Opracowanie z socjologii z pedagogiki

SOCJOLOGIA ĆWICZENIA

ZAJĘCIA 2

Literatura:
Sztompka Piotr „Socjologia. Analiza społeczeństwa”
Goodman Norman „Wstęp do socjologii”


NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE dotyczą sytuacji kiedy ludzie są nierówni sobie nie z racji cech cielesnych czy psychicznych ale z powodu ich przynależności do różnych grup albo zajmowania różnych pozycji społecznych.



DOBRA GENERUJĄCE NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE:

- BOGACTWO – ludzie pragną bogactwa nie tylko dlatego, że pieniądze są potrzebne do zaspokojenia podstawowych potrzeb jak jedzenie, ubranie, czy schronienie czyli wartości naturalnych, ale także dlatego, że wymaga tego kultura danego społeczeństwa. To, że trzeba się ubrać jest potrzebą naturalną, a to, że trzeba się ubrać u Giorgio Armaniego jest potrzebą kulturową.
Wartość dóbr materialnych (bogactwa) polega na tym, że dzięki nim możemy zdobyć inne cenione przez ludzi wartości takie jak władza czy sława. Niestety dobra materialne są ograniczone zarówno w sensie absolutnym (jest ich skończona ilość) ale także w sensie relatywnym (zapotrzebowanie na nie stale rośnie). Tzn., że nawet kiedy ludzie zaspokoją już swoje elementarne potrzeby materialne, to na ich miejsce pojawiają się nowe aspiracje, wyższe dążenia czyli apetyt rośnie w miarę jedzenia.

- WŁADZA – posiadanie jej daje poczucie siły, przewagi, potęgi, a także poczucie bezpieczeństwa. Jest ona wymienialna na inne dobra, głównie ekonomiczne. Sprawia, że łatwiej możemy manipulować, zdobywać lepsze informacje, kontakty osobiste a także daje możliwość szantażu czy korupcji. Jednak jest ona dobrem rzadkim, ponieważ gdyby władzę mieli wszyscy to tak naprawdę nie istniała by ona wcale. Żeby władza mogła istnieć i miała sens muszą być ci którzy rządzą i ci, którzy są rządzeni.

- PRESTIŻ – to szacunek, uznanie społeczne, akceptacja, aplauz, sława. Ludzie przywiązują do niego uwagę z dwóch powodów. Pierwszy jest związany z koncepcją JAŹNI ODZWIERCIEDLONEJ, która mówi o tym, że ludzie wyrabiają sobie mniemanie o sobie, patrząc na to, jak cenią ich inni. Drugim powodem jest to, że jest on dobrem wymienialnym na inne np. reputacja przekłada się na szanse znalezienia dobrej pracy i wyższe zarobki. Z prestiżem jest podobnie jak ze sławą, gdyby mieli go wszyscy to nie miał by go nikt.

- Wykształcenie - daje satysfakcje autoteliczne, gdyż zaspokaja typowy dla ludzi impuls ciekawości, a także jest pomocna w stosunku do wszystkich trzech podstawowych wartości – bogactwa, władzy i prestiżu.

- Zdrowie i sprawność fizyczna – jest to także warunek do zdobycia bogactwa, prestiżu czy władzy, gdyż na ogół choroba lub niesprawność uniemożliwiają osiągnięcie tych dóbr, a w każdym razie ich skonsumowanie czy wykorzystanie.


SZANSE ŻYCIOWE – to dostęp lub szansa dostępu do bogactwa, prestiżu, władzy, wykształcenia i zdrowia jakie daje nam pozycja jaka zajmujemy i grupa w jakiej się znajdujemy.


STRATYFIKACJA SPOŁECZNA (uwarstwienie) – hierarchia warstw społecznych o większych lub mniejszych szansach dostępu do jakiegoś społecznie cenionego dobra: bogactwa, władzy itd.
Każda wartość czy dobro konstutuuje własną drabinę stratyfikacji. Grupy i pozycje zajmują pewne szczególne miejsca w każdej z nich.. NP. w stratyfikacji zarobkowej lekarz znajdzie się wyżej od pielęgniarki, wg władzy – dyrektor wyżej od robotnika, wg prestiżu spiker telewizyjny wyżej od nauczyciela. Jednak wszystkie te drabiny stratyfikacyjne są zazwyczaj zależne od siebie, gdyż np. bogactwo daje władzę i prestiż lub prestiż może prowadzić do władzy, wpływów, a także większych zarobków. Czasami zdarzają się jednak rozbieżności. Ta sama pozycja na jednej drabinie może mieć wysokie miejsce a na drugiej niskie np. profesor uniwersytetu średnio zarabia, ma niewiele władzy, ale za to wysoki prestiż.

WARSTWY SPOŁECZNE – to swoiste wspólnoty złożone z ludzi podobnie usytuowanych w hierarchiach stratyfikacji społecznej i powstające ponad i w poprzek ich innych przynależności grupowych czy zajmowanych pozycji. To realne zintegrowane w pewnym stopniu całości społeczne, np. ludzie bogaci wśród których mogą się znaleźć zarówno lekarze, politycy, adwokaci czy aktorzy, jak i również bossowie mafii z Pruszkowa.



RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA:

- PIONOWA – to przemieszczanie się pomiędzy pozycjami i grupami ulokowanymi na różnych szczeblach hierarchii stratyfikacyjnych (poruszanie się w górę i w dół).
· Awans czyli uzyskanie wyższej pozycji zawodowej lub wejście do wyższej grupy zawodowej.
· Degradacja czyli zejście do grupy niżej ulokowanej bądź na niższą pozycję.
- POZIOMA – to przemieszczanie się jednostek lub grup do innej grupy pozostającej na tej samej pozycji np. zmieniamy firmę, ale pozostajemy na tym samym stanowisku.
- WEWNĄTRZPOKOLENIOWA – zmiany dokonują się na przestrzeni życia jednego pokolenia i mogą być związane np. z dostępem do edukacji.
- MIĘDZYPOKOLENIOWA – zmiany dokonują się na przestrzeni życia kilku pokoleń, np. dziadkowie z wykształceniem podstawowym, rodzice średnim, a dzieci z wyższym.

Ruchliwość społeczna to teren, na którym bardzo często ujawniają się występujące w danym społeczeństwie stereotypy, przesądy i praktyki dyskryminacyjne. Powoduje to że np. dla mniejszości etnicznych tworzy się pewien pułap osiągnięć, poza który wyjść nie można, albo nie dopuszcza się kobiet do niektórych typowo „męskich” zawodów lub płaci się kobietom mniej niż mężczyzną za pracę na takim samym stanowisku mimo lepszego wykształcenia.
Dlatego też szukają oni kanałów alternatywnych, która nie koniecznie są akceptowane przez społeczeństwo, jak handel narkotykami, kradzieże czy prostytucja.

SPOŁECZEŃSTWO OTWARTE – to takie, w którym awans jednostkowy lub grupowy jest nie tylko możliwy, ale silnie kulturowo oczekiwany i wymagany, np. społeczeństwo amerykańskie.
SPOŁECZEŃSTWO ZAMKNIĘTE – to takie, które wyklucza, bądź w bardzo dużym stopniu ogranicza możliwości ruchliwości społecznej.


KONCEPCJA KAROLA MARKSA
Najważniejszą dziedziną życia ludzi jest praca, gdyż to właśnie w jej toku ludzie wytwarzają dobra potrzebne do zaspokajania ich potrzeb, to tutaj nawiązuje się najważniejsze stosunki społeczne i to tutaj kształtują się ich najważniejsze interesy i artykułują poglądy.
Marks dzieli społeczeństwo na dwa wielkie segmenty: tych, którzy są właścicielami środków produkcji (maszyny, narzędzia, surowce, ziemia uprawna, zwierzęta i pieniądze) i tych, którzy takiej własności są pozbawieni. Inaczej mówiąc dzieli społeczeństwo na klasę właścicieli i klasę pracowniczą.
Klasa właścicieli ma wyższe możliwości konsumpcyjne, władzę, zabezpieczenie swoich interesów przez prawo, wymusza szacunek, uznanie czy zazdrość innych, stać ją na lepsze wykształcenie, ma dostęp do ochrony zdrowia i wyrafinowanych form rekreacji.
Marks uważał, że interesy obu klas (segmentów) pozostają w stałym konflikcie, gdyż klasa podporządkowana podejmuje nieustanne działania by obalić swojego ciemiężyciela.

KLASA W SOBIE – ma miejsce, gdy duży segment społeczeństwa posiada obiektywne wspólne interesy ekonomiczne, ale nie jest tego świadomy.

KLASA DLA SIEBIE – ma miejsce gdy klasa społeczna jest świadoma wspólnych interesów ekonomicznych i dysponuje formami organizacyjnymi pozwalającymi na prowadzenie walki klasowej, np. związki zawodowe.



SFERY ZRÓŻNICOWANIA SPOŁECZNEGO WG MAXA WEBERA:

- Sfera ekonomiczna (klasa) – pozycję ekonomiczną należy rozważać jako continuum od pozycji wysokiej do niskiej.
- Sfera społeczna (status) – ludzie cieszą się różnym prestiżem i szacunkiem społecznym. Duchowieństwo ma duży prestiż, ale zazwyczaj nie mam majątku, który pozwalałby na umieszczenie go wysoko w skali ekonomicznej czy klasowej. Popularni artyści są często szanowani i maja duży prestiż, ale nie przekłada się to na jakąkolwiek realną władzę polityczną.
- Sfera polityczna (partia) – władza może, ale nie musi zależeć od podstawy ekonomicznej. Jednostki osiągają wysokie pozycje na szczeblach władzy, nie mając za sobą żadnego zaplecza ekonomicznego w postaci osobistego majątku.





IDEOLOGIE NIERÓWNOŚCI:

1. IDEOLOGIE ELITARYSTYCZNE (arystokratyczne) – głoszą, że istnieją takie grupy, które z samej swojej natury są „wyższe” od innych i dlatego muszą mieć wyższą pozycję w społeczeństwie. Grupy te mogą być ukonstytuowane przez urodzenie (np. arystokracja) bądź obejmować ludzi o szczególnych predyspozycjach, talentach, mądrości, bliskości Boga (np. szamani, duchowni, starszyzna plemienna).
2. IDEOLOGIE EGALITARNE – formułowane są przez grupy upośledzone lub w ich imieniu. Mówią o tym, że wszyscy powinni mieć identyczne warunki życia, równe szanse, wszyscy powinni być też równi wobec prawa, niezależnie od zajmowanej pozycji czy przynależności grupowej. Stanowczo sprzeciwiają się wszelkim nierównościom społecznym i przywilejom.
3. IDEOLOGIE MERYTOKRATYCZNE - głoszą, że nierówności są o tyle usprawiedliwione o ile są efektem własnych zasług. Decyduje o tym stopień własnego wysiłku, nakładu pracy, a także poniesione przy tym koszty i wyrzeczenia oraz pewne szczególne, rzadkie w społeczeństwie talenty, umiejętności czy predyspozycje. Wpływ tutaj ma także to w jakim stopniu jesteśmy przydatni dla społeczeństwa, w jakim stopniu zaspokoimy jego potrzeby czy satysfakcje.



TEORIE NIERÓWNOŚCI:

I FUNKCJONALNA TEORIA STRATYFIKACJI - Jej prekursorami byli K. Davis i W. Moore. Głosiła ona, że nierówność społeczna jest zjawiskiem odwiecznym, nieusuwalnym a co więcej niezbędnym dla istnienia i funkcjonowania społeczeństw ludzkich.
Davis i Moor uważali, że:
1. Różne zawody mają różną doniosłość funkcjonalną, tzn., w różnym stopniu zaspokajają wymogi funkcjonalne społeczeństwa, inaczej mówiąc, jedne zawody są ważniejsze od innych (lekarze są ważniejsi od pielęgniarek, burmistrzowie od śmieciarzy itd.)
2. Różne zawody wymagają większych lub mniejszych zdolności, talentów, wrodzonych predyspozycji a ponadto dłuższego lub krótszego kształcenia lub treningu dającego niezbędne umiejętności i kompetencje. Krótko mówiąc, różne zawody wymagają różnych kwalifikacji i różnego nakładu pracy.
3. Kształcenie i trening wymaga poniesienia kosztów i wyrzeczeń i aby skłonić społeczeństwo do podejmowania tego trudu należy je odpowiednio motywować np. poprzez lepsze zarobki, większą pulę władzy czy większy prestiż.

KRYTYKA:
Aby funkcjonalna teoria stratyfikacji mogła się sprawdzić wszyscy musieliby mieć zapewniony równy start. Wątpliwa jest tutaj doniosłość funkcjonalna różnych zawodów i brak racjonalności wyboru.

II TEORIA AKUMULACJI PRZEWAG (teoria konfliktu) – nawiązuje ona do prawdy zawartej w Ewangelii św. Mateusza, która mówi o tym, że z upływem czasu bogaci będą jeszcze bagatsi, a biedni jeszcze biedniejsi. Przywileje maja tendencje do powiększania się, a upośledzenie do pogłębiania się. Często ma tutaj miejsce tzw. dziedziczenie pozycji tzn., że jeśli nasi rodzice byli bogaci to my też będziemy. Dziedziczy się jednak nie tylko bogactwo, ale także ubóstwo, biedę, alkoholizm, narkomanię, zniewolenie.
Dziedziczeniu nie ulega tylko kapitał w sensie dosłownym, ale także:

- KAPITAŁ KULTUROWY, którym są nawyki, umiejętności, orientacje, jakie nabywa się w rodzinie, sposób codziennego zachowania się, mówienia, ogłada towarzyska, dobry gust, asertywność, nawyki czytania, obcowania z wyższymi formami sztuki, czyli wszystko to co wynosimy z domu, a co jest w nas.
- KAPITAŁ SPOŁECZNY, którym są kontakty, znajomości, sieci powiązań rodzinnych i towarzyskich, czyli wszystko to co jest dookoła nas.




ZAJĘCIA 3

Literatura:
Szacka Barbara „Wprowadzenie do socjologii”


INTERAKCJA SPOŁECZNA to proces wzajemnego oddziaływania co najmniej dwóch osobników ludzkich. Jest takim działaniem społecznym, które wynika z orientowania się na innych ludzi i jest odpowiedzią na ich zachowania i działania. Myśląc o interakcji zazwyczaj ma się na myśli kontakty bezpośrednie, jednak są to też kontakty pośrednie, jak rozmowa przez telefon, pisanie listów czy smsowanie.


INTERAKCJA JAKO WYMIANA rozumiana jest jako dobrowolne transakcje polegające na przekazywaniu różnego rodzaju dóbr między dwoma lub więcej osobnikami, z czego wszyscy odnoszą korzyść. Dobra te mają naturę zarówno materialną, jak i niematerialną (uznanie społeczne, prestiż i wszystko to czemu jakaś grupa przypisuje wartość). Interakcja jako wymiana przebiega nieświadomie.


INTERAKCJA JAKO GRA ma miejsce wtedy kiedy stopień zaspokojenia potrzeb którejkolwiek ze stron interakcji zależy nie tylko od niej, ale również od sposobu postępowania drugiej strony. Gra toczy się nie tylko o dobra materialne, ale również o dobra zaspokajające potrzebę miłości, szacunku, a także innych, których źródłem jest kultura. Interakcja jako gra przebiega w sposób świadomy.

Możemy rozróżnić dwa typy gier:
- o sumie zerowej, gdy suma dóbr, o które toczy się gra, jest określona i każdy z graczy może wygrać jedynie kosztem innych;
- o sumie zmiennej, w której korzyści i nagrody pochodzić mogą z zewnętrznego źródła, a uczestnicy gry mogą wszyscy razem stracić lub zyskać.


INTERAKCJA JAKO KOMUNIKACJA SYMBOLICZNA – u podstaw tej interakcji znajduje się koncepcja człowieka jako istoty, która potrafi tworzyć symbole i posługiwać się nimi. Zachowania symboliczne to także strój i wygląd zewnętrzny, mina, ton głosu, gesty i pozycja ciała czyli zachowania niewerbalne. Ostatecznie na interakcje symboliczną składają się dwa procesy: odczytywania znaczenia zachowań drugiej osoby i przekazywanie jej informacji jak sami zamierzamy postąpić oraz jak się chce, żeby ona postąpiła. Interakcja symboliczna jest ciągłym procesem interpretowania znaczeń, odczytywania zamiarów i wzajemnego dopasowywania się jej uczestników.


INTERAKCJA JAKO MANIPULOWANIE WRAŻENIAMI – mamy tutaj do czynienia z wrażeniami jakie jednostka wywołuje świadomie, bądź nieświadomie w toku interakcji. Np. w przypadku przyjęcia imieninowego, „sceną” są pomieszczenia, w których przyjmuje się gości i gdzie gospodarze prezentują się im jako zgodna, zrelaksowana, elegancka para. „Kulisy” to kuchnia, w której pani domu, ocierając pot z czoła, trzęsącymi się ze zdenerwowania rękami wyciąga kolejna potrawę z piecyka. Łazienka, do której wpada, aby zmienić rajstopy, bo poleciało w nich oczko, czy sypialnia, gdzie pan domu robi żonie awanturę, że nie kupiła dosyć wina, a następnie znów pojawia się wśród gości i prezentuje im uśmiechniętą twarz i pełen czułości stosunek do małżonki.


DEFINICJA SYTUACJI – polega na określeniu przez aktorów ich orientacji wobec danej sytuacji i dyspozycji do działania w niej. Kiedy wchodzimy do jakiegoś pomieszczenia, w którym przebywają ludzie musimy zdać sobie sprawę co to jest za miejsce. Napotykani w każdym z tych miejsc ludzie mają odmienne oczekiwania co do naszych zachowań. W każdym bowiem przypadku będziemy inaczej się zachowywać, dostosowując nasze zachowanie do sytuacji, miejsca i ról jakie odgrywają znajdujący się tam ludzie. Inaczej mówiąc konsekwencją definicji sytuacji jest określenie naszego w niej miejsca, a co za tym idzie, sposobu naszego zachowania. Definicja sytuacji jest w miarę rozwoju interakcji modyfikowana. Modyfikacje te mogą dotyczyć najróżniejszych aspektów sytuacji. Mogą być np. korektą wadliwie zidentyfikowanych na wstępie ról uczestników interakcji. Np. młodziutka lekarka pogotowia opowiadała jak to pacjenci, do których przyjeżdża, często traktują jako lekarza nie ją, ale towarzyszącego jej starszego wiekiem pielęgniarza.


INSTYTUCJE W ROZUMIENIU SOCJOLOGII to utrwalone wzory działań i reguł zachowań ludzkich, które porządkują interakcji ludzkie i określają ramy prowadzonych przez jednostki gier. Natomiast w ujęciu funkcjonalnym to kompleksy ról skupionych wokół działalności, której celem jest zaspokajanie jakiejś istotnej potrzeby społecznej, np. reprodukcji, edukacji czy porządku społecznego.


SOCJALIZACJA to złożony, wielostronny proces uczenia się, dzięki któremu człowiek staje się członkiem określonego społeczeństwa i reprezentantem określonej kultury. Jest to proces stawania się takim, jakim chce nas mieć nasze otoczenie społeczne. Socjalizacja jest rezultatem wpływów zamierzonych, określanych często mianem wychowania, jak i niezamierzonych. Wpływ socjalizacyjny na człowieka ma grupa rówieśnicza, grono przyjaciół, organizacje, do których należy, miejsca, w których pracuje, to co czyta i co ogląda, itd.

Socjalizacja może być:

- PIERWOTNA, którą człowiek przechodzi w dzieciństwie i dzięki której staje się członkiem społeczeństwa. W jej toku uczy się posługiwać językiem i gestem, uczy się, że jest dzieckiem, dziewczynką bądź chłopcem, uczy się, że nie należy bić młodszego rodzeństwa, tylko opiekować się nim, czyli uczy się wzorów zachowań i podstawowych ról społecznych. Uczy się także, że rodzice mają nad nim władzę i należy ich słuchać, że są ważniejsi od innych otaczających go ludzi, że są ZNACZĄCYMI INNYMI. Rodzice tacy jacy są, są dla dziecka jedynymi znaczącymi innymi, na których jest nieodwołalnie skazane. W rezultacie świat społeczny, w takiej postaci, w jakiej rodzice go doświadczają, postrzegają i oceniają, przedstawia się dziecku jako jedynie istniejący i jedynie możliwy, jako świat „w ogóle”. Wreszcie dochodzi do odkrycia, że to nie tylko oni maja takie wymagania i wtedy odkrywa istnienie ogólnospołecznych reguł tj. UOGÓLNIONEGO INNEGO.

- WTÓRNA, która dotyczy jednostki mającej już za sobą socjalizację pierwotną i zna w wersji wyniesionej z domu abecadło życia społecznego. Socjalizacja wtórna uczy, jak się nim posługiwać. Ważna część tej nauki zdobywana jest w szkole. W socjalizacji wtórnej uczy się jak być uczniem, kolegą, stolarzem, fryzjerką, a także mężem, ciocią, dziadkiem, przyjacielem. Na sposób odbioru treści socjalizacji wtórnej i na to czy zostaną one przyjęte czy odrzucone ma wpływ socjalizacja pierwotna. Teraźniejszość bowiem jest interpretowana tak, aby była ona zgodna z przeszłością.

W toku socjalizacji człowiek poznaje i przyswaja sobie:
- umiejętności, które leżą u podstaw wszelkich interakcji społecznych, takie jak zdolność rozumienia znaków, w tym języka oraz symboli oraz umiejętność posługiwania się nimi;
- normy i wzory zachowań, zarówno społecznie akceptowane i kulturowo określone wzory zaspokajania biologicznych potrzeb i popędów, jak i wzory reakcji emocjonalnych. Uczy się jak zachowywać się w określonych sytuacjach i jak te sytuacje rozpoznawać.
- Wartości
- Umiejętności posługiwania się rozmaitymi przedmiotami, która jest konieczna do sprawnego funkcjonowania w danej cywilizacji, a nawet wręcz do przeżycia.

Uczenie się tych wszystkich umiejętności opiera się na trzech mechanizmach:
- WZMACNIANIE – zachowania właściwe zostają nagrodzone i w ten sposób kojarzone z przyjemnością (pochwała, szacunek otoczenia, niekiedy gratyfikacja materialna, zadowolenie bliskich),natomiast zachowania niewłaściwe, niepożądane zostają ukarane i skojarzone z przykrością (niedopuszczenie do wspólnej zabawy, odmowa matki pocałowania na dobranoc).
- NAŚLADOWANIE – widząc jak wokół nas zachowują się inni ludzie, zaczynamy zachowywać się podobnie.
- PRZEKAZ SYMBOLICZNY – człowiek znaczną część wiedzy o tym, co jest dobre, a co złe i jak należy się zachowywać w różnych sytuacjach, uzyskuje przez pouczenie słowne ze strony innych ludzi, a także dzięki rozmaitym tekstom pisanym.


RESOCJALIZACJA to wymazanie rezultatów wcześniejszej socjalizacji, „oduczenia” dotychczas przyswojonych wartości, norm i wzorów zachowań oraz nauczenia nowych. Jej celem jest całkowite przekształcenie dotychczasowego obrazu świata oraz siebie samego, przebudowa osobowości i zmiana tożsamości.


OSOBOWOŚĆ to zorganizowana struktura cech indywidualnych i sposobów zachowania, które decydują o sposobach przystosowania się danej jednostki do jej środowiska. Każdy człowiek ma swój własny sposób reagowania ruchowego i emocjonalnego, także określoną wyobraźnię i pamięć. Ma też właściwe sobie postawy, motywacje, dążenia i zainteresowania. Właściwy danemu człowiekowi sposób postrzegania samego siebie i tego, co go otacza, jego pragnienia, a także konflikty, jakie go dręczą, jego życie osobiste i wewnętrzne oraz jego zachowania społeczne. Podstawowe znaczenia dla jej kształtowania mają doświadczenia dzieciństwa, z którymi wiążą się silne emocje. Osobowość jest tylko jedna.


TOŻSAMOŚĆ to świadomość własnej spójności w czasie i przestrzeni, w różnych okresach życia, w sytuacjach społecznych i pełnionych rolach, a także świadomość własnej odrębności, indywidualności, niepowtarzalności. Jest ona silnie związana z odgrywanymi przez nas rolami społecznymi. Na czas funkcjonowania określonej roli skupiamy uwagę na tej tożsamości, która jest potrzebna w danym momencie. Tożsamości może być wiele np. tożsamość Polaka, lekarza, studenta.

JAŻŃ ODZWIERCIEDLONA – to jak widzą nas inni i jakiego zachowania oczekują, kształtuje nasz własny obraz samych siebie. To „ja” jest zwierciadlanym odbiciem naszego „ja” w oczach innych.


ROLA SPOŁECZNA związana jest z pojęciem pozycji społecznej, która jest sposobem usytuowania człowieka w zbiorowości, np. w rodzinie ktoś może zajmować pozycję ojca bądź dziecka, w szkole nauczyciela, ucznia woźnego, w szpitalu lekarza, pielęgniarki, pacjenta itd. Każdy człowiek zajmuje w swoim życiu wiele pozycji – tyle, do ilu zbiorowości należy, jednak nie jest on w stanie wyczerpać wszystkich możliwych pozycji jakie daje społeczeństwo.

Są dwa zasadnicze rodzaje pozycji:

- PRZYPISANE czyli takie, na których zajmowanie nie mamy żadnego wpływu, gdyż są wyznaczone bez naszego udziału i naszej woli, wraz z naszym urodzeniem (np. pozycja kobiety czy mężczyzny, dziecka czy starca)
- OSIĄGANE czyli takie, które sami zdobywamy, a także takie, które mogą zostać nam narzucone (pozycja więźnia), ale na których zajęcie mieliśmy jakiś wpływ, bo np. nie bylibyśmy więźniem, gdybyśmy nie popełnili przestępstwa.

W konstrukcji roli można wyróżnić trzy elementy:

- zachowania nakazane, do których np. w przypadku matki zaliczylibyśmy zapewnienie dziecku opieki i warunków rozwoju;
- zachowania zakazane to np. katowanie i głodzenie dziecka
- margines swobody czyli np. zakres i stopień okazywanych uczuć, opowiadanie bajek, całowanie na dobranoc itp.





Istnieją dwa kierunki zainteresowania rolą społeczną:

I PODEJŚCIE FUNKCJONALNO STRUKTURALNE – role porządkują i klasyfikują rzeczywistość społeczną. Dzięki temu, że określają, jak powinna się zachowywać osoba zajmująca daną pozycję, pozwalają orientować się, czego można oczekiwać w poszczególnych sytuacjach, np. idąc do sklepu, wiemy, że sprzedawca poda nam żądany towar i pobierze należność. Bylibyśmy bardzo zaskoczeni, gdyby zamiast tego wskoczył na ladę i zaczął śpiewać arię operową.
II PODEJŚCIE INTERAKCYJNE – role społeczne pojmowane są tutaj nie jako coś gotowego i z zewnątrz narzucanego człowiekowi, ale jako coś, co wciąż powstaje w procesach międzyosobniczych interakcji. Zwolennicy tego podejścia zwracają uwagę nie na to jakie role są, a na to jak są odgrywane.


ROLA SPOŁECZNA A OSOBOWOŚĆ – przyjmując nowe role człowiek dopasowuje je do siebie samego, do swoich zamiłowań i zdolności, a więc do swojej osobowości. Osobowość ma także wpływ na sposób odgrywania roli, jednakże wpływ odgrywanych ról na osobowość jest silniejszy niż wpływ osobowości na role (eksperyment na studentach, którym powierzono role więźniów i strażników).


KONTROLA SPOŁECZNA są to mechanizmy skłaniające ludzi do pewnych pożądanych, społecznie akceptowanych zachowań.

Kontrolę społeczną możemy podzielić na:

- KONTROLĘ FORMALNĄ czyli wszystko to co jest zapisane w regulaminach poszczególnych organizacji i stowarzyszeń, a przede wszystkim w państwowych kodeksach prawnych. Jest ona zawsze zamierzona. W przypadku kontroli formalnej egzekwowaniem praw zawartych w kodeksach zajmuje się najczęściej policja i sąd.
- KONTROLĘ NIEFORMALNĄ czyli wszystkie wzory zachowań przekazywane w stosunkach osobistych i wszystkie reakcji i sankcje stosowane spontanicznie i na zasadzie zwyczaju. Może być ona zamierzona bądź niezamierzona. Możemy tutaj zaliczyć zarówno oznaki szacunku i wzrost prestiżu jak i wyśmianie, lekceważenie, pogarda, a nawet wykluczenie ze społeczności.


KONFORMIZM to dostosowanie własnego zachowania i sposobu myślenia do zachowania i myślenia innych członków danej zbiorowości.


DEWIACJA to pewne zachowania nie zgodne z ogólnie przyjętymi normami i zasadami, nie akceptowane społecznie. To „zboczenie z drogi, odchylenie od właściwego kierunku, błądzenie”. Dewiacją jest to, co jako dewiacja jest postrzegane i na co ludzie reagują jako na dewiację. Kryterium jest więc nie odniesienie do normy obiektywnej, ale do reakcji społecznej.
Poszczególne typy zbiorowości różnią się zakresem tego, co uznawane jest za błahe odstępstwo od normy, a tym samym stopniem tolerancji wobec inności. Margines tolerancji zależy również od pozycji jednostki. To samo zachowanie bywa oceniane inaczej zależnie od tego kto je przejawia. Zachowania człowieka o niższej pozycji jest surowo karane podczas gdy to samo zachowanie człowieka o pozycji wyższej określane jest mianem załamania nerwowego bądź w ogóle puszczane płazem. To czy zachowanie jest akceptowane jako normalne, czy potępiane jako dewiacja negatywna, zależy od kontekstu społecznego np. „nie zabijaj” inaczej jest traktowane jako zabójstwo w obronie własnej, czy zabicie wroga na wojnie, albo też kara śmierci.


TYPOLOGIA DEWIACJI WG MERTONA:
- KONFORMIZM – oznacza aprobowanie wartości uznawanych w danej zbiorowości i stosowanie się do obowiązujących wzorów zachowań.
- INNOWACJA – aprobowanie wartości przy jednoczesnym niestosowaniu się do uznawanych wzorów zachowań; zmierzanie do realizacji uznawanych przez zbiorowość celów innymi drogami niż powszechnie przyjęte i aprobowane.
- RYTUALIZM polega na nieaprobowaniu uznawanego w zbiorowości systemu wartości, ale stosowaniu się do obowiązujących wzorów zachowań.
- BUNT I UCIECZKA – są dwie postacie: czynna i bierna, w jakich występuje takie samo całkowite odrzucenie zarówno obowiązującego systemu wartości jak i wzorów zachowań.


TEORIA NAZNACZANIA (etykietowania) mówi o tym, że dewiantem staje się ten, kto przez otoczenie zostanie za takiego uznany. Różnym ludziom zdarza się zachować niezgodnie z normami, często bez złej woli, jest to dewiacja pierwotna. Jednak nie do każdego, kto przekroczył normę, zostaje przyczepiona etykieta dewianta (oszusta, wariata, złodzieja czy lubieżnika). Z chwilą gdy ktoś zostanie tak naznaczony, zmienia się stosunek otoczenia do niego. Pojawiają się oczekiwania zgodne z przylepioną doń etykietą, które wpychają go w rolę dewianta. Z czasem tak naznaczony człowiek zaczyna przekształcać obraz samego siebie i myśleć o sobie jak o dewiancie. Proces ten określany jest mianem kariery dewiacyjnej.


SOCJOLOGIA – ĆWICZENIA


ZAJĘCIA 4

Literatura:
Szacka „Wprowadzenie do socjologii”
Sztompka „Socjologia. Analiza społeczeństwa”
Goodman Norman „Wstęp do socjologii”



ZMIANA SPOŁECZNA to różnica między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w jednym momencie czasu i stanem tego samego systemu w innym momencie czasu.

Stan wcześniejszy i późniejszy mogą się różnić zmianą:

- składu systemu (osiedlają się przybysze z innych krajów, do partii zapisują się nowi członkowie, maja miejsce migracje, rekrutacje do grup, mobilizacja itd.)

- struktury systemu:
· wyłaniają się nowe struktury interakcyjne przez to, że ludzie nawiązują nowe kontakty, wchodzą w nowe stosunki, łączą się w nowe grupy;
· wyłaniają się nowe struktury interesów przez to, że ludzie bogacą się lub biednieją, zyskują lub tracą władzę, uwalniają się spod podporządkowanych lub popadają w zależność;
· wyłaniają się nowe struktury normatywne przez to, że ludzie zaczynają wyznawać nowe wartości, kierować się nowymi normami, odgrywać nowe role, karać i nagradzać za co innego niż dawniej;
· wyłaniają się nowe struktury idealne przez to, że ludzie zaczynają wierzyć w nowych bogów, akceptować nowe ideologie, zyskiwać nową wiedzę o świecie, wiedzieć samych siebie w innym świetle.

- funkcji pełnionych przez elementy społeczeństwa (np. kiedyś rodzina tradycyjna była wielofunkcyjną – funkcje ekonomiczne, prokreacyjne, socjalizacyjne, religijne itp., a teraz funkcje te są rozdzielone przez poszczególne organizacje – Kościół- funkcja religijna, szkoła – wychowawcza, zakłady pracy – produkcyjna (ekonomiczna).

- granicy systemu (dwie partie polityczne łączą się w jedna, dwie korporacje przemysłowe dokonują fuzji, dwie rodziny poprzez małżeństwo dzieci łączą się w jedną)

- otoczenia systemu (powódź niszczy sieć dróg i odcina miasteczko od kontaktów ze światem, urbanizacja pochłania podmiejskie wioski itd.).




PRZYCZYNY ZMIAN SPOŁECZNYCH:

- Środowisko naturalne np. cofnięcie się lodowca ok. 13 tys. Lat temu doprowadziło do wzrostu powierzchni lasów i rozwoju rozmaitych form zwierzęcych, co wywarło wpływ na ewolucję różnych typów społeczeństwa.
- Procesy kulturowe, którymi są:
· odkrycie czyli odsłonięcie jakiejś istniejącej idei lub prawa (np. prawo ciążenia, grawitacja zawsze istniała, ale dopiero w pewnym momencie czasu uczeni mogli zrozumieć jej naturę i oddziaływanie)
· wynalazek czyli nowe wykorzystanie lub nowe zestawienie istniejącej wiedzy (samochód, samolot, komputery – wynalazki materialne, alfabet, biurokracja, normy i instytucje społeczne – wynalazki niematerialne)
· dyfuzja czyli przenikanie cech kulturowych z jednego społeczeństwa do drugiego. Jest możliwa dzięki migracji, handlowi, podróżom, może być również skutkiem podboju jednego społeczeństwa przez drugie. Takie wartości jak wolność czy demokracja upowszechniają się w taki sam sposób jak narzędzia czy broń.
- Struktura społeczna czyli różnice pomiędzy grupami rasowymi, etnicznymi czy religijnymi, a także różnice płci.
- Ludność - szybki jej przyrost zagraża trwałości zasobów społeczeństwa, wymusza zmianę wzorów życia społecznego. Wzrost liczby ludności w miastach zmienił powolny rytm życia w małych skupiskach miejskich w gorączkowe tempo życia w nowoczesnych miastach. Natomiast zbyt mały przerost ludności może w przyszłości zagrażać egzystencji społeczeństwa, może być zbyt mało pracowników, żeby wyprodukować niezbędne zasoby.
- Nauka i technika – wiedza naukowa prowadzi do postępu w technice, która jest źródłem zmian społecznych (rozwój samochodu zrewolucjonizował stosunki społeczne, ludzie zyskali swobodę poruszania się, skutkiem czego osłabła ich więź z najbliższym sąsiedztwem i społecznością; Technika medyczna i lepsza opieka zdrowotna w znacznym stopniu zmieniły przeciętne trwanie życia w większości społeczeństw).
- Działalność ludzka:
· działania jednostek (Jezus Chrystus, Karol Marks, Adolf Hitler, Albert Einstein to wyjątkowe jednostki, które zmieniły bieg dziejów, gdyby ci ludzie się nie urodzili, świat byłby zupełnie inny)
· działania zbiorowe (wiele współczesnych państw powstało w wyniku rewolucji społecznych)



TYPY SPOŁECZEŃSTW(najczęstszym kryterium wyróżniania typów społeczeństw traktowanych jako etapy rozwoju jest poziom techniki określającej podstawowy sposób zdobywania środków do życia):

- Społeczeństwo tradycyjne oparte jest na rolnictwie i dominuje w nim gospodarka naturalna. Jednostkami produkcyjnymi są gospodarstwa domowe. Rynek i wymiana towarowa są słabo rozwinięte. Pieniądz ma niewielki wpływ na kształt stosunków społecznych oraz określanie miejsca człowieka w społeczeństwie. Człowiek postrzegany jest jako cząstka zbiorowości a nie jako autonomiczna jednostka. Komunikacja i przekazywanie informacji odbywa się głównie droga ustną. Pismo jest znane, ale umiejętność czytania i pisania posiadają nieliczni i są oni elitą. Ludność skupiona jest głównie na terenach wiejskich. Tradycyjna społeczność wiejska jest zamknięta a jej członkowie są zasiedziali i mało ruchliwi przestrzennie. Podstawowymi częściami składowymi społeczności wiejskiej są rodziny i sąsiedztwa. Sąsiedzi są bardzo ważni. Regułą jest pomoc sąsiedzka i wzajemna wymiana usług, jak również spotkania sąsiedzkie w celu wspólnego wykonywania różnych prac.

- Społeczeństwo przemysłowe – jego istotą jest gospodarka rynkowa oraz masowe wytwarzanie dóbr materialnych przy użyciu maszyn i poza gospodarstwem domowym. Pieniądz nabiera znaczenia jako wyznacznik miejsca człowieka w społeczeństwie. Rozwojowi przemysłu towarzyszy rozwój miast. Zwiększa się przestrzenna i społeczna ruchliwość ludzi. Pojawiają się zbiorowości społeczne nowego rodzaju, celowo konstruowane, oparte na normach prawnych i ogarniające jedynie część życia jednostek w odróżnieniu od wcześniej istniejących. Umacnia się i rozrasta władza centralna państwa, gdyż słabnie nieformalna kontrola społeczna, co wzmaga potrzebę kontroli formalnej (policji, sądów, więzień). Upowszechnia się umiejętność czytania i pisania oraz rośnie rola wykształcenia. Pojawiają się środki masowego przekazu (prasa, radio, telewizja). Jednostka przestaje być tylko cząstką społeczności i zyskuje wartość autonomiczną.


- Społeczeństwo poprzemysłowe, ponowoczesne i informacyjne – jego istotna cechą było przekształcenie dotychczasowej struktury zatrudnienia i organizacji pracy spowodowane pojawieniem się nowych technologii. Proces pracy zaczął polegać znacznie bardziej na relacjach z innymi ludźmi niż na przetwarzaniu surowców. Społeczeństwo informacyjne to takie, w którym produkcja towarów i usług w znacznej mierze zależy od przekazywania informacji. Zmienia się skład zawodowy i pojawia się płynność rynku pracy zagrażająca stabilizacji zatrudnienia i wymagająca stałej elastyczności. Społeczeństwo to bywa nazwane społeczeństwem ryzyka. Aby wypełniać obowiązki służbowe i polecenia pracodawcy, nie jest niezbędne opuszczanie domu. Społeczeństwo informacyjne umożliwia zarówno rozwój demokracji, jak i rozszerzanie się niedemokratycznej władzy korporacji międzynarodowych. Wraz z rozwojem technik informatycznych intensyfikuje się proces globalizacji.


GLOBALIZACJA jest stopniowym rozszerzaniem się na skalę całego globu ziemskiego terytorialnego zasięgu społecznego podziału pracy i wymiany rynkowej, powiązań i oddziaływań wzajemnych między zbiorowościami ludzkimi we wszystkich sferach życia. Oznacza wzrastające tempo ogólnoświatowego przepływu technik, dóbr, usług, kapitału, siły roboczej, środków komunikacji, informacji i idei.


PROCES SPOŁECZNY to ciąg, sekwencja następujących po sobie i przyczynowo uwarunkowanych zmian systemu, które nazywamy fazami lub etapami.

PROCES KIERUNKOWY to taki, którego żaden etap nie powtarza się, jest nieodwracalny, a każda faza późniejsza w czasie przybliża stan systemu do pewnego stanu wyróżnionego: preferowanego, upragnionego lub postrzeganego negatywnie. Przykładem tego procesu może być wzrost organizmu, dojrzewanie, starzenie się, śmierć.

PROCES CYKLICZNY to taki, w którym po pewnym czasie stan systemu powraca do punktu wyjścia, do stanu początkowego.


ROZWÓJ SPOŁECZNY to proces kierunkowy napędzany przez mechanizmy wewnątrzspołeczne - endogenne (zamknięte w ramach rozważanego systemu), w którym poziom pewnych istotnych zmiennych jest stale rosnący.

Rozróżniamy:

- ROZWÓJ JEDNOLINIOWY (unilinearny) czyli taki, w którym sekwencja zmian biegnie zawsze tym samym, jednym torem, po regularnej, wyznaczonej jakby z góry trejektorii.

- ROZWÓJ WIELOLINIOWY (multilinearny) czyli taki, w którym różne sekwencje zmian maja jedynie zbliżony ogólny kierunek, ale przebiegają w różny sposób, różnymi torami czy trajektoriami, w zależności od konkretnych warunków historycznych czy kulturowych danego społeczeństwa.



KLASYCZNE TEORIE ROZWOJU SPOŁECZNEGO:

I MARKSIZM – społeczeństwo ukazywało się jako obiektywnie istniejąca całość, której wszystkie części są ze sobą powiązane, a zainteresowani jego zmianą prowadziło do koncentrowania uwagi na procesie historycznym. Marks uznał, że proces ten, podobnie jak procesy przyrodnicze, poddany jest rządom praw i przebiega w sposób konieczny. Marksowska teoria zmiany stała się teorią rozwoju społecznego, zadaniem naczelnym zaś wykrycie jego praw. Dostrzeżone prawidłowości dynamiki analizowanego kapitalizmu doprowadziły Marksa do sformułowania teorii formacji społecznych, które były przez niego traktowane zarówno jako typy społeczeństw jak i etapy rozwoju społecznego. Wyróżnił formacje: azjatycką, antyczną, feudalną i burżuazyjną. Z czasem dodano do nich formację wspólnoty pierwotnej oraz przyszłą końcową formację komunistyczną. Marks uważał, że charakter formacji określa istniejący w niej sposób produkcji uwarunkowany poziomem materialnych sił wytwórczych, tj. środków technicznych i umiejętności posługiwania się nimi. Rodzaj sił wytwórczych i sposób produkcji określają kształt stosunków produkcji, tj. stosunków między ludźmi, w tym form własności, jakie w sposób konieczny i niezależny od czyjejkolwiek woli powstają w związku z procesem produkcji, co stanowi bazę każdej formacji, która decyduje o ustroju prawno-politycznym i charakterze kultury symbolicznej (nadbudowa). Siły wytwórcze wciąż się rozwijają i w miarę rozwoju pojawia się i narasta sprzeczność między nimi a dotychczasową formą stosunków produkcji. Wymusza to zmianę. Powstaje nowa baza, z którą z kolei zaczyna być sprzeczna istniejąca nadbudowa, co wywołuje zmiany w tej ostatniej. O specyfice marksowskiej teorii rozwoju decydują jej dwie cechy. Jedną jest orientacja przyszłościowa, drugą uznanie sprzeczności i konfliktów za siłę napędową rozwoju.


II EWOLUCJONIZM (Herbert Spencer) – z teorią Marksa łączy ją przekonanie, że rozwojem społecznym rządzą prawa. Jednak o zasadniczej odmienności ewolucjonizmu i teorii marksowskiej decydują dwie rzeczy:
- Odmienne pojmowanie praw rządzących rozwojem społecznym. Dla Marksa prawa te były prawami ściśle społecznymi, chociaż pod względem rygoryzmu podobnymi do praw przyrody. Dla Spencera, prawa rządzące ewolucją społeczeństw były tymi samymi prawami, które rządzą ewolucją w świecie przyrody. Za podstawowe, ogólne prawo ewolucji uznawali integrację materii i rozproszenie ruchu.
- Odmienna orientacja czasowa, która u ewolucjonistów jest orientacją przeszłościową. Uwagę ich przyciąga droga, jaką ludzkość kroczyła i kroczy w kierunku nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego. Za główne zadanie uważają wykreślenie ogólnej linii rozwoju, który mniej lub bardziej wyraźnie utożsamiają z postępem.
Zaliczanie społeczeństw do różnych stadiów jednokierunkowego rozwoju nie mogło nie mieć w podtekście elementu oceniającego. W rezultacie uboczną konsekwencją orientacji ewolucjonistycznej stało się odmawianie wartości tym elementom kultury, które odbiegały od wzorów europejskich.


POSTĘP SPOŁECZNY to proces rozwojowy, którego kierunek jest wartościowany, oceniany pozytywnie. Postęp przybliża nas nieustannie do takiego stanu społeczeństwa, który realizuje jakieś ważne społeczne wartości, jest uważany za dobry, sprawiedliwy, szczęśliwy, godny. Przeciwieństwem postępu jest REGRES, oddalanie się od takich wysoko cenionych wartości i tym samym zbliżanie się do wartości przeciwnych. Postępem jest to, co za postęp jest przez społeczeństwo uważane (podobnie z regresem).
Tak więc postępowość (regresywność) jest zawsze zrelatywizowana:
- Do jakiejś zbiorowości, która takie oceny formułuje - to, co za postęp uważa jedna grupa, klasa, naród, może nie być uważane za takie przez inną zbiorowość, a nawet stanowić w jej odczuciu regres.
- Historycznie - to co za postęp jest uważane dziś, mogło wcale nie być traktowane jako postępowe wczoraj, a nawet mogło uchodzić za regresywne (np. nowe wynalazki i urządzenia techniczne, upowszechnianie edukacji, swoboda obyczajów, równouprawnienie kobiet itp.)
- Do przyjętych kryteriów postępu (uznawanych wartości) – to co postępowe w myśl jednego kryterium, może nie być postępowe w myśl kryterium konkurencyjnego (np. uprzemysłowienie jest postępem jeśli za kryterium przyjmiemy wzrost produkcji, ale nie jest nim, gdy kryterium będzie przetrwanie środowiska naturalnego).


TEORIA MODERNIZACJI – modernizacja oznacza proces zmian prowadzących do powstania nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego. Należy do nich m.in. upowszechnienie umiejętności czytania i pisania, rozwój oświaty, miast, dróg, wodociągów i kanalizacji, systemów komunikacji, opieki medycznej a także zmiany w sposobie patrzenia na świat i systemach wartości oraz kształtowanie się osobowości człowieka nowoczesnego.
W okresie zimnej wojny powstał podział na dwa główne (różne) światy. Pierwszy świat tworzyły Stany Zjednoczone i Europa Zachodnia. Kraje, które do niego należały cechował wysoki stopień uprzemysłowienia, kapitalistyczna forma gospodarki rynkowej, ustrój demokratyczny i wyższy niż gdzie indziej poziom dobrobytu. Drugi świat, w którym główną rolę odgrywał Związek Radziecki, obejmował kraje słabiej uprzemysłowione, o socjalistycznej formie gospodarki planowanej, ustrojach autorytarnych, niższej stopie życiowej, natomiast większej pewności pracy i bardziej rozwiniętym systemie zabezpieczeń społecznych. Poza tymi dwoma światami znajdowały się kraje słabo, jeśli w ogóle, uprzemysłowione, które przyjęło się określać mianem Trzeciego Świata.
Każdy z tych światów musiał sam stworzyć program swoich zmian modernizacyjnych, uwzględniając własne możliwości wyłonienia sił zdolnych go realizować.


TEORIA KONWERGENCJI – konwergencja oznacza zbieżność. U podstaw tej teorii leżało ewolucjonistyczne założenie, że w miarę postępującego uprzemysłowienia wszystkie kraje w sposób konieczny będą upodabniać się do siebie, w tym również pod względem ustroju politycznego. Od klasycznych teorii modernizacji różniło ją koncentrowanie się nie na Trzecim Świecie, ale na odmienności pierwszego i drugiego. Teoria konwergencji głosiła, że pierwszy i drugi świat różnią się nie jakościowo odmiennymi ustrojami, ale odmiennym usytuowaniem na tej samej linii rozwojowej, wiodącej do rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego.


KONCEPCJA ZALEŻNOŚCI I SYSTEMU ŚWIATOWEGO – głosiła, że globalizacja prowadzi do wzajemnego uzależniania się wszystkich krajów, w wyniku czego powstaje jeden system światowy, który wywiera znaczący wpływ na całość życia poszczególnych krajów. Główną jej tezą było, że światowy system gospodarczy jest obszarem nierówności i wyzysku. Rozdział bogactwa, władzy i zasobów jest w świecie nierówny. Pozwala to krajom najobficiej w nie zaopatrzonym i najbardziej rozwiniętym oraz będącym potęgami przemysłowymi wyzyskiwać gospodarczo kraje słabo rozwinięte i podporządkowywać je sobie politycznie, a także traktować wyłącznie jako źródło surowców i taniej siły roboczej, co hamuje ich rozwój i utrwala biedę. W rezultacie kraje biedne, dotychczas względnie samowystarczalne gospodarczo, uzależniają się od rynków międzynarodowych.

Podstawowymi pojęciami koncepcji systemu światowego są:
- Centrum tworzą je kraje bogate, wysoko uprzemysłowione, rozporządzające najnowocześniejszymi technologiami i produkującymi zróżnicowane produkty. Sprawują kontrolę nad większością zasobów produkcyjnych i finansowych świata. Są stosunkowo niezależne, stabilne politycznie, o ustrojach demokratycznych.
- Peryferie tworzą je kraje niegdyś zaliczane do Trzeciego Świata. Są ubogie i maja mało zasobów produkcyjnych. Dostarczają surowców lub jednorodnych produktów przemysłowych. Są uzależnione od krajów tworzących centrum: od napływu stamtąd nowych technologii, od ich rynków, a nawet pomocy finansowej. W rezultacie kraje peryferyjne są mało stabilne politycznie i dalekie od demokracji.
- Półperyferie to kraje, które ze względu na swój poziom rozwoju gospodarczego sytuują się między centrum a peryferiami. Są to zarówno odnoszące sukcesy kraje pozaeuropejskie jak i postkomunistyczne kraje europejskie, w których poziom życia wyraźnie odbiega od poziomu życia czołówki europejskiej.