Hormony człowieka. Działanie i skutki nieprawidłowej pracy gruczołów

Gruczoły dokrewne są to narządy gruczołowe, które nie mają przewodów wyprowadzających i oddają swą wydzielinę bezpośrednio do krwi. Substancje wydzielane przez te gruczoły nazywamy hormonami. Charakteryzują się one tym, że działają w obszarach odległych od miejsca swego powsta-nia, dokąd zostają przeniesione z krwią. Zadanie ich polega na regulowaniu i koordynowaniu czynno-ści narządów oraz na utrzymywaniu stałości składu środowiska wewnętrznego. Pełnią one zatem rolę podobną do układu nerwowego, z którym zresztą pozostają w ścisłym związku czynnościowym. Róż-nica polega na tym przede wszystkim, że regulacja nerwowa odbywa się znacznie szybciej i jest raczej krótkotrwała, natomiast regulacja hormonalna jest wolniejsza i działa dłużej.
Hormony są wytwarzane i działają w niezmiernie małych ilościach. Wspólną cechą wszystkich hormonów jest to, że wytworzone w jednym narządzie, tkance czy komórce są przenoszone przez płyny ustrojowe i oddziałują na czynność innych narządów, tkanek, komórek. Przekaźniki chemiczne wydzielane do płynów ustrojowych powstają w:
 wyspecjalizowanych narządach – gruczołach dokrewnych, są to hormony gruczołów dokrew-nych;
 komórkach rozsianego układu wydzielania wewnętrznego, nazywane są hormonami tkanko-wymi;
 komórkach o innej wyspecjalizowanej funkcji jako hormony o działaniu ogólnym lub miej-scowym.

Hormony wytwarzane przez gruczoły dokrewne dzieli się w zależności od miejsca powstawania oraz budowy chemicznej ich cząsteczki. Hormony wytwarzane w organizmie człowieka podzielone zostały na dwie grupy:

1. Związki pochodne aminokwasów, powstają w komórkach:
 podwzgórza
 części gruczołowej przysadki
 części pośredniej przysadki
 szyszynki
 tarczycy
 przytarczyca
 wysp trzustkowych
 rdzenie nadnerczy
2. Hormony steroidowe pochodne cholesterolu, powstają w:
 korze nadnerczy
 jądrach w komórkach śródmiąższowych
 jajnikach w komórkach pęcherzyków jajnikowych (Graffa)
 jajnikach w komórkach ciałka żółtego

Hormony zbudowane z aminokwasów i związków pochodnych, przede wszystkim hormony peptydo-we i białkowe, mają inny mechanizm działania na komórki narządów docelowych w porównaniu do mechanizmu działania hormonów steroidowych. Hormony peptydowe i białkowe wiążą się z recepto-rem w błonie komórkowej komórek docelowych, zmieniają metabolizm wewnątrzkomórkowy, w tym również aktywność enzymów. W wyniku tego dochodzi do zmian w procesie syntezy związków wy-twarzanych przez komórki docelowe. Hormony steroidowe wnikają natomiast przez błonę komórkową do wnętrz komórek docelowych i w połączeniu z receptorem cytoplazmatycznym wpływają na tran-skrypcję cząsteczek mRNA w jądrze komórkowym. Wywołuje to zmianę w syntezie białek struktural-nych i wydzielanych przez komórki na zewnątrz.






PODWZGÓRZE
W podwzgórzu w jądrze przykomorowym i w jądrze nadwzrokowym są u człowieka syntetyzowane dwa pre-pro-hormony: pre-pro-wazopresyno-neurofizyna druga (pre-pro-AVP-NP II) i pre-pro-oksytoctno-neurofizyna pierwsza (pre-pro-OXY-NP I). Cząsteczki pre-pro-hormonów upakowane w perykarionie do pęcherzyków neurosekrecyjnych zwanych również ziarnistościami neurosekrecyjny-mi, przesuwane są wewnątrz aksonów do tylnego płata przysadki. W czasie transportu aksonalnego zachodzi w pęcherzykach potranslacyjna modyfikacja pre-pro-hormonów, w wyniku czego w zakoń-czeniach aksonów w pęcherzykach neurosekrecyjnych znajdują się oddzielne cząsteczki neurohormo-nów wazopresyny argininowej i neurofizyny II w neuronach wazopresynoergicznych oraz oksytocyny i neurofizyny I w neuronach oksytocynoergicznych. Uwalnianie neurohormonów – wazopresyny i oksytocyny – z części nerwowej przysadki do krwi polega na egzocytozie pęcherzyków neurosekre-cyjnych z zakończeń aksonów w czasie depolaryzacji ich błony komórkowej. W procesie tym współ-działają jony wapniowe.

Wazopresyna argininowa (ADH)
Występuje u człowieka jako cykliczny dziewięciopeptyd o masie cząsteczkowej 1084.
Wazopresyna kurczy mięśnie naczyń krwionośnych i zwiększa resorpcję zwrotną wody w nerkach. W związku z tym jest również nazywana hormonem antydiuretycznym – ADH. Za pośrednictwem recep-tora V2 i dzięki przyspieszonej syntezie cyklicznego adenozynomonofosforanu (cAMP) w komórkach kanalików nerkowych zwiększa się resorpcja zwrotna wody w częściach dalszych kanalików nerko-wych i w kanalikach zbiorczych.
Wzrost ciśnienia osmotycznego krwi pobudza osmodetektory znajdujące się w okolicy jądra nadwzro-kowego podwzgórza. Powoduje to uwalnianie niewielkich ilości wazopresyny z części nerwowej przysadki do krwi i zahamowanie utraty wody przez organizm. Jednocześnie zostaje pobudzony ośro-dek pragnienia w podwzgórzu, który kieruje aktywnością somatyczną człowieka prowadzącą do wypi-cia wody, a tym samym do obniżenia ciśnienia osmotycznego krwi. W warunkach fizjologicznych impulsacja z receptorów objętościowych i baroreceptorów układu sercowo-naczyniowego stale hamu-je uwalnianie wazopresyny do krwi.
Obniżenie ciśnienia tętniczego na skutek utraty krwi wywołuje wydzielanie do krwi znacznych ilości wazopresyny. Wydzielanie wazopresyny w czasie obniżonego ciśnienia tętniczego zachodzi na skutek braku impulsacji aferentnej z baroreceptorów zatok tętnic szyjnych i łuku aorty oraz zwiększenia za-wartości we krwi angiotestyny II. W tych warunkach wazopresyna wydzielana do krwi kurczy mięsnie gładkie naczyń krwionośnych, działając za pośrednictwem receptora V1A. Tym samym zwiększa cał-kowity opór naczyń obwodowych, podwyższa ciśnienie tętnicze i poprawia warunki krążenia krwi.
Brak ADH spowodowany zniszczeniem komórek tylnego płata przysadki, (która wydziela ten hormon a podwzgórze go produkuje), np. w skutek urazu jest przyczyną choroby zwanej moczówką prostą, która charakteryzuje się wzmożonym pragnieniem i wydalaniem dużej ilości moczu o niskim ciężarze właściwym.

Oksytocyna (OXY)
Jest cyklicznym dziewięciopeptydem o masie cząsteczkowej 1007. Wydzielana jest do krwi z części nerwowej przysadki na drodze odruchowej. Podrażnienie receptorów brodawki sutkowej wywołuje wydzielanie oksytocyny, która kurczy mięśnie przewodów mlecznych sutka i wydala mleko w nich nagromadzone. Podrażnienie receptorów w szyjce macicy i w pochwie również powoduje wydzielanie oksytocyny na drodze odruchowej. Występuje to w czasie porodu i w czasie aktu płciowego. Rozcią-gnięcie szyjki macicy w czasie akcji porodowej na drodze odruchowej powoduje wydzielanie dużych ilości oksytocyny, która z kolei, działając na błonę mięśniową macicy, wywołuje jej skurcze i postęp akcji porodowej. W czasie aktu płciowego błona mięśniowa macicy i jajowodu kurczy się pod wpły-wem oksytocyny wydzielanej na drodze odruchowej i przyspiesza transport spermatocytów przez jamę macicy i jajowód do bańki jajowodu, gdzie następuje zapłodnienie jaja. W czasie ciąży, a zwłaszcza w czasie porodu, zwiększa się we krwi kobiet ciężarnych zawartość oksytocynazy – enzymu rozkładają-cego oksytocynę. Porcje oksytocyny wydzielone do krwi na drodze odruchowej wywołują skurcz ma-cicy i zostają szybko rozkładane przez oksytocynazę. Wydzielanie kolejnych porcji hormonu co kilka lub kilkanaście minut trwa w ciągu całego porodu.

Hormony podwzgórza:
Skrót lub symbol Nazwa hormonu
AVP, ADH Wazopresyna argininowa
OXY Oksytocyna
CRH Hormon uwalniający hormon kortykotropowy = kortykoliberyna
TRH Hormon uwalniający hormon tyreotropowy = tyreoliberyna
GnRH Hormon uwalniający hormony gonadotropowe = gonadoliberyna
GRH Hormon uwalniający hormon wzrostu = somatokrynina
SRIF Hormon hamujący uwalnianie h. wzrostu = somatostatyna
PIF Czynnik hamujący uwalnianie prolaktyny = prolaktostatyna


PRZYSADKA MÓZGOWA
Część gruczołowa
W części gruczołowej przysadki występują komórki wydzielające hormony:
• h. wzrostu (hGH) – komórki somatotropowe
• prolaktynę (PRL) – komórki prolaktynowe
• h. kortykotropowy (ACTH) – komórki kortykotropowy
• h. tyreotropowy (TSH) – komórki tyreotropowe
• h. gonadotropowe (FSH i LH) – komórki gonadotropowe

Hormon wzrostu (hGH)
Stanowi on łańcuch polipeptydowi składający się z 191 aminokwasów o masie cząsteczkowej 22 kDa. W okresie pierwszych czterech lat życia wydzielanie hormonu zwiększa się i u dzieci przed osiągnię-ciem dojrzałości płciowej wynosi na dobę około 90 µg hGH, a po osiągnięciu dojrzałości płciowej około 690 µg hGH na dobę. U dorosłych w wieku 21 do 41 lat przysadka wydziela około 385 µg hGH na dobę. Zawartość hGH we krwi podlega znacznym wahaniom w ciągu doby. Największa zawartość hGH we krwi występuje w nocy w pierwszych godzinach snu. U ludzi powyżej 50 roku życia wydzie-lanie hGH zmniejsza się w ciągu doby. Dotyczy to również pulsacyjnego wydzielania hGH z przed-niego płata przysadki do krwi w czasie snu nocnego.
Hormon wzrostu pobudza wątrobę, inne narządy i tkanki do wydzielania czynników wzrostowych. Zasadniczym czynnikiem wzrostowym wydzielanym pod wpływem hGH u ludzi jest czynnik wzro-stowy insulinopodobny (IGF). Zawartość hGH i IGF we krwi zwiększa się wraz ze wzrostem organi-zmu i zmniejsza się w następstwie starzenia się.
Hormon wzrostu bierze udział w:
• syntezie białek organizmu
• przemianie węglowodanów
• przemianie tłuszczów
• przemianie mineralnej
Pod wpływem hormonu wzrostu i czynnika wzrostowego dochodzi do przewagi procesów anabolicz-nych nad katabolicznymi, czego dowodem jest dodatni bilans azotowy organizmu.
hGH wzmaga transport aminokwasów do wnętrza komórek i syntezę białka komórkowego. Pod wpływem hGH w okresie wzrostu organizmu chrząstki przynasadowe kości długich poszerzają się i kości się wydłużają. Nadmierne wydzielanie tego hormonu u osób dorosłych nie może wpłynąć na wzrost kości długich, powoduje jednak przerost i zniekształcenie kości na odwodzie – zespół choro-bowy zwany akromegalią. Hormon wzrostu zwiększa stężenie glukozy we krwi na skutek zahamowa-nia syntezy glikogenu w mięśniach szkieletowych i zmniejszonego zużycia glukozy. W wątrobie prze-ciwnie – dochodzi do wzmożonej glikogenezy i do zwiększenia zawartości glikogenu wątrobowego. hGH zwiększając stężenie glukozy we krwi, powoduje wtórne wzmożone wydzielanie insuliny.
Podwzgórze reguluje uwalnianie hGH z części gruczołowej przysadki za pośrednictwem dwóch hor-monów o działaniu przeciwnym, wydzielanych do przysadkowych naczyń wrotnych: GRH i SRIF. Wraz ze starzeniem się organizmu w podwzgórzu uzyskuje przewagę hormon hamujący (SRIF) nad hormonem uwalniającym (GRH) i stopniowo zmniejsza się z biegiem lat wydzielanie hGH. W mło-dym wieku zbyt duża ilość hGH w organizmie prowadzi do „gigantyzmu”, natomiast zbyt mała jego ilość do „karłowatości”.

Prolaktyna (PRL)
Prolaktyna podobnie jak hormon wzrostu, wzmaga syntezę białka komórkowego w całym organizmie u obu płci. Wydzielanie jej jest stale hamowane przez uwalniany z podwzgórza hormon hamujący wydzielanie prolaktyny, którym jest dopamina. Wydzielanie prolaktyny staje się bardziej aktywne podczas snu, wysiłku fizycznego, stresu fizycznego i psychicznego. U kobiet w czasie ciąży wydziela-nie prolaktyny zwiększa się, osiągając największe stężenie we krwi przed porodem. Po porodzie stę-żenie to zmniejsza się do wartości poprzedzających ciążę. W okresie laktacji drażnienie receptorów w brodawce sutkowej przez ssącego oseska powoduje każdorazowo znaczny krótkotrwały wzrost wy-dzielania prolaktyny i wzmożoną syntezę białka wydzielanego z mlekiem z gruczołów sutkowych. U kobiet karmiących po porodzie, czyli w okresie laktacji, przez PRL hamowane jest wydzielanie hor-monów gonadotropowych (FSH i LH) i nie dochodzi do owulacji, jak również cykli miesiączkowych. Nadmiar prolaktyny u kobiet może być odpowiedzialny za bezpłodność.

Hormony tropowe (ACTH, TSH, FSH i LH)
Hormony tropowe wydzielane przez część gruczołową przysadki kontrolują zależne gruczoły dokrew-ne. Hormony zależnych gruczołów dokrewnych: kory nadnerczy, tarczycy i gruczołów płciowych działają na detektory w podwzgórzu i zwrotnie hamują sekrecję odpowiednich podwzgórzowych hor-monów uwalniających – CRH, TRH lub GhRN. Jest to mechanizm zewnętrznego sprzężenia zwrotne-go. Hormony kory nadnerczy, hormony płciowe i szczególnie hormony gruczołu tarczycowego działa-ją również bezpośrednio na komórki wydzielnicze części gruczołowej przysadki. Dzięki tym sprzęże-niom zwrotnym i synergicznemu lub antagonistycznemu działaniu hormonów na podwzgórze i część gruczołową przysadki wydzielanie hormonów przez gruczoły dokrewne jest stale regulowane. Hor-mony tropowe są wydzielane do krwi w sposób pulsacyjny, a więc w niewielkich porcjach w odstę-pach od kilkunastu do kilkudziesięciu minut i utrzymują zależne od przysadki gruczoły dokrewne na poziomie czynności spoczynkowej. W czasie ostrego zapotrzebowania na hormony przysadka wydzie-la duże ilości hormonów tropowych. U kobiet od około 30 roku życia stopniowo zaczyna zwiększać się stężenie hormonu folikulotropowego (FSH) w osoczu krwi, od około 35 roku życia zaś również zaczyna zwiększać się stężenie hormonu luteinizującego (LH) w osoczu krwi. U mężczyzn, w miarę starzenia się organizmu, nie zaznacza się zwiększenie stężenia hormonów gonadotropowych (FSH i LH) w osoczu krwi, ale występują zmiany w ich pulsacyjnym wydzielaniu z części gruczołowej przy-sadki.

Część pośrednia
Komórki nabłonkowe części pośredniej przysadki wydzielają u ludzi hormony melanotropowe: α, β, γ MSH, fragment hormonu kortykotropowego (ACTH) zwany kortykotropowym peptydem części po-średniej przysadki – CLIP, oraz α lub β endorfinę. Wszystkie te hormony powstają z pre-pro-opiomelanokortyny (pre-POMC). Neurony dopaminergiczne podwzgórza wysyłają aksony biegnące przez lejek do części pośredniej przysadki, stale hamując wydzielanie hormonów. Natomiast brak hamowania ze strony neuronów dopaminergicznych wyzwala wydzielanie hormonów przez część pośrednią przysadki. Hormon melanotropowy wywołuje u ludzi zmianę rozmieszczenia melaniny w skórze oraz uwalnianie wolnych kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej. Na przykład nienormalna bladość powłok ciała jest cechą charakterystyczną występującą przy niedoczynności przysadki. Prze-barwienie skóry występuje u chorych z niedoczynnością nadnerczy, spowodowaną pierwotnym scho-rzeniem tego gruczołu. Właściwe występowanie przebarwienia skóry w powiązaniu z niewydolnością nadnerczy wyklucza możliwość, że niedoczynność nadnerczy jest schorzeniem wtórnym w stosunku do schorzenia przysadki, ponieważ przysadka musi pozostać nieuszkodzona, aby pigmentacja mogła wystąpić. Ludzie z bielactwem wrodzonym posiadają wrodzony brak zdolności syntezy melaniny. Bielactwo wrodzone może być spowodowane wieloma różnymi defektami genetycznymi uniemożli-wiającymi prawidłową syntezę melaniny. Bielactwo częściowe charakteryzuję się występowaniem plam na skórze niezawierających melaniny, z powodu wrodzonych defektów, jakie wystąpiły w czasie migracji prekursorów komórek barwnikowych z grzebienia nerwowego, w czasie rozwoju embrional-nego. Z pokolenia na pokolenie są przekazywane nie tylko czynniki warunkujące wystąpienie bielac-twa częściowego, lecz również dokładne rozmieszczenie występowania odbarwionych plam na skórze. Bielactwo nabyte jest spowodowane występowaniem podobnych plam na skórze, w których nie wy-stępuje melanina, ale brak ten rozwija się po urodzeniu i jest postępujący.




KORA I RDZEŃ NADNERCZY

Hormony kory nadnerczy
Hormony kory nadnerczy stanowią pochodne cholesterolu. Dzielą się na trzy zasadnicze grupy różnią-ce się pod względem budowy chemicznej, roli w organizmie i mechanizmów kontrolujących ich wy-dzielanie. Hormony, które mają 21 atomów węgla, należą do grupy glikokortykoidów i do grupy mi-neralokortykoidów. Trzecią grupę stanowią androgeny zawierające 19 atomów węgla w cząsteczce i grupę ketonową przy 17 atomie węgla. W związku z tym grupę tę określa się również jako 17-ketosteroidy. W warunkach fizjologicznych kora nadnerczy wydziela tylko niewielkie ilości hormo-nów płciowych należących do grupy estrogenów i progesteronów. ACTH wydzielane przez część gruczołową przysadki aktywuje adenylocyklazę w komórkach kory nadnerczy. W komórkach tych zwiększa się zawartość cAMP i dochodzi do przemian cholesterolu. W procesie przemian cholesterolu bierze również udział kwas askorbinowy.

Glikokortykoidy
Zasadnicze hormony glikokortykoidowe to kortyzol i kortykosteron. Wydzielane do krwi wiążą się z białkami osocza. Tylko niewielki ich procent krąży we krwi w postaci wolnej, niezwiązanej z biał-kiem. Występuje stała równowaga we krwi pomiędzy hormonami związanymi z białkiem (nieczyn-nymi, jak gdyby w ten sposób zmagazynowanymi) a hormonami wolnymi – aktywnymi. Hormony niezwiązane z białkami osocza są fizjologicznie aktywne. Zawartość wolnych glikokortykoidów we krwi jest regulowana dzięki:
• wydzielaniu ACTH przez część gruczołową przysadki
• wazopresynie działającej na komórki kortykotropowy części gruczołowej przysadki
• wytwarzaniu transkortyny przez wątrobę

Glikokortykoidy metabolizowane są w wątrobie i wydalane z moczem w przewadze jako metabolity związane z resztą kwasu glukoronowego lub jako 17-ketosteroidy związane z resztą kwasu siarkowe-go. Glikokortykoidy oddziałują na metabolizm węglowodanów, białek i tłuszczów w tkankach całego organizmu. W wątrobie przyspieszają syntezę glikogenu i jednocześnie aktywują glukozo-6-fosfatazę. Dzięki temu zawartość glukozy we krwi zwiększa się. Glikokortykoidy utrzymują prawidłową pobu-dliwość mięśni poprzecznie prążkowanych szkieletowych, mięśni gładkich i mięśnia sercowego. Zwiększają wydzielanie soku żołądkowego i zwiększają w nerkach przesączanie kłębuszkowi, współ-działając w wydalaniu wody z organizmu. Zmniejszają liczbę krążących we krwi obwodowej granulo-cytów kwasochłonnych, dzięki zatrzymaniu ich w narządach wewnętrznych (płuca, śledziona), oraz limfocytów w wyniku hamowania ich podziałów i przyspieszonego rozpadu. Węzły chłonne i grasica pod wpływem glikokortykoidów zmniejszają swoje rozmiary, ponieważ część komórek ginie w tkan-kach limfoidalnych, szczególnie pod działaniem kortyzolu.

Mineralokortykoidy
Najważniejszy w grupie mineralokortykoidów jest aldosteron. W przeciwieństwie do glikokortyko-idów wydzielanie jego jest regulowane w przewadze przez inne czynniki poza ACTH. Minaralokorty-koidy zwiększają w częściach dalszych kanalików nerkowych resorpcję zwrotną jonów sodowych z moczu pierwotnego i jednocześnie zwiększają wydzielanie jonów potasowych. Podobnie działają na ślinianki i gruczoły w błonie śluzowej objętość płynu zewnątrzkomórkowego. W komórkach mię-śniowych i nerwowych mineralokortykoidy zwiększają zawartość potasu i jednocześnie zmniejszają zawartość sodu. Zwiększony transport sodu w nabłonku części dalszych kanalików nerkowych, wbrew gradientowi stężenia, wymaga energii dostarczanej przez ATP. Aldosteron przyspiesza syntezę w ją-drze komórkowym
mRNA, który z kolei po przesunięciu się do cytoplazmy wzmaga syntezę białek w rybosomach. Wy-tworzone w rybosomach białka komórkowe przyspieszają resyntezę ATP z ADP. Komórka szybciej uzupełnia energię niezbędną do aktywnego transportu sodu, tym samym proces ten szybciej przebiega.

Androgeny
Zasadniczym hormonem grupy androgenów wydzielanym do krwi jest dehydroepiandrosteron – DHEA. Do jego pochodnych należą również testosteron i estradiol wytwarzane w nieznacznych ilo-ściach przez korę nadnerczy w warunkach prawidłowych. W wyniku zaburzeń metabolicznych może dojść do wzmożonej syntezy testosteronu lub astradiolu w korze nadnerczy. Pod wpływem androge-nów przyspieszeniu ulega synteza białek i wzrost organizmu oraz rozwijają się niektóre drugorzędne cechy płciowe o typie męskim. Wydzielanie DHEA, zarówno u kobiet jak i u mężczyzn, jest najwięk-sze w wieku około 20 lat. W miarę przybywanie lat stężenie DHEA w osoczu krwi zmniejsza się u obu płci o około 3% każdego roku.

Z nadmiernym wydzielaniem każdego rodzaju hormonu wiąże się charakterystyczny zespół kliniczny. Nadmierne wydzielanie androgenów wywołuje maskulinizację (zespół nadnerczowo-płciowy) i przedwczesną rzekomą dojrzałość płciową lub obojnactwo rzekome żeńskie. Czasami występują rów-nież feminizujące guzy nadnerczy wydzielające estrogeny. Nadmierne wydzielanie glikokortykoidów wywołuje twarz księżycowatą, nalany wygląd, otyłość tułowia, purpurowe rozstępy na brzuchy, nad-ciśnienie tętnicze, osteoporozę, utratę białka, zaburzenia psychiczne oraz często cukrzycę (zespół Cu-schinga). Nadmierne wydzielanie mineralokortykoidów prowadzi do utraty jonów K+ oraz retencji jonów Na+, zwykle bez obrzęków, ale z osłabieniem, nadciśnieniem, tężyczką, wielomoczem i alkalo-zą hipokalemiczną (zespół Conna).
Niewydolność kory nadnerczy zwana jest chorobą Addisona. Może być spowodowana zanikiem kory nadnerczy wywołanym chorobą autoimmunologiczną lub zniszczeniem gruczołów nadnerczowych w przebiegu gruźlicy lub raka. Całkowita niewydolność nadnerczy w krótkim czasie okazuje się śmier-telna. W chorobie Addisona natomiast zniszczenie nadnerczy zwykle jest niecałkowite. W związku z tym u chorych z chorobą Addisona rozwijają się stopniowo objawy, takie jak: znaczna pigmentacja skóry, zmniejszenie wymiarów serca, które jest wtórne do przewlekle występującego niedociśnienia tętniczego oraz zmniejszenie się pracy serca. Chorzy często czują się całkiem dobrze, chociaż nawet małe stresy mogą przyczynić się do zapaści, która wymaga natychmiastowego intensywnego leczenia.

Hormony rdzenia nadnerczy
Rdzeń nadnerczy wydziela aminy katecholowe. Najwięcej, bo ok. 80% adrenaliny, ok. 20% noradre-naliny i najmniej dopaminy. Adrenalina i noradrenalina są syntetyzowane i magazynowane w pęche-rzykach komórek rdzenia nadnerczy, gdzie pozostają związane z adenozynotrifosforanami i białkiem – chromograniną A. W czasie pobudzenia komórki pęcherzyki, stykając się od wewnątrz z błona ko-mórkową, pękają i ich treść zostaje usunięta na zewnątrz na zasadzie mechanizmu egzocytozy. Na-stępnie puste pęcherzyki zamykają się i odsuwają od błony komórkowej. Następuje ponowne ich wy-pełnienie hormonami. Wydzielanie hormonów rdzenia nadnerczy do krwi odbywa się pod wpływem impulsacji biegnącej przez nerwy trzewne. Przedzwojowe neurony współczulne o zakończeniach cho-linergicznych unerwiają rdzeń nadnerczy. Bodźcami zwiększającymi wydzielanie adrenaliny i norad-renaliny przez rdzeń nadnerczy są:
• obniżenie ciśnienia tętniczego krwi na skutek utraty krwi i zmniejszenia całkowitej objętości krwi
• zmniejszenie zawartości glukozy we krwi wywołane działaniem egzogennej insuliny
• zmniejszenie prężności tlenu we krwi tętniczej
• obniżenie temperatury ciała
• czynniki emocjonalne

Adrenalina wydzielona do krwi przez rdzeń nadnerczy wywołuje:
• rozszerzenie naczyń krwionośnych w mięśniach szkieletowych oraz zwężenie naczyń w skó-rze, w błonach śluzowych i w narządach jamy brzusznej
• przyspieszenie częstości skurczów serca, zwiększenie pojemności wyrzutowej serca i pod-wyższenie skurczowego ciśnienia tętniczego krwi
• rozkurcz mięśni gładkich w ścianach przewodu pokarmowego, oskrzeli i pęcherza moczowe-go
• zwiększenie stężenia glukozy we krwi
• pobudzenie ośrodkowego układu nerwowego


TARCZYCA
Zasadniczym hormonem gruczołu tarczycowego jest tyroksyna (T4). Drugim hormonem wydzielanym w mniejszej ilości jest trijodotyronina (T3). Czynność tarczycy związana jest z:
• wychwytywaniem jodu nieorganicznego i aminokwasu tyrozyny z krwi krążącej przez ko-mórki nabłonka pęcherzyków tarczycy
• syntezą T3 i T4 wewnątrz komórek nabłonka pęcherzyków tarczycy
• magazynowanie hormonów T3 i T4 wewnątrz pęcherzyków tarczycy w postaci zwanej tyre-oglobuliną
• uwalnianiem do krwi hormonów T3 i T4 w wyniku odczepiania ich od tyreoglobuliny w ko-mórkach nabłonka pęcherzyków tarczycy

Do czynników zwiększających wydzielanie hormonów gruczołu tarczycowego należą:
• TSH
• podwzgórzowy hormon uwalniający hormon tyreotropowy
• zimno
• wazopresyna, adrenalina i inne hormony oddziałujące na naczynia krwionośne

Do czynników hamujących hormonów gruczołu tarczycowego należą:
• długotrwały wzrost średniej temperatury otoczenia
• zwiększenie zawartości we krwi wolnych T3 i T4
• niedobór jodu
Wolne T3 i T4 po wniknięciu do wnętrza komórek w całym organizmie stymulują syntezę białek ko-mórkowych, w tym również białek enzymatycznych.
W komórkach przypęcherzykowych tarczycy wytwarzany jest hormon peptydowy - kalcytonina. Zwiększona zawartość jonów wapniowych we krwi pobudza te komórki do wydzielania kalcytoniny, zwrotnie zmniejszającej zawartość Ca2+ we krwi. Kalcytonina działa bezpośrednio na kości, zmniejsza w nich zawartość cAMP, hamując tą drogą resorpcję wapnia i odwapnienie kości. Działa antagoni-stycznie w stosunku do hormonu gruczołów przytarczycznych – PTH, zwiększającego i przyspieszają-cego uwalnianie jonów wapniowych z kości do krwi.

Zespół niedoczynności tarczycy u ludzi dorosłych nazywa się ogólnie obrzękiem śluzakowatym. Nie-doczynność tarczycy może być wynikiem końcowym licznych chorób gruczołu tarczycowego lub może być następstwem niedomogi przysadki lub podwzgórza. U ludzi z całkowicie usuniętą tarczycą podstawowa przemiana materii obniża się. Włosy stają się sztywne i rzadkie, skóra jest sucha i zażół-cona, zimno jest źle znoszone, głos jest matowy a mowa powolna. Procesy myślowe są zwolnione, pamięć osłabiona, a u niektórych chorych rozwijają się ciężkie zaburzenia umysłowe. Dzieci, u któ-rych występuje od urodzenia niedoczynność tarczycy mają objawy kretynizmu (matołectwa). Są kar-łowate i opóźnione w rozwoju umysłowym, mają powiększony, wystający język i brzuch. Może też u nich wystąpić karłowatość.
Nadczynność tarczycy (tyreotoksykoza) charakteryzuje nerwowość, utrata masy ciała, nadmierny ape-tyt, nietolerancja ciepłego otoczenia, wzrost ciśnienia tętniczego krwi, drżenie wyciągniętych palców, jak również miękka i wilgotna skóra, potliwość i podwyższona podstawowa przemiana materii. Naj-częstszą postacią choroby tarczycy jest choroba Gravesa. W chorobie tej tarczyca jest w sposób rozla-ny powiększona i hiperplastyczna. Towarzyszy temu wysunięcie gałek ocznych do przodu, nazywane wytrzeszczem oczu.

PRZYTARCZYCA
W odróżnieniu od innych gruczołów dokrewnych czynność gruczołów przytarczycznych nie jest regu-lowana przez przysadkę mózgową ani przez układ nerwowy. Hormonem wydzielanym przez przytar-czyca jest parathormon (PTH). Reguluje on gospodarkę wapniowo-fosforanową w ustroju. Stężenie wapnia w osoczu wynosi ok. 10 mg/100 ml. Poziom ten jest bardzo dokładnie regulowany głównie przez PTH. Zwiększona aktywność gruczołów przytarczycznych powoduje szybką mobilizację soli wapniowych z kości i wzrost poziomu wapnia w płynach ustrojowych (hiperkalcemia), zaś niedo-czynność tych gruczołów pociąga za sobą spadek poziomu wapnia we krwi (hipokalcemia). Usunięcie gruczołów przytarczycznych powoduje po 3-4 dniach wystąpienie tonicznych nieskoordynowanych uogólnionych skurczów mięśniowych zwanych tężyczką. Nadczynność przytarczyca wiąże się ze wzrostem poziomu wapnia w płynie pozakomórkowym jest depresja ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego, osłabienie mięśniowe, zaparcie stolca, bóle brzucha, powstawanie wrzodów tra-wiennych, zaburzenia czynności serca. Nadmiar wapnia uruchamianego z kości w nadczynności przy-tarczyca jest wydalany przez nerki, co sprzyja powstawaniu kamicy nerkowej.

GRASICA
Z części korowej i rdzennej grasicy wyizolowano ponad dwadzieścia związków o budowie peptydo-wej. Sześć z nich ma uczestniczyć w tworzeniu się odporności komórkowej w organizmie. Jako hor-mony grasicy mają brać udział w procesie dojrzewania limfocytów T w samej grasicy stanowiącej tkankę limfoidalną centralną, jak również po ich wyjściu z grasicy w tkankach limfoidalnych obwo-dowych. Takie przypuszczenie oparte jest na fakcie występowania hormonów grasicy w niej samej i we krwi obwodowej.
Wrodzony brak grasicy prowadzi do zmniejszenia liczby limfocytów we krwi obwodowej, zaniku układu limfoidalnego obwodowego, głównie obszarów grasicozależnych, oraz braku odporności im-munologicznej typu komórkowego.

SZYSZYNKA
Hormonem wydzielanym przez szyszynkę jest melatonina. Melatonina i jej pochodne metabolity wy-dzielane są do krwi i do płynu mózgowo-rdzeniowego. Wydzielanie szyszynki kontrolowane jest przez impulsy wysyłane przez siatkówkę oka. Pod wpływem światła wysyła impulsy nerwowe bie-gnące przez nerwy wzrokowe, jądro ponad skrzyżowaniem wzrokowym podwzgórza, pień mózgowia i rogi boczne rdzenia kręgowego do zwoju szyjnego górnego. Synteza i wydzielanie melatonina do krwi są stale hamowane w ciągu dnia, wtedy kiedy światło pada na siatkówkę, natomiast zwiększają się w czasie nocnych ciemności. Uwalniania na zakończeniach włókien zazwojowych noradrenalina, pobu-dza komórki do wydzielania melatoniny. Wydzielanie melatonina jest jednym z elementów tworzą-cych dobowy zegar biologiczny. Melatonina gromadzi się w tkance mózgowej, wpływając na ośrodki związane ze snem i czuwaniem oraz z czynnością przysadki. Przede wszystkim działa na ośrodki kon-trolujące wydzielenie gonadotropin, opóźniając dojrzewanie płciowe.

TRZUSTKA
Wyspy trzustkowe stanowią ok. 1% masy całej trzustki. Występują tu komórki A wydzielające gluka-gon, komórki B wydzielające insulinę i amylinę, komórki Wydzielające somatostatynę (SRIF).
Insulina krążąca we krwi jest wychwytywana przez tkanki i maksymalny wynik jej działania występu-je w czasie od 2 do 4 godzin. Komórki wątrobowe są wystawione na działanie większego stężenia insuliny niż komórki innych tkanek. Cała wydzielona insulina przepływa przez wątrobę we krwi żyły wrotnej. Tam przeważająca jej część jest rozkładana przez enzym wątrobowy transhydrogenazę. Zsyn-tetyzowana przez wyspy trzustkowe insulina jest w nich magazynowana w pęcherzykach cytoplazma-tycznych. Zwiększenie zawartości glukozy we krwi dopływającej do trzustki powoduje egzocytozę hormonu, polegającą na otwieraniu się błony komórkowej w miejscu stykania się z pęcherzykami zawierającymi insulinę i wydzielaniu ich zawartości na zewnątrz komórki. Pod wpływem zwiększają-cego się stężenia glukozy we krwi wydziela się z komórek B wraz z insuliną drugi hormon – amylina. Działa ona antagonistycznie w stosunku do insuliny, zwiększa uwalnianie glukozy z wątroby do krwi i hamuje syntezę glikogenu w mięśniach poprzecznie prążkowanych szkieletowych. W warunkach fi-zjologicznych wpływ insuliny na metabolizm węglowodanów znacznie przewyższa oddziaływanie antagonistyczne amyliny.
Glukagon zwiększa stężenie glukozy w krwi, aktywując fosforylazę w komórkach wątrobowych i przyspiesza glikogenolizę. Glukagon wydzielony przez wyspy trzustkowe dostaje się da wątroby przez żyłę wrotną i tam prawie całkowicie jest pochłaniany, tak że do krwi krążenia ogólnego przedostaje się tylko w niewielkiej ilości. W czasie głodzenia wydzielanie glukagonu jest znacznie zwiększone i prawidłowe stężenie glukozy we krwi jest zachowane. Działanie glukagonu jest antagonistyczne w stosunku do insuliny.
Insulina i glukagon są podstawowymi regulatorami przemiany węglowodanowej w organizmie, wpływają na aktywny transport przez błonę komórkową i syntezę białek i tłuszczów w komórkach.
U ludzi niedobór insuliny jest częstym i poważnym stanem patologicznym. Grupa nieprawidłowych zjawisk wywołanych przez niedobór insuliny zwana jest moczówką cukrzycową (cukrzycą). Charakte-ryzują ją następujące objawy: wielomocz, zwiększone pragnienie, ubytek masy ciała, hiperglikemia, glikozuria (cukromocz), ketoza, acytoza i śpiączka. W cukrzycy organizm pomimo nadmiaru glukozy we krwi nie może jej wykorzystywać i musi czerpać energię z innego materiału, głównie z tłuszczu. Uruchamianie i spalanie tłuszczu prowadzi do bardzo groźnych powikłań cukrzycy.
Wszystkie znane następstwa nadmiaru insuliny są bezpośrednio lub pośrednio przejawami wpływu hipoglikemii na układ nerwowy. Zmniejszenie stężenia glukozy we krwi upośledza przede wszystkim czynność kory mózgu i inne obszary mózgu o wysokiej przemianie materii, a następnie ośrodki wege-tatywne o wolniejszym oddychaniu wewnętrznym, znajdujące się w międzymózgowiu i tyłomózgo-wiu. Zatem wczesnymi objawami korowymi są: splątane myśli, osłabienie, zawroty głowy i uczucie głodu, po czym występują drgawki i śpiączka. Jeśli hipoglikemia przedłuża się dochodzi do kolejno występujących nieodwracalnych zmian, najpierw w strukturach kory mózgu, międzymózgowia i w końcu rdzenia przedłużonego i następuje wówczas śmierć z powodu zahamowania czynności ośrodka oddechowego.