinęły się style regionalne w architekturze i sztuce, a cywilizacja Majów osiągnęła swe apogeum. Pod koniec tego okresu w rejonie centr. doszło do załamania rozwoju cywilizacyjnego i opustoszenia miast. W okresie poklas. wczesnym (900–1200) pn. część Jukatanu znalazła się pod silnym wpływem kultury ® Tolteków ze środk. Meksyku. Najważniejszym miastem regionu pn. stało się ® Chichn Itz; ok. 1200 utraciło ono supremację na rzecz ® Mayapn . Okres poklas. średni (1200–1450), trwający do upadku Mayapn, był okresem dekadencji i tarć polit. między zwaśnionymi rodami arystokracji, władającymi licznymi, stosunkowo niewielkimi państewkami. Okres poklas. późny zakończył się wraz z podbojem hiszp. w XVI w., ale ostatnie niepodległe miasto-państwo Majów, Tayasal na jez. Petn Itz w Gwatemali, zostało zdobyte dopiero 1697. Podstawą gospodarki Majów było rolnictwo, wykorzystujące technikę żarową i irygację, myślistwo, rybołówstwo i zbieractwo; dużą rolę odgrywał handel lądowy i mor. (przybrzeżny). Społeczeństwo składało się z wyodrębnionych warstw i grup zaw.; najwyższe miejsce w hierarchii społ. zajmowała arystokracja, z której wywodzili się władcy, zwykle łączący funkcje polit. i rel., a ponadto — urzędnicy, zajmujący się administracją miasta-państwa, kapłani oraz wyżsi dowódcy wojsk.. Najliczniejszą warstwę stanowili chłopi, których część, czasowo lub na stałe, zajmowała się rzemiosłem. Istnieli też profesjonalni kupcy i in. grupy zaw. Najniżej w hierarchii stali niewolnicy, stosunkowo nieliczni, rekrutujący się gł. spośród jeńców wojennych. Mimo że w odniesieniu do form organizacji politycznej Majów używa się niekiedy pojęcia imperium, w rzeczywistości tworzyli oni wyłącznie mniej lub bardziej trwałe związki kilku miast-państw. Przed hiszp. inwazją na Jukatanie nie istniały żadne ponadlokalne struktury polityczne. Główne osiągnięcia cywilizacji Majów w dziedzinie architektury stanowiły monumentalne zespoły przestrzenne, złożone ze świątyń na wysokich piramidach schodkowych, pałaców, tarasów, dziedzińców i kam. boisk do gry w piłkę, oraz zastosowanie w budownictwie tzw. fałszywego sklepienia; w dziedzinie sztuki — ozdoby ze stiuku, malowidła ścienne, rzeźby i płaskorzeźby z kamienia, drewna i kości, polichromowana ceramika oraz wyroby złotnicze (® prekolumbijska sztuka). Majowie rozwinęli pismo hieroglificzne (® prekolumbijska literatura) i dwudziestkowy system zapisu mat., prowadzili obserwacje astr. i posługiwali się precyzyjnymi systemami rachuby czasu. Po hiszp. podboju nastąpił całkowity upadek cywilizacji Majów; w okresie kolonialnym, a także po zdobyciu niepodległości przez Meksyk i in. kraje na pocz. XIX w., Majowie podejmowali wiele lokalnych zbrojnych prób odzyskania samodzielności polit. (m.in. przez kilkadziesiąt lat, do przeł. XIX i XX w., utrzymywali kontrolę nad częścią terytorium Quintana Roo na Jukatanie). Obecnie Majowie, w szerokim znaczeniu tej nazwy, stanowią w krajach zamieszkania przede wszystkim ludność wiejską, zajmującą się rolnictwem, hodowlą i rzemiosłem, które — zwł. tkactwo i garncarstwo — jest ważną częścią lokalnych przemysłów turyst.; mówią ponad 20 językami i dialektami (® Indian języki), większość posługuje się też językiem hiszp. Ich liczbę szacuje się na ok. 2 mln; w dużej mierze zachowali własną specyficzną kulturę. AZTEKOWIE: 1) Nazwa nadawana indiańskiemu ludowi, przybyłemu w XIII w. z pn. (z mitycznej praojczyzny Aztln, która dała początek nazwie Aztekowie) i osiadłemu w Dolinie Meksyku. Jego pierwotna autodenominacja brzmiała Mexitin. Od założenia w pocz. XIV w. m. Mxico-Tenochtitln zwali się Mexica [‘mieszkańcy m. Mxico’] lub Tenochca [‘mieszkańcy m. Tenochtitln’]. W XIV w. Aztekowie stworzyli własny organizm polit., tzw. miasto-państwo (znane gł. pod nazwą Tenochtitln), początkowo zależne od sąsiadów, ® Tepaneków z Azcapotzalco, od 1428 samodzielne. W latach 1428–30 w sojuszu z ® Texcoco i ® Tlacopn (związek zw. Trójprzymierzem) rozpoczęli ekspansję militarną, która dała początek tzw. imperium azteckiemu, stanowiącemu rodzaj federacji domen 3 gł. miast-państw, rządzonej przez ich władców; w końcu XV w. imperium objęło niemal cały środk., wsch. i pd. Meksyk. W jego skład weszło ponad 500 miast-państw, których zróżnicowana językowo, etnicznie i kulturowo ludność była zmuszona do płacenia trybutu i/lub innych świadczeń na rzecz Trójprzymierza. Podstawą gosp. imperium było wysoko rozwinięte rolnictwo i wymiana towarów między różnymi pod względem geogr.-klimat. regionami, także położonymi poza jego granicami. Czynnikiem unifikującym, prócz militarnego terroru, stawała się stopniowo ponadetniczna warstwa arystokracji, połączona więzami pokrewieństwa i powinowactwa. Język nahuatl, którym mówili Mexica i część podbitych społeczności, zyskał status lingua franca. W sferze religii był upowszechniony kult boga-opiekuna ludu Mexica, zw. Huitzilopochtli, kojarzonego ze słońcem i pretendującego do roli najwyższego bóstwa. Procesy unifikacyjne nasiliły się w pocz. XVI w., gdy Mexica zdominowali swych sojuszników, a władca Tenochtitln, ® Motecuhzoma Xocoyotzin, stał się faktycznym jedynowładcą imperium. W 1519–20, na skutek skomplikowanego splotu okoliczności, władzę nad imperium przechwycili, właściwie bez walki, Hiszpanie pod wodzą H. Cortsa. Utracili ją w wyniku antyhiszp. powstania w Tenochtitln, po czym rozpoczęli zbrojny podbój, który spowodował rozpad imperium. Kres jego istnieniu położyło zdobycie 1521 Tenochtitln i ujęcie jego władcy, ® Cuauhtemoca. 2) Nazwa Aztekowie nadawana bywa również ogółowi mieszkańców imperium, zwł. społecznościom Mexica z Tenochtitln, Acolhua z Texcoco i ® Tepaneków z Tlacopn. Wykorzystując dziedzictwo wcześniejszych faz cywilizacji mezoamer. (gł. ® Tolteków) stworzyły one jej nową fazę, zw. aztecką. Charakteryzowała ją nie spotykana dotąd apoteoza wojny, uznawanej za podstawową zasadę istnienia świata, co znalazło wyraz zarówno w życiu społ.-polit. (kariera wojsk. jako podstawa awansu społ.), jak też w mitologii i religii (krwawe ofiary z ludzi, z reguły jeńców wojennych, jako zasadniczy element kultu rel.) oraz w sztuce (wszechobecny motyw śmierci). Użyta w tym sensie nazwa Aztekowie nie obejmuje jednak ani wszystkich ludów ® Nahua okresu przedhiszp., do których zaliczali się Mexica i Acolhua, ani tym bardziej współcz. Indian Nahua, żyjących gł. w Meksyku, chociaż czasem nadaje się jej błędnie taki zakres znaczeniowy.