Dydaktyka

I ETYMOLOGIA TERMINU DYDAKTYKA
- Greckie didaktikós ? ?pouczający? i didasko ? ?uczę?
- Termin zastosowany po raz pierwszy w Niemczech w 1613r. Krzysztof Helwig i Joachim Jung opisali działalność językoznawcy niemieckiego Wolfganga Ratkego w pozycji pt. ?Krótkie sprawozdanie z dydaktyki, czyli sztuki nauczania Ratychiusza?
- Termin upowszechnił Jan Amos Komeński ? w dziele opublikowanym w 1657r ?Wielka dydaktyka, przedstawiająca uniwersalną sztukę nauczania wszystkich wszystkiego?
- Jan Frederyk Herbert (1776-1841) opracował teoretyczne podstawy dydaktyki. Była to teoria wychowującego, podporządkowana pedagogice

- DYDAKTYKA jest dyscypliną naukową, która odnosi się do takich procesów jak kształcenie i samokształcenie

Dydaktyka to dyscyplina naukowa, która zajmuje się procesem kształcenia i procesem samokształcenia. Elementami składowymi dydaktyki są:
- cele kształcenia - zamierzona zmiana cech uczniów
- treści kształcenia - materiał do przekazania
- metody kształcenia - strategie postępowania, w jaki sposób nauczać
- formy organizacyjne kształcenia - kogo, w jakich warunkach i ile osób będziemy uczyć
- zasady kształcenia - normy postępowania, które czynią proces dydaktyczny skuteczniejszym. Co nauczyciel powinien robić i jak
- procesy kształcenia - plan działania, co po czym, w jakiej kolejności
- analizuje systemy dydaktyczne - jednolita teoria dotycząca wszystkich elementów w procesie kształcenia. (elementy = obszary dydaktyki)

II PRZEDMIOT I FUNKCJE DYDAKTYKI
1. Przedmiotem badań dydaktycznych jest :
- naukowa analiza i formułowanie celów nauczania (cele kształcenia) wraz z ich uszczegółowioną charakterystyką
- dobór treści kształcenia według ustalonych zasad i zgodnie z obranym celem kształcenia
- badanie procesu kształcenia (nauczania) dla odsłonięcia rządzących nim prawidłowości, a więc ustalenia warunków i zależności zachodzących między składnikami formułowanie opartych na pewnych prawidłowościach procesu, zasad metodycznie poprawnej pracy nauczyciela w procesie dydaktycznym, znanych pod nazwą zasady nauczania
- badanie wartości dydaktycznej poszczególnych metod nauczania oraz formułowanie reguł ich doboru i poprawnego wykorzystania w procesie dydaktycznym
- badanie środków dydaktycznych i optymalizacji warunków efektywnego ich stosowania w kształceniu (Dydaktyczne przedmioty materialne, które pośredniczą między poznającym podmiotem, a poznawanym przedmiotem. Za pomocą czego uczymy np. tablice, rysunki, telewizja)
- ustalanie najkorzystniejszych form organizacyjnych nauczania

2. Funkcje dydaktyki:
- funkcja diagnostyczna ? dostarcza wiedzy o stanie nauczania i uczenia się w szkołach i innych placówkach edukacyjnych
- funkcja prognostyczna ? wyłania się z analizy prawidłowości rządzących przebiegiem procesu nauczania ? uczenia się
- funkcja instrumentalno-techniczna ? wynika z badań metod, środków i warunków realizacji celów dydaktycznych
Można też mówić o dwojakiego rodzaju funkcjach:
- funkcja teoretyczna ? głównie o charakterze prognostycznym i diagnostycznym (dostarczenie wiedzy, określenie stanu wiedzy, prognoza, diagnoza i ocena kształcenia i samokształcenia)
- funkcja praktyczna ? głównie natury instrumentalno-technicznej (wiedza, która ma zastosowanie w praktyce)

3. Podział dydaktyki :
a) Dydaktyka ogólna ? zajmuje się analizą: celów i kształcenia, procesu edukacyjnego, zasad i metod kształcenia, form organizacyjnych tego procesu, środków dydaktycznych w odniesieniu do wszystkich przedmiotów i zczebli systemu kształcenia
b) Dydaktyki szczegółowe (dydaktyka przedmiotowa lub metodyka nauczania poszczególnych przedmiotów) ? badają one zawadniania charakterystyczne dla danego przedmiotu nauczania (np. metodyka nauczania matematyki) bądź szczebla szkoły (np. dydaktyka szkoły wyższej, metodyka nauczania podstawowego)
c) Dydaktyki o charakterze szczegółowym (np. dydaktyka dorosłych, dydaktyka wojskowa, dydaktyka doskonalenia zawodowego)
d) Dydaktyki specjalistyczne (np. dydaktyka nauczania dzieci lekko upośledzonych umysłowo)
Mogą być również ujęcia krzyżujące i mieszane.

III CELE KSZTAŁCENIA
1. Pojęcie:
- różne terminy określające teleologię edukacyjną: ?cele kształcenia?, ?cele kształcenia i wychowania?, ?cele edukacyjne?, ?cele nauczania?, ?cele dydaktyczno-wychowawcze?
- ?cele edukacji? ? świadomie założone skutki, które społeczeństwo pragnie osiągnąć przez funkcjonowanie systemu oświaty... /W. Okoń/
2. Cele wychowania:
- formułowane są w zależności od wielu czynników np. stosunków społeczno-ustrojowych i ekonomicznych kraju, poziomu nauki, techniki, kultury i tradycji
- zmierzają do zespolenia potrzeb społeczeństwa z interesami jednostki
- celem wychowania jest przygotowanie dzieci i młodzieży do czynnego udziału w życiu społecznym, kulturalnym i zawodowym
- głównym celem kształcenia i wychowania jest wszechstronny rozwój osobowości
3. Rodzaje kształcenia i ich cele:
a) kształcenie ogólne
- zapewnienie wszystkim uczniom optymalnego rozwoju intelektualnego,
- zaznajomienie uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i kulturze
- rozwijanie zdolności i zainteresowań poznawczych uczniów, a mianowicie ich krytycznego myślenia, uwagi, wyobraźni, pamięci, fantazji i różnych umiejętności praktycznych
- kształtowanie akceptowanego społecznie systemu wartości
- wdrażanie uczniów do samokształcenia
- zaznajomienie z ogólnymi podstawami produkcji i organizacji pracy z zakresie najważniejszych dziedzin wytwórczości (przemysł maszynowy, elektroniczny, chemiczny, rolnictwo) oraz wyposażenie w umiejętność posługiwania się najprostszymi narzędziami i maszynami
b) kształcenia zawodowe:
- wyposażenie w wiedzę i umiejętności podstawowe, dotyczące całej grupy zawodów pokrewnych, oraz specjalistyczne, niezbędne do wykonywania konkretnego zawodu
- rozwinięcie zainteresowań związanych z danym zawodem
- wdrożenie do stałego podnoszenia kwalifikacji
- przygotowanie do radzenia sobie na rynku pracy
4. Sposoby formułowania celów:
a) Cele główne ? wskazują kierunki dążenia, np. rozwijanie zainteresowań poznawczych studentów związanych z rolą i zadaniami nauczyciela w działalności dydaktyczno-wychowawczej
- zalety tak sformułowanych celów: bogate znaczeniowo, akcentują ważne wartości społeczne, są perswazyjne i zwięzłe.
- wady: wieloznaczność, nieokreśloność, idealizacja, deklaratywność,
b) Cele operacyjne ? stanowią opis wyników, jakie mają być uzyskane. Opis ten powinien być na tyle dokładny, by umożliwić rozpoznanie, czy cel został osiągnięty, a przynajmniej określenie sposobu sprawdzenia wyniku, np. jeden cel główny możemy zamienić na 2 operacyjne: (1) uczeń z własnej inicjatywy przynosi na lekcje materiały z nietypowymi zachowaniami uczniów, (2) uczeń potrafi samodzielnie przygotować i wygłosić krótki referat na wybrany temat dydaktyczno-wychowawczy (jak książki, filmy, materiały elektroniczne, opowieści pewnych osób)
- zalety tak sformułowanych celów: jednoznaczność, sposób zademonstrowania iż cel został osiągnięty, odnosi się wprost do ucznia, mobilizuje ucznia i nauczyciela
- wady: względne ubóstwo znaczenia, Podporządkowanie emocji i motywacji procesom poznawczym, poszatkowanie przedmiotu, pracochłonność

5. Operacjonalizacja celów - jest zamianą celu sformułowanego w postaci ogólnej na jeden lub więcej celów operacyjnych. W procesie tym cele kształcenia ulegają sprecyzowaniu, uszczegółowieniu i konkretyzacji, tracą przy tym swą ogólność i możliwość swobodnej interpretacji
Przykładowa procedura operacjonalizacji celów
Etapy Techniki pomocnicze
1. Zapisywanie celów w postaci ogólnej
2. Intuicyjny obraz ucznia osiągającego cel a) wyobrażenie populacji wzorcowej
b) burza mózgów
3. Luźne zapisy celów organizacyjnych c) próba inscenizacji
d) wykorzystanie taksonomii celów
4. Selekcja luźnych zapisów
5. Klasyfikacja luźnych zapisów
6. Sformułowanie celów operacyjnych e) próba komunikacji
f) egzamin pomyślany (jak odróżnię ucznia osiągającego cel od tego, który go nie osiąga)
7. Sprawdzenie celów operacyjnych
8. Ewentualne powtórzenie etapów 2-7

6. Taksonomia celów kształcenia (hierarchiczna klasyfikacja) ? hierarchiczność taksonomii polega na tym, że wyższe kategorie mieszczą w sobie niższe, a więc osiągnięcie celu wyższego mówi, iż cel niższy został także osiągnięty.
- taksonomia celów poznawczych (taksonomia celów nauczania) ? najbardziej popularna w Polsce jest ?Taksonomia ABC? B. Niemierko.

Taksonomia celów nauczania

POZIOM KATEGORIA
I. Wiadomości A. Zapamiętanie wiadomościB. Zrozumienie wiadomości
II. Umiejętności C. Stosowanie wiadomości w sytuacjach typowychD. Stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych

A. Zapamiętanie wiadomości ? oznacza gotowość ucznia do przypomnienia
sobie terminów, faktów, praw i teorii naukowych, zasad działania. Wiąże się to z elementarnym poziomem rozumienia tych wiadomości: uczeń nie powinien ich mylić.
B. Zrozumienie wiadomości ? oznacza, że uczeń potrafi je przedstawić w innej formie, niż ją zapamiętał, uporządkować i streścić
C. Stosowanie wiadomości sytuacjach typowych oznacza opanowanie przez ucznia umiejętności praktycznego posługiwania się wiadomościami wg podanych mu uprzednio wzorów
D. Stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych ? oznacza opanowanie przez ucznia umiejętności formułowania problemów, dokonywania analizy i syntezy nowych dla niego zjawisk, formułowania planu działania, tworzenia oryginalnych przedmiotów

Taksonomia celów wychowania

POZIOM KATEGORIA
I. Działania A. Uczestnictwo w działaniuB. Podejmowanie działania
II. Postawy C. Nastawienie na działanieD. System działań

A. Uczestnictwo w działaniu ? polega na świadomym i uważnym odbieraniu określonego rodzaju bodźców oraz wykonywania czynności odpowiadających przyjętej roli, jednak be wykazywania inicjatywy wychowanka
B. Podejmowanie działania ? polega na samorzutnym rozpoczynaniu danego rodzaju działania i wewnętrznym zaangażowaniu w wykonywanie danego rodzaju czynności
C. Nastawienie na działanie ? polega na konsekwentnym wykonywaniu danego rodzaju działania na skutek trwałej potrzeby wewnętrznej i dodatniego wartościowania jego wyników
D. System działań ? polega na regulowaniu określonego typu działalności za pomocą harmonijnie uporządkowanego zbioru zasad postępowania, z którymi wychowanek identyfikuje się do tego stopnia, że można je uważać za jego cechy osobowości

IV. TREŚCI KSZTAŁCENIA
1. Pojęcie treści kształcenia :
- wielość zdezaktualizowanych lub nie adekwatnych określeń: ?materiał nauczania?, ?materiał dydaktyczny?, ?materiał edukacyjny?
- ?... wiadomości i umiejętności z dziedziny nauki, kultury i sztuki oraz praktyki społecznej, przewidziane do opanowania przez uczniów podczas ich pobytu w szkole? (Cz. Kupisiewicz)
- ?... system informacji w kształceniu? (B. Niemierko)
- ?... to co stanowi przedmiot uczenia się przez przyswajanie, odkrywanie, działanie lub przezywanie? (W. Puślecki)
2. Wymagania stawiane treściom kształcenia: Treść powinna odzwierciedlać zarówno aktualne, jak i przyszłe, przewidywalne potrzeby społecznego, zawodowego i kulturalnego życia kraju, a także potrzeby indywidualne. Ponadto winna być zgodna z wymaganiami naukowymi (Czynniki determinujące dobór treści kształcenia):
a) Wymagania społeczne, zawodowe, kulturowe:
J.Szczepański całokształt życia społecznego dzieli na zakresy:
- działalność polityczna obywateli
- udział obywateli w realizacji polityki ludnościowej państwa
- aktywność zawodowa i kulturalna
- uczestnictwo w życiu grup nieformalnych
- procesy samokształcenia i samowychowania
Jeżeli chodzi o przygotowanie do działalności politycznej w demokratycznym społeczeństwie, uczniowie powinni zdobyć w szkole podstawowej takiej wiedzy, która by:
- przygotowała ich do odpowiedniego udziału w rządzeniu państwem, do ponoszenia odpowiedzialności za sprawy publiczne, a także pozwoliła im stać się w przyszłości pełnoprawnymi partnerami administracji państwowej i samorządowej
- umożliwiła im, jako przyszłym pracownikom skuteczne wypełnianie określonych zadań
Uzyskując odpowiednie wykształcenie w dziedzinie polityki ludnościowej, obywatel powinien również zastać przygotowany do życia rodzinnego, łącznie z planowaniem rodziny, do wychowania dzieci, do współpracy z funkcjonującymi w społeczeństwie instytucjami opiekuńczo-wychowawczymi itd.
Aby przysposobić uczniów do udziału w działalności gospodarczej, należałoby im zapewnić nie tylko określone wykształcenie zawodowe, lecz również wysoki poziom kultury technicznej, ukształtować postawy racjonalizatorskie, wyrobić poczucie odpowiedzialności za efekty jakościowe, ekonomiczne i ilościowe wykonywanej pracy itp.
Wdrożenie do systematycznej, kulturalnych zróżnicowanej treściowo recepcji dóbr kulturalnych, kulturalnych także stworzenie warunków umożliwiających mu pomnażanie tych dóbr.
b) Wymagania naukowe (aktualność treści):
- cykliczna weryfikacja programów nauczania (aktualne poszerzanie treści co 4-5 lat)
- natury psychologicznej (młodszy wiek szklony od 6 do 11 roku życia, wiek dorastania od 12 do 15 lat, wiek wczesnej młodości od 15 do 18 roku życia)
- natury dydaktycznej. Dotyczą doboru i układu treści kształcenia, wynikają głównie z konieczności przestrzegania postulatów systematyczności i korelacji.
? postulat systematyczności polega na tym, że treści kształcenia powinny być ułożone zgodnie z logiką wewnętrzną danej dziedziny
? postulat korelacji mówi, że muszą zachodzić związki pomiędzy poszczególnymi przedmiotami szkolnymi, przypisując jednemu z nich szczególną rolę w zaznajomieniu uczniów z daną dziedziną rzeczywistości
c) Wymagania pedagogiczne: (teorie doboru treści kształcenia)
- Materializm dydaktyczny (encyklopedyzm)
? twórcą nazwy był jej zdecydowany przeciwnik F.W.Drpfeld
? zwolennicy uważali, że zasadniczym celem pracy szkoły powinno być wyposażenie uczniów w jak największy zasób wiedzy ze wszystkich możliwych dziedzin nauki
- Formalizm dydaktyczny:
? nazwa pojawiła się pod koniec XVIII w,
? posługiwali się nią E. Shmid, A.A. H. Niemeyer
? treści kształcenia są środkiem służącym do rozwijania zdolności i zainteresowań poznawczych uczniów
? celem pracy szkoły jest pogłębianie, rozszerzanie i uszlachetnienie tych zdolności i zainteresowań
? głównym kryterium doboru treści powinna być wartość kształcąca danego przedmiotu, jego przydatność do kształcenia i rozwijania sił poznawczych uczniów
? teoretyczna podstawę tego kierunku stanowiło przekonanie o tzw. Transferze dodatnim, czyli przenoszeniu skutków jednego procesu uczenia się na inny(faworyzuje się przedmioty instrumentalne)
- Utylitaryzm dydaktyczny:
? twórcy: J. Dewey, G. Kerschensteiner
? kształcenie jest pojmowane jako ciągła rekonstrukcja doświadczenia, a proces kształcenia utożsamiany jest z jego celem. Istotnym czynnikiem w zakresie korelacji określonych przedmiotów szkolnych jest indywidualna i społeczna aktywność uczniów. Przy doborze treści należy się więc koncentrować na zajęciach ekspresyjnych i konstrukcyjnych. Czynniki te powinny umożliwić uczniowi uczenie się zgodne z idealnym programem, w którym nie ma żadnej kolejności i następstw przedmiotów. Jak z tego wynika rekonstrukcja społecznych doświadczeń ludzkości jest podstawowym kryterium doboru treści kształcenia. Uczyć tego co pożyteczne ? dzisiejsze rozumowanie
- Strukturalizm:
? terminem tym posłużył się K. Sośnicki
? ponieważ programy są przeładowane wiadomościami nie można ich redukować pomijając niektóre wiadomości, gdyż jest to sprzeczne z rozwojem naukowym
? należy włączyć do programu trwały dorobek każdej z nauk nawiązujący do jej historycznych źródeł i do najnowszych osiągnięć. Treść każdego przedmiotu dzielić na elementy podstawowe o trwałej wartości naukowej i kształcącej oraz na elementy wtórne
- Egzemplaryzm:
? twórcy to M. Wagenschein, H. Scheuerl
? zwolennicy tej teorii uważają, że konieczna jest redukcja programu nauczania. Aby jednak uniknąć zubożenia obrazu świata odzwierciedlanego w świadomości uczniów opracowano następujące sposoby nauczania:
* paradygmatyczne ? uczeń powinien poznać tyle ile jest mu bezwzględnie potrzebnie potrzebne aby wytworzyć sobie poprawny obraz zagadnienia, jako istotę. Nie przestrzega się rygorystycznie chronologicznego porządku, a nauczyciel ma swobodę wyboru określonych tematów
* egzemplaryczny układ treści ? zamiast przekazywać wiedzę w sposób ciągły należy operować ich egzemplarzami tematycznymi, przy czym każdy egzemplarz powinien być reprezentatywny dla tematu
- Teoria problemowo ? kompleksowa:
? twórca B. Suchodolski
? wykształcenie ogólne stanowi konieczny składnik wykształcenia zawodowego, ale jego treść nie może być wyznaczana wyłącznie przez potrzeby przyszłej pracy zawodowej lub studiów ponieważ stanowi ono podstawę pozazawodowego życia ludzi
? treści powinny dotyczyć problemów współczesnego świata
? układ treści w programach szkół podstawowych powinien być jednolity, natomiast zróżnicowanie należy wprowadzić na poziomach ponadpodstawowych
? zamiast dotychczasowego układu informacyjno-systematycznego należałoby wprowadzić problemowo-kompleksowy układ materiału nauczania
- Materializm funkcjonalny:
? twórca W. Okoń
? prócz wiedzy kładzie się tu nacisk na umiejętność posługiwania się nią w procesie przekształcania rzeczywistości
? u podnóża tej teorii leży założenie o integralnym związku poznania z działaniem
? Zgodnie z tym założeniem podstawowym kryterium doboru i układu treści programu powinny być względy światopoglądowe a w materiale nauczania należy eksponować ich idee przewodnią, należy także umożliwić wykorzystanie zdobytej wiedzy do przekształcania poszczególnych wycinków rzeczywistości
3. Układy treści kształcenia:
a) Układ liniowy - to układ w którym poszczególne partie materiału nauczania tworzą nieprzerwany ciąg ściśle ze sobą powiązanych i warunkujących się wzajemnie ogniw, realizowanych zazwyczaj tylko jeden raz w ciągu całego okresu nauki szkolnej, np. tabliczka mnożenia w matematyce
b) Układ koncentryczny ? to układ, w którym te same treści powtarza się co pewien czas, rozszerzając stopniowo ich zakres, wzbogacając o nowe składniki, pogłębiając omawiane związki i zależności
c) Układ spiralny ? to układ w którym uczniowie nie tracą z pola widzenia problemu wyjściowego, stopniowo wzbogacając zakres dotyczących go informacji oraz pogłębiają ich treść. W tym układzie nie ma przerw.

4. Plan nauczania ? dla danego typu szkoły obejmuje pełny rejestr realizowanych w szkole przedmiotów, ich rozkład na poszczególne lata nauki, a także liczbę godzin nauczania przeznaczoną dla każdego przedmiotu w pełnym cyklu pracy szkoły jak i w poszczególnych klasach. Tego rodzaju plan stanowi podstawę do opracowania programów nauczania poszczególnych przedmiotów.
5. Program nauczania:
- ?ustala jakie wiadomości, umiejętności i nawyki mają sobie przyswoić uczniowie, oraz w jakiej kolejności? /W.Okoń/
- ?wiadomości, umiejętności i nawyki o trwałych walorach poznawczych i wychowawczych oraz kolejność w jakiej uczniowie mają je przyswoić? /Cz. Kapusiewicz/
- nauczyciel rozpisuje na jego podstawie swoje zajęcia. Tworzy rejestr ? ilość godzin, lekcje powtórzeniowe, sprawdziany, jak będzie realizował tematy, podręczniki
- nazwa tradycyjna ? jest to dokument państwowy zawierający wykaz treści kształcenia z określonych przedmiotów przeznaczonych do realizacji w określonym typie szkół i poziomie nauczania. Pełna realizacja programu obowiązuje każdego nauczyciela. Wszystkie programy nauczania do roku 1999, posiadały jednolitą strukturę:
? uwagi wstępne (cele nauczania danego przedmiotu)
? materiał nauczania (czyli podstawowe informacje, pojęcia, prawa i ważniejsze hipotezy, metody, techniki pracy z zakresu dyscypliny naukowej odpowiadającej danemu przedmiotowi)
? uwagi o realizacji programu i wskazówki na temat metod, form organizacyjnych i środków umożliwiających skuteczną realizację materiału
6. Podstawa programowa:
- ujednolica wymagania na poszczególnych szczeblach
- reforma szkolna z 1999r. wprowadziła nowe kategorie pojęciowe dotyczące programu szkolnego, jego powstania i stosowania
- novum w tym zakresie to podstawa programowa kształcenia ogólnego dla sześcioletnich szkół podstawowych i gimnazjum
- I etap edukacyjny ? klasy I-III ? kształcenie zintegrowane. Podstawa programowa zawiera listę ogólnych haseł programowych przewidzianych do trzyletniej ich realizacji, np. ?swobodne i spontaniczne wypowiedzi uczniów? lub ?mierzenie, ważenie, obliczenia pieniężne, kalendarz?
- podstawa nie przewiduje rozkładu tych treści na poszczególne lata nauki szkolnej
- brak wykazu osiągnięć uczniów ? zarówno po 3 latach nauki, jak i po każdej klasie
- podstawa programowa obejmuje każdego nauczyciela. Obowiązek ten trudno jest wyegzekwować, ponieważ jej hasła są nieokreślone, np. rozmowy
- w oparciu o podstawy programowe przygotowano nauczycielom do wyboru wiele programów zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej, np. Moja szkoła
- II etap edukacyjny klasy IV ? VI
- występuje kształcenie przedmiotowe i blokowe, a obok tego ścieżki przedmiotowe (np. edukacja przedmiotowa)
- zwykle przedmiotowo realizuje się język polski i matematykę, a w bloki przedmioty przyrodnicze, artystyczne itp.

7. Podręczniki szkolne:
- książka zawierająca uporządkowaną wiedzę z określonej dziedziny i na określonym poziomie
- podręcznik rozwija szczegółowo treści kształcenia
- jest środkiem dydaktycznym
8. Funkcje podręcznika:
- informacyjna - podręcznik zawiera informacje z tych dziedzin rzeczywistości, które są reprezentowane przez dany przedmiot
- badawcza - wyraża się w problemowym ujęciu treści podręcznika oraz inspiracji do organizowania samodzielnej działalności uczniów w formie pytań i dyrektyw badawczych w ujęciu problemowo-badawczym
- transformacyjna - podręcznik przygotowuje do przetwarzania rzeczywistości
- samokształceniowa ? polega na wyrobieniu u uczniów nawyków i przyzwyczajeń do ustawicznego pogłębiania i aktualizowania wiedzy
- autokontrola - sprawdzanie ilości i jakości wiedzy
- samooceniająca - pozwala na samodzielną ocenę wyników w zakresie ilości i jakości wiedzy
- autokorektywna ? likwidowanie luk w wiadomościach

V. PROCES KSZTAŁCENIA
1. Proces kształcenia:
- proces w sensie ogólnym ? ciąg powiązanych ze sobą czynności, zjawisk, zdarzeń, które następują po sobie i w których każde zdarzenie uwarunkowane jest zdarzeniem poprzedzającym go
- proces kształcenia ? uporządkowany w czasie ciąg zdarzeń obejmujący czynności nauczycieli i czynników ukierunkowane przez odpowiedni dobór celów i treści, oraz uwzględniający takie warunki i środki, jakie służą wywołaniu pożądanych zmian w uczeniu /W. Okoń/
2. Cechy nowoczesnego modelu kształcenia:
- jedność uczenia się i nauczenia
- jedność oddziaływań dydaktycznych i wychowawczych
- wszechstronność
- możliwość obejmowania działalnością dydaktyczno-wychowawczą dzieci i młodzieży o zbliżonym roku życia, ale o różnym zasobie wiedzy wyjściowej
- elastyczność metodyczna i organizacyjna
4. Ogniwa procesu nauczania ? uczenia się w toku podającym:
a) Uświadomienie uczniom celów lekcji (uczeń: powstanie motywów uczenia się, nastawienie emocjonalne)
b) Podanie nowego materiału (uczeń: przyswojenie wiadomości)
? bezpośrednie zetknięcie
? poprzez zastępniki
? słowo mówione i drukowane
c) Uogólnienie nowego materiału (uczeń: opanowanie pojęć i sadów ogólnych oraz rozwiązywanie problemów)
Etapy tworzenia pojęć:
? kojarzenie nazw z odpowiadającymi im przedmiotami
? tworzenie przed pojęć na podstawie znajomości zewnętrznych cech rzeczy i zdarzeń
? nabywanie pojęć naukowych
Kształtowanie pojęć (metodycznie):
? zestawienie przedmiotu z innymi w celu wyłowienia go
? wyszukanie cech podobnych
? wyszukanie cech różniących
? określenie przez uczniów danego pojęcia na podstawie istotnych cech danego przedmiotu czy zjawiska
d) Utrwalanie nowego materiału (uczeń: przyswojenie usystematyzowanych, gruntownych, trwałych i operatywnych wiadomości)
Stosowanie zróżnicowanych form utrwalania:
? powtarzanie wiadomości w innej kolejności, niż to miało miejsce przy opracowaniu materiału
? rozszerzanie wiadomości
? klasyfikację
? ćwiczenia graficzne
? sprawdzanie w praktyce
? powtarzanie łańcuchowe jest niekorzystne
e) Kształtowanie umiejętności i nawyków
Umiejętność ? sprawność w posługiwaniu się właściwymi regułami przy wykonywaniu odpowiednich zadań.
Nawyk ? doskonale wyćwiczona, zautomatyzowana umiejętność.
Etapy:
? uświadomienie nazwy i znaczenia danej umiejętności
? sformułowanie reguły działania ? naukowej podstawy umiejętności lub nawyku
? pokazanie przez nauczyciela wzoru danej czynności
? pierwsze czynności uczniów wykonywane przy stałej kontroli nauczyciela
? systematyczne i samodzielne ćwiczenia w posługiwaniu się przyswojoną umiejętnością do momentu przekształcenia się jej w nawyk
f) Wiązanie teorii z praktyka
g) Kontrola i ocena wyników ucznia
h) Zadanie pracy domowej
5. Ogniwa procesu nauczania ? uczenia się w toku poszukującym:
a) Uświadomienie sobie przez uczniów, pracujących pod kierunkiem nauczyciela, określonej trudności o charakterze teoretycznym lub praktycznym
b) Słowne określenie napotkanej trudności
c) Formułowanie hipotez prowadzących do rozwiązania problemu i uzasadnienia każdej z nich na podstawie posiadanej wiedzy
d) Weryfikacja hipotez (empiryczna bądź teoretyczna) i wyłonienie jednej
e) W przypadku potwierdzenia hipotezy ? utrwalanie i zastosowanie w działalności praktycznej i teoretycznej
W przypadku wykazania fałszywości hipotezy ? powrócenie do trzeciego ogniwa (postępować tak do momentu aż uczniowie sformułują właściwa hipotezę i ostatecznie uzasadnią jej prawdziwość)
6.

VI. ZASADY KSZTAŁCENIA
1. Pojęcie:
- w tradycyjnej nomenklaturze stosowano termin ?zasady nauczania?
- współcześnie upowszechnia się termin ?zasady kształceni?
- ?są to normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajomić uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowania i zdolności poznawcze, wpajać im określone poglądy i przekonania oraz wdrażać do samokształcenia? /Cz .Kapisiewicz/
- ?...określają, jak należy realizować cele kształcenia? /Cz. Kapisiewicz/
- ? ogólne normy postępowania w czasie przygotowania i przeprowadzania lekcji...? /K. Kruszewski/
2. Źródła zasad kształcenia:
- powszechnie przyjętym źródłem zasad kształcenia jest analiza procesów dydaktycznych
- w skrajnych przypadkach zasady ?wyprowadzono?: z celów wychowania, doktryny ideologicznej
3. Typologia zasad kształcenia:
Szkoła współczesna
a) Zasada poglądowości:
- jest najstarszą i najbardziej znana zasadą. Sformułowana została przez W. Ratkego, upowszechniona przez J.A. Komenskiego
- skierowana przeciwko werbalizmowi (stosowaniu nieznanych uczniom wyrazów)
- oznacza zdobywanie wiedzy o rzeczywistości przez bezpośrednie poznawanie rzeczy i zjawisk, wydarzeń i procesów lub zetknięcie się z ich ?zastępnikami? ? środkami dydaktycznymi (popularnie nazywanymi ?pomocami naukowymi?)
- niezwykle istotna na szczeblu edukacji wczesnoszkolnej, bowiem uczniów w młodszym wieku szkolnym (od 7 do 11-12 roku życia) cechuje głównie umiejętność myślenia konkretno-obrazkowego
- stosownie do rozwoju myślenia hipotetyczno-dedukcyjnego należy zmniejszyć rodzaje i liczbę zalecanych uczniom do wykonania operacji na konkretnych przedmiotach, a zwiększać liczbę ćwiczeń uwzględniających operacje zinterioryzowane. Należy też pamiętać o potrzebie ?wzmacniania? tych operacji za pomocą odpowiednich rysunków i symboli
- podstawowym sposobem realizacji zasady poglądowości jest obserwacja
b) Zasada przystępności:
- zwana także zasadą stopniowania trudności
- wymaga uwzględnienia właściwości rozwojowych uczniów
- właściwości rozwojowe uczniów decydują o wyborze treści i metod kształcenia
- stopniowanie trudności polega na przechodzeniu:
? od tego co bliskie, do tego co dalekie
? od łatwiejszego do trudniejszego
? do znanego do nieznanego
c) Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów:
- realizacja tej zasady uzależniona jest od roli, jaką wyznacza się nauczycielowi w pracy dydaktyczno ? wychowawczej
- Szczegółowe reguły dydaktyczne wynikające z powyższej zasady:
? nauczyciel powinien starać się poznać indywidualne zainteresowania uczniów i rozwijać je w taki sposób, aby coraz bardziej uwzględniały obiektywne potrzeby społeczeństwa
? nauczyciel powinien stawiać uczniów w sytuacjach wymagających dostrzegania i wyjaśniania niezgodności między obserwowanymi faktami a posiadaną wiedzą
? nauczyciel powinien stwarzać warunki sprzyjające wdrażaniu uczniów do zespołowych form pracy
d) Zasada systematyczności:
- W. Okoń w nowszych publikacjach nazywa ją zasadą ?systemowości? i inaczej interpretuje
- we wczesnym znaczeniu jej treść nawiązywała do wymogu regularnej i uporządkowanej pracy zarówno ucznia, jak i nauczyciela.
- Istota tej zasady sprowadza się do:
? planowania i logicznego uporządkowania treści kształcenia
? nawiązywania do poznanych treści i ich utrwalanie
? wiązania treści kształcenia w logiczną całość
? ewaluacji procesu kształcenia
? systematycznego przygotowania się do lekcji
? sprawdzania i oceniania postępów uczniów
? właściwego przygotowania, zadawania, sprawdzania i oceniania pracy domowej uczniów
? systematyczna kontrola wyników uczenia, połączona z uzasadnioną i komunikowaną uczniom oceną ich pracy
e) Zasada operatywności wiedzy uczniów:
- wdrażanie uczniów do dostrzegania, formułowania i samodzielnego rozwiązywania określonych problemów teoretycznych i praktycznych
- nauczanie problemowe
f) Zasada wiązania teorii z praktyką:
- jej geneza sięga początków ery nowożytnej i poglądów Seneki Młodszego (4rok p.n.e. ? 65 n.e. ? wychowawca Nerona)
- oderwanie procesu kształcenia od rzeczywistości jest niebezpieczne i prowadzi do werbalno-abstrakcyjnego nauczania ( encyklopedyzmu)

4. Zasady kształcenia a proces kształcenia:
Zasady nauczania wynikają z analizy procesu nauczania ? uczenia się gdyż w wyniku tej analizy wykrywa się prawidłowości dotyczące określonych zjawisk dydaktycznych oraz ukazuje wzajemne, a zarazem obiektywne zależności między składnikami ww procesu (te składniki to uczeń, nauczyciel, materiał nauczania). Wg. Okonia po dokonaniu analizy procesu nauczania ? uczenia się można by zaniechać formułowania zasad nauczania. Rozumując w ten sposób można powiedzieć że ci pedagogowie, którzy zdają sobie sprawę, iż wyniki uzyskiwane przez ucznia są zależne od stopnia jego aktywności umysłowej, zdają sobie sprawę z tego że przestrzeganie zasad nauczania jest konieczne dla poprawienia efektywności procesu nauczania ? uczenia się.

Zasady kształcenia (nauczenia ? uczenia się) według wymienionych dydaktyków określane są jako ogólne normy postępowania dydaktycznego nauczyciela i działalności uczniów wynikające z podstawowych prawidłowości procesu dydaktycznego, których przestrzeganie zapewni lepszą realizację celów kształcenia. Zasada jest normą dydaktyczną, którą należy się kierować przy organizowaniu i realizacji procesu nauczania ? uczenia się

VII. METODY KSZTAŁCENIA
1. Pojęcie metody kształcenia:
- Methodos to po grecku droga, po której się stąpa, sposób postępowania
- niepoprawna terminologia ?metody nauczania?
- wg T. Kotarbińskiego ? metoda to sposób postępowania, który w podobnych przypadkach da się zastosować wielokrotnie (Traktat o dobrej robocie 1965)
- W. Okoń metodą kształcenia określa ?systematyczny sposób pracy nauczyciela z uczniami umożliwiający uczniom opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością jej zastosowania w praktyce, jak również rozwinięcie zdolności i zainteresowań umysłowych?
- Funkcjonują różne podziały metod kształcenia
2. Klasyfikacja metod kształcenia wg W. Okonia:
I. Metody asymilacji wiedzy (metody podające)
- Pogadanka - swoista rozmowa nauczyciela z uczniami, zmierzająca do osiągnięcia założonego przez nauczyciela celu.Ma różnorakie zastosowanie w procesie ształcenia:
? pogadanka wstępna
? pogadanka zaznajamiająca uczniów z nowym materiałem
? syntetyzująca i utrwalająca
? pogadanka kontrolna
- Dyskusja ? polega na wymianie poglądów (pisemnej lub ustnej) na określony temat. Jest to wspólne rozpatrywanie jakiegoś zagadnienia. Dyskusja wymaga dużej dojrzałości intelektualnej uczniów. Jej celem jest rozwiązanie jakiegoś problemu praktycznego bądź teoretycznego lub ustalenie wspólnego stanowiska w określonej sprawie. Rodzaje dyskusji:
? dyskusja rozwijająca się w toku wspólnego rozwiązywania problemu]
? dyskusja ukierunkowana na kształtowanie przekonań uczniów
? dyskusja mająca za zadanie uzupełnienie własnej wiedzy przez uczniów
- Wykład ? uporządkowany, logiczny i systematyczny przekaz określonych treści koncentrujących się wokół ściśle wcześniej sprecyzowanego tematu. Wymaga dużej dojrzałości umysłowej uczniów. Rodzaje wykładów:
? wykład konwencjonalny
? wykład problemowy
? wykład konwersatoryjny
- Praca z książką ? najczęściej stosowany sposób samodzielnej pracy z książką:
? uczenie się z podręcznika
? sporządzanie notatek
? posługiwanie się lekturą uzupełniającą
- Opis - dotyczy na ogół charakterystyki cech, budowy, struktury itp. Określonych rzeczy tzn. tego, co jest względnie stałe. Opis służy do przedstawienia układów statycznych
- Opowiadanie - polega na zaznajamianiu uczniów z określonymi rzeczami i wydarzeniami w formie słownego opisu. Opowiadanie zastępuje obserwację naturalnych rzeczy i zjawisk oraz wdraża uczniów do słuchania ze zrozumieniem i zapamiętywania najważniejszych faktów. Opowiadanie odnosi się do przedstawienia za pomocą słów przebiegu zdarzeń, a więc tego co dzieje się w czasie, służy ono głównie uwydatnieniu dynamiki akcji

II. Metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy:
- Klasyczna metoda problemowa
? metoda sformułowana przez Deweya, jej podstawą teoretyczna jest Deweyowski ?pełny akt myślenia?
? w praktyce edukacyjnej metoda ta zawiera następujące ogniwa:
1. Tworzenie sytuacji problemowej w celu wyłonienia problemu głównego
2. Formułowanie problemów i pomysłów ich rozwiązania
3. Weryfikacja pomysłów rozwiązania
4. Porządkowanie i stosowanie uzyskanych wyników w nowych zadaniach o charakterze praktycznym bądź teoretycznym
- Metoda przypadków:
? jej przedmiotem są ?kazusy?, czyli retrospektywne sytuacje dane do rozstrzygnięcia. Uczniowie po zapoznaniu się z sytuacja problemową wytwarzają pomysły rozwiązania ujętego w nim problemu, następnie zgłaszają pomysły rozwiązania, potem je wartościują i wybierają rozwiązanie najlepsze. Po tej fazie nauczyciel zapoznaje uczniów z rozwiązaniem rzeczywistym. Następuje porównanie rozwiązania uczniów z rzeczywistym
- Metoda sytuacyjna:
? jest zbliżona do metody przypadków, ale różni się wieloma elementami. Przede wszystkim obszernymi opisami sytuacyjnymi.
? Metodą sytuacyjną rozwiązuje się problemy prospektywne o charakterze rzeczywistym lub fikcyjnym, lecz prawdopodobnym. Dalsze etapy postępowania są podobne do metody przypadków, z wyjątkiem dwóch ostatnich:
? Ta złożona sytuacja zwykle dotyczy jakieś instytucji, niezbędne jest więc poznanie przez uczniów opisu tej instytucji i zasad jej funkcjonowania. Wymaga przygotowania opisów, wraz z załącznikami w postaci tablic, schematów, projektów zmian.
- Giełda pomysłów:
? głównym zadaniem giełdy pomysłów jest rozwijanie zdolności wytwarzania maksymalnej ilości pomysłów rozwiązania rozpatrywanego problemu w możliwie krótkim czasie. Po tej fazie następuje przerwa i odroczenie wartościowania wymyślonych pomysłów, następuje wybór najlepszego (droga głosowania)
? metoda lubiana przez uczniów
- Mikronauczanie:
? jest to metoda twórczego uczenia się złożonych sytuacji praktycznych, szczególnie spopularyzowana w kształceniu nauczycieli
- Gry dydaktyczne:
? gra ? taki rodzaj zabawy, który wymaga przestrzegania dokładnie określonych reguł
? zabawy inscenizacyjne ? polegają na graniu roli w sytuacji fikcyjnej. Uczeń odtwarza zachowanie jakieś postaci, starając się przyjąć na siebie jej ?rolę?. Może to być rola osoby rzeczywistej, kiedyś lub obecnie żyjącej, lub rola postaci wymyślonej. Grając daną rolę trzeba podporządkować się systemowi reguł funkcjonujących w obrębie tych struktur życia społecznego, w jakich ta postać funkcjonowała lub mogłaby funkcjonować
? gry symulacyjne ? polegają na odtworzeniu bardziej złożonych sytuacji problemowych, wymagających samodzielnego rozwiązania. Pierwsze gry tego rodzaju stosowano w szkołach wojskowych(symulacje bitew). Potem zaczęto symulować inne dziedziny życia. W polskim szkolnictwie nie zyskały większej popularności
? gry logiczne (kostka Rubika)
III. Metody waloryzacyjne (eksponujące):
- Metody impresyjne (inaczej eksponujące wartości):
? łac. Impressio ? wrażenie, odczucie, przeżycie
? polega na oddziaływaniu na uczniów odpowiednimi wartościami estetycznymi, moralnymi, społecznymi bądź naukowymi.
? np., zwiedzanie wystawy tematycznej w muzeum historycznym, oglądanie filmu ?Potop?
- Metody ekspresyjne:
? ich istota sprowadza się do stworzenia sytuacji, w których uczniowie sami wytwarzają bądź odtwarzają dane wartości. Wyrażają niejako siebie, a zarazem je przezywają
? np. czynny udział uczniów w przedstawieniu szkolnym w roli aktorów, scenografów, reżyserów, organizatorów widowni, autorów dzieł scenicznych; stworzenie obrazu, rzeźby, wystawy prac
IV. Metody praktyczne:
- Metody ćwiczebne:
? sprowadzają się do kształtowania umiejętności i nawyków (umiejętności językowe, prowadzenie samochodu, umiejętności posługiwania się narzędziami pracy)
- Metody realizacji zadań wytwórczych:
? uczniowie wykonują prace użytkowe z drewna, szkła, metalu, masy plastycznej
3. Kryteria doboru metod kształcenia:
We współczesnym systemie dydaktycznym dobór metod nauczania zależy od celów, treści i zadań dydaktycznych oraz od wieku uczniów i warunków technicznych. Ważne są także następujące czynniki: u uczniów (wiek, możliwości, zdolności, posiadana wiedza, zainteresowania), u nauczycieli (posiadana przez niego wiedza, znajomość metod kształcenia, ich efektywność i umiejętność wykorzystania), formy organizacyjne, środki dydaktyczne. Nie znaczy to jednak, że poszczególne grupy metod lub pojedyncze metody, należące do tych grup, trzeba wiązać rygorystycznie np. z określonymi fazami rozwoju psychofizycznego uczniów. Wynika stąd, że kryteria doboru metod nauczania mają nie tyle charakter wykluczający, co raczej ukierunkowujący , że wskazują tendencje główne, aczkolwiek nie jedyne.

Przy doborze metod wracamy uwagę na ? poziom, wiek, warunki techniczne, umiejętności wykorzystania metod przez nauczyciela i ich znajomość, efektywność.

VIII. FORMY ORGANIZACYJNE KSZTAŁCENIA
1. Pojecie:
- decydują podobnie jak inne elementy procesu kształcenia o skuteczności pracy dydaktyczno ? wychowawczej
- wskazują, jak organizować pracę dydaktyczna stosownie do tego kto, gdzie, kiedy i w jakim celu ma być przedmiotem kształcenia
2. Kryteria podziału organizacyjnych form kształcenia
- podstawę podziału organizacyjnych form kształcenia stanowią następujące kryteria:
? liczba uczniów uczestniczących w procesie kształcenia
? miejsce realizacji tego procesu
? czas trwania zajęć dydaktycznych
- wyróżnia się organizacyjne formy pracy szkoły oraz organizacyjne formy pracy uczniów
3. Organizacyjne formy pracy szkoły:
- Cz. Kupisiewicz dzieli je na zajęcia szkolne i pozaszkolne (podział ze wzg. na miejsce realizacji):
? zajęcia szkolne: klasowo-lekcyjne, laboratoryjne, świetlicowe, warsztatowo-produkcyjne, zajęcia komputerowe, na działce szkolnej
? zajęcia pozaszkolne (pozalekcyjne): praca domowa, wycieczka, koła zainteresowań, zajęcia w warsztatach produkcyjnych, usługowych itp.,
4. Szkolne zajęcia dydaktyczne uczniów:
a) System klasowo-lekcyjny:
- najstarszą organizacyjną forma pracy szkoły jest lekcja. Stosuje się ją od XVI w., kiedy Johannes Sturm w zorganizowanym przez siebie gimnazjum humanistycznym w Strasburgu wprowadził system klasowo-lekcyjny, który rozwinął Jan Amos Komeński. Wcześniej miało miejsce nauczanie jednostkowe.
- system klasowo-lekcyjny posiada następujące cechy:
? z uczniów o tym samym lub zbliżonym wieku życia tworzy się odrębne klasy
? każda klasa pracuje zgodnie z przeznaczonym dla niej rocznym planem nauczania
? podstawową jednostkę organizowanych dla uczniów zajęć dydaktyczno ? wychowawczych stanowi lekcja
? z wyjątkiem klas najniższych każda lekcja poświęcona jest w zasadzie jednemu przedmiotowi nauczania
? pracą uczniów kieruje nauczyciel. On też ocenia ich postępy w nauce w zakresie danego przedmiotu i decyduje o promowaniu bądź nie promowaniu do następnej klasy
- system klasowo-lekcyjny, mimo ostrej krytyki utrzymał się i w coraz doskonalszej formie trwa po dziś dzień
b) Zajęcia laboratoryjne:
- inaczej system pracowniany
- nazwa od laboratorium, czyli pracowni odpowiednio wyposażonej przeznaczonej do wykonywania odpowiednich doświadczeń.
- forma organizacyjna pracy szkoły polegająca na przeprowadzeniu zajęć z uczniami w pracowniach (gabinetach) przedmiotowych, wyposażonych w sprzęt, umożliwiający uczniom przeprowadzanie doświadczeń w grupach lub indywidualnie

c) Zajęcia świetlicowe:
- jest to szkolna placówka oświatowo-wychowawcza, organizująca czas wolny uczniów po obowiązkowych zajęciach edukacyjnych umożliwiająca im rozwijanie swoich zainteresowań oraz wykonywanie prac domowych
d) Zajęcia warsztatowo-produkcyjne:
- dotyczy szkolnictwa zawodowego
- organizuje się je w warsztatach szkolnych lub ich odpowiednikach, np. szkolnym gospodarstwie ogrodniczym
5. Pozalekcyjne formy zajęć dydaktycznych uczniów:
- organizuje je szkoła w godzinach wolnych od obligatoryjnych zajęć edukacyjnych
a) Praca domowa uczniów:
- od starożytności po średniowiecze odnotowano brak pracy domowej uczniów
- jej początków można się doszukać dopiero w późnym średniowieczu. Miało to związek z pojawieniem się ?tabliczek woskowych? służących do sporządzania notatek, które po pewnym czasie można było wymazać. Zapisane treści stanowiły przedmiot pamięciowej nauki domowej. Dominującą wówczas metodą nauczania był wykład dyktowany
- nowe idee, renesans starożytnej kultury, odkrycia geograficzne, rozwój nauki, sztuki, kultury, przemysłu i handlu zwielokrotniły dotychczasową wiedzę. W odrodzeniu powstał system klasowo-lekcyjny, a wraz z nim zadawanie uczniom pracy domowej
- w XVII w. na skutek upowszechnienia się książek nastąpił wzrost obciążenia uczniów pracami domowymi. Właściwie proces nauczania przeniesiono do domu. Szkoła ograniczała się do zadawania materiału do domu. Czyniono to wskazując od jakiego miejsca i ile uczeń ma przyswoić. Konsekwentnie sprawdzano wyuczone treści
- zmiana w podejściu do pracy domowej uczniów trwała do zapanowania w szkolnictwie europejskim systemu herbartowskiego, czyli kształcenia formalnego (koniec XVIIIw.). Herbartyzm nie interesował się nauka domową ucznia. Z czasem nauczanie formalne przekształciło się w nauczanie mechaniczne, a to wymagało uczenia się pamięciowego, także poza szkołą
- w latach dwudziestych XX w. pod wpływem progresywizmu nastąpiła krytyka pracy domowej uczniów. Różne prądy i kierunki pedagogiczne ją eliminowały bądź znacznie ograniczały
- centralne akta normatywne dotyczące prac domowych uczniów to odpowiednie zarządzania lub instrukcje ministerialne
- wewnątrz szkolne akta normatywne to przede wszystkim statuty szkolne lub odpowiednie regulaminy
- do roku 1992 (wtedy szkoły otrzymały autonomię) ministerstwo centralnie sterowało nauką domową uczniów, w licznych aktach normatywnych pouczano czym jest praca domowa uczniów, określano zasady zadawania, przestrzegano przed jej nadmiarem
- przeciążenia uczniów pracami domowymi było tak duże, że nawet Kodeks Ucznia z roku 1975 w art. 7 zapewniał uczniom ?prawo do jednego popołudnia w tygodniu wolnego od zadań domowych?
- cele pracy domowej:
? w zakresie dydaktycznym jest: utrwalenie, poszerzenie i zagłębienie ich wiedzy oraz rozwinięcie umiejętności jej stosowania, gromadzenia, weryfikowania i uogólniania, a nadto wdrażanie do samokształcenia, samodzielnego myślenia i działania
? w zakresie wychowawczym: rozbudzania potrzeby wiedzy i zdobycia określonych umiejętności, kształtowanie woli, wdrażanie do należytego traktowania obowiązków szkolnych, wzmacnianie wiary we własne możliwości, zaspokajanie zainteresowań uczniów, kształtowanie przyzwyczajeń do systematycznego i racjonalnego uczenia się, rozwijanie inicjatywy, pomysłowości i zdolności twórczych
- rodzaje prac domowych (wyróżnione zostały ze wzg. na kryterium charakteru dominujących czynności w trakcie ich wykonywania)
? czytanie * pisanie * mówienie
? nauka wiersza na pamięć * obliczanie
? wykonywanie określonych przedmiotów
? gromadzenie zbiorów * rysowanie
- formy zadań domowych (wydzielono je z uwagi na główny typ czynności realizacyjnych):
? pisemna
? ustna
? czynnościowa
? mieszana
- przygotowanie pracy domowej:
? każda praca domowa musi być dobrze przygotowana zarówno pod względem rzeczowym, jak i metodycznym. Dokonuje się tego w ramach ogólnego przygotowania się nauczyciela do konkretnej lekcji
? zadanie domowe należy zaplanować w konspekcie lekcji
- zadawanie pracy domowej:
w praktyce edukacyjnej można się spotkać z trzema sposobami zadawania pracy domowej:
? zadawanie mechaniczne ? charakteryzujące się żywiołowościa
? zadawanie z objaśnieniem
? zadawanie z wprowadzeniem ucznia w procedurę wykonania zadanej pracy
- sposób ustalania zadań domowych:
? nauczanie przez nauczyciela
? uzupełnianie propozycji nauczyciela przez uczniów, wspólne podjęcie decyzji o zadaniu domowym
? oferowanie uczniom zadań do wyboru
? proponowanie zadań domowych do dobrowolnego ich wykonania przez uczniów
? inicjowanie zadań domowych przez uczniów
- sprawdzanie i ocenianie prac domowych (każda zadana uczniom praca do domu powinna być sprawdzona i oceniona)
? przejście po klasie i wybiórczy ogląd wykonanego zadania z postanowieniem lub nie oceny
? przywołanie do biurka wybranych uczniów i skontrolowanie ich prac
? skierowanie do klasy pytanie typu ?kto nie odrobił zadania)
? zabranie do domu zeszytów celem ich sprawdzenia
? wzajemne sprawdzanie zadań domowych przez uczniów
? odpytywanie (tego czego uczniowie mieli się nauczyć)
? inne
b) Wycieczka szkolna:
- stanowi integralny składnik procesu nauczania ? uczenia się
- sprzyja poznaniu bezpośredniemu poznawaniu rzeczywistości oraz weryfikacji wiedzy zdobytej na drodze poznania pośredniego
- wymaga odpowiedniego przygotowania oraz jasnego sprecyzowania jej celów
- w czasie wycieczki uczniowie realizują przydzielone im zadania. Ich wykonanie podlega sprawdzeniu i ocenie
- po powrocie z wycieczki jej spostrzeżenia wykorzystuje się w lekcyjnej pracy dydaktyczno - wychowawczej
c) Koła zainteresowań:
- fakultatywna forma zajęć edukacyjnych dla uczniów organizowana przez szkołę w czasie pozalekcyjnym
- cele ? rozwijanie wielokrotnych zainteresowań uczniów
d) Zajęcia w zakładach pracy:
- jest to typowa forma zajęć pozaszkolnych organizowanych głównie przez szkoły zawodowe
6. Organizacyjne formy pracy uczniów:
- ze wzg. na liczbę uczniów biorących udział w szkolnym procesie dydaktycznym oraz stworzony zakres potencjalnej ich aktywności edukacyjnej przez określone formy organizacyjne, w których ów proces przebiega, wyróżnia się odpowiednie formy organizacyjne pracy uczniów,
- najczęściej wymienia się 4 organizacyjne formy pracy uczniów ? indywidualną, jednostkową, zbiorową, grupową
a) Forma indywidualna:
- jest najstarszą, chociaż najmniej stosowana w szkolnictwie
- powstała jeszcze w starożytności
- mamy z nią do czynienia wówczas, kiedy zbiór uczestników procesu kształcenia składa się z 2 osób, czyli nauczyciela i ucznia (np. korepetycje, tzw. nauczanie indywidualne dla dzieci chorych)
b) Forma zbiorowa:
- najbardziej rozpowszechniona forma pracy uczniów na wszystkich szczeblach edukacyjnych
- jej istota polega na tym, że uczniowie zgromadzeni w jednym pomieszczeniu (klasie) wykonują te same zadania
- uczniowie pracują zbiorowo wtedy, kiedy słuchają opowiadania nauczyciela, odpowiadają na jego pytania, recytują wiersz, dyskutują na określony temat, itp.
- W pracy zbiorowej nie wszyscy uczniowie biorą aktywny udział, a nauczyciel często tego nie zauważa
c) Forma jednostkowa:
- występuje wtedy, kiedy zbiór uczniów danej klasy wykonuje indywidualnie określone zadania szkolne na ?własny rachunek?
- jest to swoista forma w formie zbiorowej
d) Forma grupowa:
- jedna z najmłodszych form pracy uczniów
- jej istota polega na tym, że społeczność uczniowską danej klasy dzieli się na kilka kilkuosobowych grup, które wykonują określonego typu zadania
- skład grupy jest stały (powinno występować zróżnicowanie uczniów jeśli chodzi o wiedzę, umiejętności)
- pracą grupy kieruje przewodniczący
- praca grupowa może być jednolita ? wszystkie grupy wykonują identyczne zadanie. Wykonanie tych cząstkowych zadań składa się na całościowe rozwiązanie danego zadania.
IX. NIEPOWODZENIA SZKOLNE
1. Niepowodzenia szkolne:
- wyraźne rozbieżności "między celami edukacji a osiągnięciami szkolnymi uczniów oraz kształtowaniem się negatywnego stosunku młodzieży wobec wymagań szkoły" /W. Okoń/
- sytuacje, w których występują wyraźne rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi i dydaktycznymi szkoły a zachowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania. Zakładamy przy tym, że wymagania szkoły są zgodne z uznawanymi przez społeczeństwo celami wychowania oraz adekwatne w stosunku do obowiązujących programów /Cz. Kupisiewicz/

- Niepowodzenia ukryte - występują wówczas, gdy nie dostrzegamy braków w wiadomościach, umiejętnościach lub nawykach uczniów, mimo że braki tego rodzaju z punktu widzenia celów oraz programu nauczania rzeczywiście istnieją. Niepowodzenia ukryte prowadzą zazwyczaj do niepowodzeń jawnych
- Niepowodzenia jawne - występują wówczas gdy nauczyciel stwierdza określone braki w opanowywanej przez ucznia wiedzy i w rezultacie ocenia wyniki jego pracy jako ,,niedostateczne?
- Jawne opóźnienie przejściowe - w przypadku, gdy ocena niedostateczna nie obejmuje całorocznej pracy ucznia, lecz odnosi się do rezultatów uzyskanych przez niego np. w ciągu pierwszego semestru nauki szkolnej
- Drugoroczność - Jeżeli ocena niedostateczna odnosi się do wyników całorocznej pracy ucznia, musi on na ogół powtarzać klasę ? staje się uczniem drugorocznym
- Odsiew szkolny - całkowitego przerwania przez ucznia nauki w szkole przed jej ukończeniem

2. Czesław Kupisiewicz wyróżnia cztery fazy rozwoju niepowodzenia:
a) pojawienie się drobnych luk w opanowanym przez uczniów materiale
programowym w zakresie jednego tylko przedmiotu nauczania, powstanie
niechęci do nauki tego przedmiotu
b) wystąpienie znacznych luk w wiadomościach z kilku przedmiotów nauczania, brak zainteresowań nauka, niechęć do nauki
c) wystąpienie drugoroczności; zaburzenia w zachowaniu uczniów
d) odsiew uczniów ze szkół
3. Przyczyny niepowodzeń szkolnych:
a) Przyczyny społeczno-ekonomiczne:
- całokształt tych względnie trwałych warunków materialnych, społecznych i kulturalnych, które powodują niekorzystną sytuację życiową dziecka w środowisku rodzinnym, szkolnym i pozaszkolnym
- zła sytuacja materialna rodziny, warunki mieszkaniowe
- praca i obowiązki ucznia w gospodarstwie domowym
- złe warunki odrabiania prac domowych i miejsce do nauki
- rozpad struktury rodziny i zakłócenia jej wewnętrznej atmosfery
- niski poziom intelektualny i kulturalny rodziców
- brak zrozumienia i zaspokojenia potrzeb dziecka
- brak zainteresowania nauką dziecka, lekceważące odnoszą się do szkoły, nauczyciela
- postawa nadopiekuńcza rodziców wyrażająca się w wyręczaniu dziecka, usuwaniu wszystkich przeszkód, nie wymaganiu wysiłku od dziecka
- postawa nadmiernego wymagania, nie licząca się z możliwościami dziecka, stale karząca
- bariery edukacyjne na wsiach (mniejsza liczba szkół, niższy poziom pracy tych szkół, niższy poziom wykształcenia rodziców i ich małe możliwości finansowe, a za tym idzie mniejsza możliwość wysłania dzieci do szkół ponadgimnazjalnych)
b) Przyczyny dydaktyczne:
- to podejście ucznia, nauczyciela (narzędzia jego działalności) oraz szkoła
- wadliwa praca ucznia:
? brak odpowiednich warunków do nauki
? niechętny stosunek do nauki, niesystematyczność, lekceważenie obowiązków szkolnych, wagary
- działalność dydaktyczna nauczyciela:
? błędy metodyczne i wychowawcze wynikające z niedostatecznej współczesnej teorii pedagogicznej oraz posługiwania się teorią
w praktyce
? błędy oraz usterki metodyczne i wychowawcze wynikające z niedostatecznej znajomości uczniów
? niedostateczna opieka nad uczniami opóźnionymi w nauce
? nie przygotowywanie się do lekcji, zaniedbywanie samokształcenia i podnoszenia kwalifikacji
- nieodpowiednie zewnętrzne warunki pracy dydaktycznej nauczyciela:
? różnorodne braki istniejącego systemu szkolnego, nieprzystosowanie szkół do wymagań współczesnej nauki i techniki
? nieprzystosowanie programów nauczania do możliwości intelektualnych oraz społecznie uwarunkowanych zainteresowań oraz potrzeb uczniów
? nieodpowiedni poziom podręczników pod wzg. merytorycznym i metodycznym
? niedostateczne wyposażenie szkól i pracowni przedmiotowych w niezbędny sprzęt i pomoce naukowe
? trudne warunki organizacyjne pracy szkół, nadmierna liczba uczniów w klasie, nieracjonalna organizacja zajęć szkolnych
c) Przyczyny biopsychiczne:
- to czynniki tkwiące w dziecku
- zaburzenia rozwoju dziecka, np. słaby rozwój umysłowy, wady słuchu, wzroku, wymowy
- zły stan zdrowia ? który odbija się niekorzystnie na ukł. nerwowym, a tym samym na jego rozwoju umysłowym. Chore dziecko opuszcza lekcje, nie nadąża za programem
- nadpobudliwość psychoruchowa ? dziecko nie potrafi skupić
- zaburzona lateralizacja ? przewaga jednej ze stron czynnościowych ciała:
? wczesna ? wcześniej się zaczyna, usprawnia się jedna ze stron
? silna ? zdecydowanie lepiej wykonywać lewą niż prawą
? jednostronna ? wszystko po jednej stronie
- dysfunkcje analizatora słuchowego, wzrokowego i ruchowego
? dzieci z zaburzona analizą i syntezą słuchową słyszą prawidłowo
poszczególne dźwięki, ale nie potrafią ich wyróżnić z potoku słów. Zakłócenia korowych funkcji analizatora słuchowego mogą stać się przyczyną nieprawidłowego rozwoju mowy dziecka: zasób słów ubogi, z trudem przyswajanie długich i trudnych wyrazów, występują trudności w formułowaniu wypowiedzi ustnych i pisemnych, jak również w rozumieniu instrukcji i poleceń słuchowych. Występują także trudności w pisaniu: opuszczają litery i sylaby, opuszczają końcówki wyrazów
? zaburzenia percepcji wzrokowej często związane są z zaburzeniami procesu lateralizacji. Dzieci mają trudności w rozumieniu czytanego tekstu. Rysunki są ubogie w szczegóły, mają zakłócone proporcje i stosunki przestrzenne. W późniejszych latach nauki utrudniona jest nauka geografii, geometrii, języków obcych
? do najczęstszych objawów zaburzeń rozwoju ruchowego zalicza się: obniżenie percepcji i szybkości ruchów docelowych (dzieci piszą wolno i brzydko, litery są zbyt małe lub duże), współruchy (dodatkowe ruchy, niepotrzebne z punktu widzenia celu i efektu wykonanej czynności), wadliwa regulacja napięcia mięśniowego (dzieci często łamią przyrządy do pisania, niszczą zeszyty)
- obniżenie sprawności manualnych ? dzieci niezręczne
- obniżona sprawność intelektualna dziecka, obniżony poziom inteligencji
- różne zakłócenia w rozwoju uczuciowości, motywacji i postaw, a także związane z nimi zaburzenia funkcjonowania społecznego
4. Zapobieganie niepowodzeniom szkolnym:
a) Profilaktyka pedagogiczna ? rozpoznanie i zapobieganie powstawaniu luk i zaległości w opanowanym przez uczniów materiale:
- wprowadzenie nauczania problemowo ? grupowego
- systematyczne powtarzanie materiału
- jawne ocenianie wyników nauczania
- koordynacja pracy dydaktyczno ? wychowawczej nauczycieli uczących w danej klasie
- organizowanie samopomocy uczniowskiej
- ścisła współpraca z rodzicami
- stosować metody aktywizujące uczniów
- prowadzić lekcje różnymi metodami i stosować różnorodne formy pracy z uczniami
- polecać uczniom poszerzanie wiadomości w oparciu o inne źródła jak podręcznik (encyklopedie multimedialne, słowniki, literaturę, albumy, atlasy, Internet)
- podnosić permanentnie kwalifikacje pedagogiczne poprzez udział w różnych formach dokształcania i doskonalenia zawodowego
- dogłębnie poznawać uczniów, ich zdolności, zainteresowania, potrzeby, trudności
- systematycznie kontrolować odrabianie prac domowych przez uczniów
b) Diagnoza ? określenie stanu niepowodzeń- jakie uczeń ma zaległości ? współpraca nauczyciela i pedagoga z rodzicami, prowadzenie dziennika obserwacji ucznia
b) Terapia pedagogiczna ? likwidowanie zaległości w nauce, wskazania nauczyciela
- terapia indywidualna:
? kontakt ucznia słabszego z uczniem zdolnym
? powierzanie uczniowi mającemu kłopoty pewnych obowiązków związanych z przedmiotem
? włączanie uczniów słabych do zespołów wyrównawczych
? systematyczna kontrola wykonywanych przez dziecko zadań
? indywidualizacja nauczania
? angażowanie zagrożonych wychowawczo uczniów zdolnych do kół zainteresowań i konkursów szkolnych
- terapia grupowa:
? zajęcia w zespołach mających charakter samopomocy koleżeńskiej
? zajęcia w grupach wyrównawczych

X. NIEPOWODZENIA DYDAKTYCZNE A TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZE
1. Trudności wychowawcze:
- terminem tym określa się najczęściej zaburzenia zachowania się dziecka. Pojęcie ?trudności wychowawcze? jest zamiennie używane z takimi pojęciami, jak np. ?nieprzystosowanie?, czy ?niedostosowanie społeczne?.
- "to takie zachowanie dzieci, które jest niezgodne z przyjętymi normami życia społecznego, równocześnie uporczywe i nie poddające się zwykłym zabiegom wychowawczym? /A. Lewicki
- pojęcie to nie ma jednolitego znaczenia. Czasem określa się tym terminem drobne wykroczenia, konflikty, złe przyzwyczajenia, nieposłuszeństwo, egoizm, lękliwość, lenistwo, czasem znaczne odchylenia od normy jak nerwice, zaburzenia w zachowaniu się na podłożu organicznym, przestępczość nieletnich
- trudności sprawiają zarówno dzieci lękliwe i nieśmiałe, skryte i zamknięte w sobie, izolujące się od towarzystwa rówieśników i dorosłych, jak i dzieci nadmiernie ruchliwe i żywe, zazdrosne i agresywne, kapryśne i niestałe w swych sympatiach i antypatiach, niekonsekwentne w dążeniach i ich realizacji
- zakres trudności wychowawczych jest niezwykle szeroki, różny jest też stopień ich nasilenia i trwałości
2. Klasyfikacja trudności wychowawczych:
- trudności wynikające z zaniedbań wychowawczych oraz negatywnych oddziaływań środowiska rodzinnego
- trudności związane z niepowodzeniami szkolnymi dzieci i młodzieży(ale nie same niepowodzenia)
- trudności spowodowane błędami wychowawczymi, głównie w środowisku rodzinnym
- trudności wynikające z nieprawidłowego funkcjonowania rodziny
- trudności związane z psychofizycznym rozwojem dziecka(przebyte choroby, tzw. Deficyty lub mikrodefekty rozwojowe, zaburzenia w sferze emocjonalnej - nadpobudliwość lub zahamowania)
- trudności wzrostu
- trudności wyłaniające się w kontekście rozbieżności dążeń, oczekiwań i ambicji rodziców oraz dążeń i zainteresowań dzieci
3. Zależności:
- Trudności wychowawcze są niepożądanym efektem nauczania i wychowania
- Niepowodzenia dydaktyczne i trudności wychowawcze są ze sobą ściśle powiązane i często jedno jest wynikiem drugiego
- Oba są przejawem niedostosowania społecznego
- O ile trudności dydaktyczne(w uczeniu się szkolnym) stosunkowo łatwo można ustalić i nawet wymierzyć(np. porównując osiągnięcia i postępy ucznia z wymaganiami programu a tym, co na lekcjach zostało zrobione), o tyle wzorce zachowań są tak zróżnicowane i zindywidualizowane, że trudno jest je sensownie porównać ze wzorcami zawartymi w regulaminach lub Kodeksie Ucznia. Ponadto każdy nauczyciel, będąc indywidualnością, sam ustala własne wzorce wymagań i kryteria oceny wartościowania zachowań ucznia. Liczba i jakość spostrzeganych trudności bardziej zależy od osobowości nauczyciela niż od rzeczywistej liczby trudnych uczniów
- Niepowodzenia szkolne prowadzą do takich zachowań jak przeszkadzanie na lekcji, wagarowanie, agresywna postawa

XI. ROLA NAUCZYCIELA I WYCHOWAWCY W DIAGNOZOWANIU NIEPOWODZEŃ SZKOLNYCH
1. Diagnoza:
- diagnoza pedagogiczna polega na wykrywaniu luk w wiedzy i umiejętnościach szkolnych
- podstawą tej diagnozy są indywidualne rozmowy nauczycieli z uczniami i ich rodzicami
- jej podstawą są przygodne i ciągłe obserwacje uczniów, wywiady środowiskowe, badania