Rodzina środowisko wychowawcze

Człowiek w ciągu swojego życia nieustannie podlega procesowi wychowania. Proces ten uzależniony jest od wielu czynników, czyli wielowymiarowej przestrzeni życiowej człowieka, zespołu warunków bytowania danego człowieka oraz czynników kształtujących jego osobowość. W życiu każdej jednostki ważne jest środowisko wychowawcze w jakim się rozwija i funkcjonuje.

Dominują trzy znane definicje środowiska wychowawczego. Według Jana Szczepańskiego jest to część środowiska społecznego i kulturowego, które wywiera wpływ na wytwarzanie się trwałych postaw, poglądów, wiedzy, sposobów postępowania wychowanka. Według Heleny Izdebskiej jest to szeroko rozumiane środowisko życia dziecka ze swoim złożonym i skomplikowanym, niejednokrotnie trudnym do uchwycenia i określania, system bodzców rozwojowych zarówno o charakterze oddziaływań planowych jak i wpływów samorzutnych, nie zorganizowanych, nie zamierzonych, tak dodatnich jak i ujemnych. Oraz według Edmunda Trempały jest to określony obszar działalności, na którym bodźce rozwojowe będą kontrolowane zgodnie z celem wychowawczym, a równocześnie wywołują trwała zmianę w zachowaniu się jednostki. Środowisko wychowawcze można podzielić na trzy główne typy:
1) naturalne środowisko wychowawcze- rodzina;
2) intencjonalne środowisko wychowawcze- szkoła;
3) grupa społeczna;

Omówię jeden typ czyli naturalne środowisko wychowawcze jakim jest rodzina.
Rodzina jako podstawowa komórka życia społecznego jest pierwszym i najważniejszym środowiskiem wychowawczym dziecka. Jest wspólnotą w najgłębszym i najpełniejszym tego słowa znaczeniu. Jest wspólnotą niezwykłą, stanowiącą model i normę dla wszystkich innych grup społecznych. W niej to właśnie zdobywa dziecko pierwsze doświadczenia, doznaje pierwszych odczuć emocjonalnych, przyswaja sobie obowiązujące wzorce i zasady współżycia, a także utożsamia się ze swoim najbliższym otoczeniem, szukając w nim miejsca dla siebie.

Socjolog Jan Szczepański definiuje rodzinę jako "grupę złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim".

Natomiast S.Kowalski stwierdza, że "rodzina to grupa oparta w zasadzie na współżyciu płciowym, dostatecznie ścisła i trwała, aby stworzyć warunki prokreacji i wychowania dziecka,”

Według J.Pietera "rodzina jest jednym z najważniejszych kręgów środowiskowych każdej jednostki".

Rodzina postrzegana jest jako grupa społeczna lub instytucja działająca na rzecz społeczeństwa. Rodzinę można więc rozumieć jako grupę ludzi, którą łączy małżeństwo, pokrewieństwo i rodzicielstwo, spełniającą zadawanie przedłużenia gatunku i ciągłości kulturowej. Jest sformalizowana, ponieważ egzystencję w rodzinie regulują przepisy i prawa dotyczące jej funkcjonowania. Rodzina jest miejscem dziecka, gdzie odbywa się proces socjalizacji, czyli uspołecznienia. Wychowuje ona dziecko nie tylko dla siebie jako rodziny, ale przede wszystkim dla osobistego szczęścia jednostki i dla dobra ogólnego, społecznego. Otoczenie rodzinne odgrywa zasadniczą rolę w rozwoju zainteresowań, ukierunkowania uczuć dziecka, oraz ukształtowania jego woli i myślenia. Dzięki prawdziwemu i głębokiemu zaangażowaniu uczuciami rodziców powodzenie w wychowaniu będzie przynosiło oczekiwane rezultaty. Rodzina jest pierwszą fundamentalną grupą w życiu dziecka. Spełnia zarówno funkcje dla utrzymania ciągłości biologicznej jak również normalnego rozwoju psychospołecznego. Podstawową rolą przypisywaną rodzinie jest więź i relacje zachodzące miedzy rodzicem a wychowankiem. Znacząca rola tych kontaktów polega przede wszystkim na tym, że:
1) rodzice stanowią pierwszych partnerów dla społecznych interakcji dziecka; oddziałują oni na dziecko od najwcześniejszych chwil życia, w których to plastyczność w zachowaniu dziecka jest największa;
2) dziecko wkracza w świat wartości kulturalnych i społecznych właśnie dzięki rodzicom, którzy zapoznają je z różnorodnymi celami, zaspokajającymi jego potrzeby oraz uczą je sposobów osiągania tych celów:
3) oddziaływanie rodziny na dziecko (zwłaszcza oddziaływanie jego rodziców), ma dwutorowy charakter, a więc odbywa się zarówno na drodze świadomych oddziaływań wychowawczych, w których wyniku u dziecka kształtowane są zachowania będące odpowiedzią na oczekiwania jego rodziców, jak również na drodze oddziaływań nie zamierzonych:
4) rodzice są osobami stwarzającymi określone sytuacje, wyznaczające kierunek zmian w zachowaniu dziecka;
5) w relacjach z rodzicami (jak również pozostałymi członkami rodziny), dziecko ma szansę zaspokajać swoje podstawowe potrzeby psychiczne, jak poczucie bezpieczeństwa, doznawanie i odwzajemnianie miłości czy społeczne uznanie;

Rodzina jako środowisko wychowawcze ma do spełnienia rożne funkcje.
Najważniejszymi funkcjami rodziny są:
1) funkcja prokreacyjna (biologiczna)- mająca na celu zrodzenie potomstwa, czyli zapewniają społeczeństwu ciągłość biologiczną, a także zaspokajanie potrzeb erotyczno-seksualnych małżonków;
2) funkcja opiekuńcza- polegająca na udzielaniu konkretnej pomocy członkom rodziny w różnych sytuacjach lub okolicznościach życiowych, gdy samie nie potrafią zaspokoić swoich podstawowych potrzeb;
3) funkcja gospodarcza (ekonomiczna)- dotyczy zapewniania członkom rodziny niezbędnych warunków do utrzymania się przy życiu, czyli dostarczanie rodzinie dóbr materialno-bytowych;
4) funkcja wychowawcza (socjalizacyjna)- przejawiająca się m.in. we wprowadzeniu członków rodziny w szeroko rozumiane życie społeczne łącznie z językiem ojczystym, obyczajami, wzorami zachowań i wartościami kulturowymi;
5) funkcja stratyfikacyjna- gwarantująca członkom rodziny określony status życiowy, wyznaczająca ich przynależność do określonej klasy lub warstwy społecznej;
Są to najważniejsze funkcje rodziny, które muszą być spełnione dla właściwego rozwoju dziecka.
Prawidłowe spełnianie funkcji wychowawczej polega w szczególności na;
1) zaspokojeniu podstawowych potrzeb biologicznych i psychospołecznych dzieci /potrzeba bezpieczeństwa, miłości, przynależności, uznania i samourzeczywistnienia /;
2) umożliwieniu dzieciom aktywnego udziału w różnego rodzaju czynnościach i obowiązkach domowych, traktując ich zarazem jak pełnoprawnych partnerów życia rodzinnego;
3) dostarczanie pożądanych społecznie wzorów zachowań, wyzwalających u dzieci procesy identyfikacji z rodzicami;
4) przekazywaniu i przyswajaniu wartości, norm i zasad współżycia preferowanych w społeczeństwie , w którym żyją;
5) rozwijaniu i rozszerzaniu kontaktów międzyludzkich / pogłębianie u dzieci więzi emocjonalnej z krewnymi, przyjaciółmi i znajomymi/

W środowisku wychowawczym jakim jest rodzina liczą się również bardzo style wychowawcze.
Typy stylów wychowawczych;
1) styl wychowania demokratycznego- polega on przede wszystkim na nawiązywaniu przez rodziców przyjacielskich kontaktów z dziećmi, liczeniu się z ich potrzebami, biologicznymi i psychospołecznymi, umożliwianiu im powzięcia decyzji w sprawach rodzinnych, najbardziej korzystnych dla rozwoju dziecka;
2) autokratyczny styl wychowania- charakteryzuje się przeważnie dużym dystansem miedzy rodzicami a dzieckiem tzn. rodzice kontaktują się ze swoimi dziećmi w sposób formalny, czyli nie wnikają w ich potrzeby wewnętrzne; uznają własne racje i nie znoszą najmniejszego sprzeciwu dziecka, tym samym nie dopuszcza się dzieci do powzięcia decyzji dotyczących spraw rodzinnych;
3) liberalny styl wychowania- polega on na całkowitym niemal pozostawieniu dzieci samym sobie, na niewtrącaniu się w ich sprawy, tolerowaniu aspołecznych zachowań, a nade wszystko pozbawieniu ich wszelkiej kontroli (nadzoru) ze strony rodziców. Rodzice łatwo ulegają namową i spełniają wszystkie zachcianki dziecka. Wyrastają jednostki o zbyt dużym poczuciu własnej wartości, egoistyczne, niezdyscyplinowane wewnętrznie;
4) styl wychowania niekonsekwentnego (okazjonalny)- charakteryzuje się często zmiennością i przypadkowością oddziaływań na dziecko. Wynika to często z braku rzetelnej wiedzy pedagogicznej rodziców i ich uzależnionego od własnego humoru podejścia do dziecka.
Jak widać są różne style wychowania jednak nie wszystkie są dobre dla dziecka. Ze stylem wychowania łączą się postawy rodzicielskie. Psycholodzy przyjęli definicję postawy rodzicielskiej jako " tendencji do zachowania się w specyficzny sposób wobec jakiejś osoby, sytuacji czy problemu". Aby dobrze pełnić role rodzicielskie, trzeba mieć do nich pozytywny stosunek. Wiele czynników kształtuje i utrwala pozytywny lub negatywny stosunek rodziców do dziecka.
Postawy w stosunku do dziecka zaczynają się kształtować jeszcze przed jego urodzeniem.
Do właściwych postaw należy:
1) Postawa akceptująca – to okazywanie dziecku sympatii, aprobaty, przyjmowanie dziecka takim jakie ono jest, w wypadku złych zachowań – krytykowanie ich, poznawanie i zaspakajanie potrzeb dziecka. Sprzyja kształtowaniu zdolności do tworzenia trwałej więzi emocjonalnej, do wyrażania uczuć, odwagi, chęci pomocy.
2) Postawa współdziałająca – dobro dziecka jest tu wartością pierwszoplanową , aktywność w nawiązaniu wzajemnych kontaktów, angażowanie dziecka w sprawy domu – dostosowanie do wieku. Rozwija ufność zadowolenie z rezultatów pracy, wytrwałość, umiejętność współdziałania i podejmowania zobowiązań.
3) Postawa uznająca prawa dziecka - uznanie praw dziecka, bez przeceniania i niedoceniania jego roli, pozwalanie na postępowanie na własną odpowiedzialność, delikatne kierowanie dzieckiem – stosowanie wyjaśniania i tłumaczenia, wyjaśnianie i uzasadnianie stawianych wymagań i stosowanych kar. Uczy lojalności, solidarności w stosunku do innych członków rodziny, twórczej postawy.
4) Postawa dawania dziecku rozumnej swobody - Rodzice wraz z wiekiem dają dziecku więcej swobody, umiejętność utrzymania autorytetu i kierowania dzieckiem w pożądanym zakresie, rozumna troska o zdrowie i bezpieczeństwo, obiektywizm w ocenie grożącego niebezpieczeństwa. Daje dziecku umiejętność współdziałania z rówieśnikami, uspołecznienie, pomysłowość, bystrość i wytrwałość.
Postawy nieprawidłowe to:
1) Postawa odtrącająca – to nieokazywanie uczuć pozytywnych, demonstrowanie uczuć negatywnych, krytyka dziecka, dyktatorskie podejście, kierowanie dzieckiem: przez rozkazy, surowe kary, zastraszanie, niedostrzeganie pozytywów, niszczenie słowem, "przykręcanie śruby". Wywołuje u dziecka agresywność, nieposłuszeństwo, kłótliwość, zahamowanie rozwoju uczuć wyższych, zachowanie aspołeczne, bezradność, zastraszanie i reakcje nerwicowe.
2) Postawa unikająca - ukryta lub jawna jeśli chodzi o dobro dziecka, ignorowanie dziecka, unikanie i ograniczanie kontaktu z dzieckiem do minimum, zbywanie prób nawiązania kontaktu podejmowanych przez dziecko, szeroko pojęte zaniedbywanie dziecka, niedbałość i niekonsekwencja w stawianiu wymagań, nieangażowanie się w sprawy dziecka, nieangażowanie dziecka w sprawy domu. Dziecko jest niezdolne do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych, niezdolne do obiektywnych ocen, brakuje mu wytrwałości i koncentracji w nauce, jest nieufne i bojaźliwe.
3) Postawa nadmiernie wymagająca – to stawianie wygórowanych wymagań, nie przyznawanie prawa do samodzielności, rządzenie dzieckiem, ograniczanie swobody dziecka, stosowanie sztywnych reguł, przesadne nastawienie na osiągnięcia. Wypowiedzi rodzica mają charakter oceniający, często wyrażają dezaprobatę i gniew. Dziecku brakuje wiary w siebie, jest niepewne, lękliwe, przewrażliwione, uległe, brakuje zdolności do koncentracji, ma trudności szkolne i słabe aspiracje.
4) Postawa nadmiernie chroniąca – Traktowanie dziecka jako dzidziusia, niedocenianie możliwości dziecka, rozwiązywanie za nie trudności, utrudnianie samodzielności – dziecko trzymane "pod kloszem", postępowanie uzależnia dziecko od rodziców, izolowanie dziecka od rówieśników, lęk o zdrowie, zachęcanie do jednostronnego rozwoju zdolności, tolerowanie złych zachowań. Powoduje opóźnienie dojrzałości społecznej, zależność dziecka od rodziców, bierność, ustępliwość, nadmierna pewność siebie, zarozumiałość, awanturowanie się, egoizm, nadmierne wymagania w stosunku do rodziców, niepewność – gdy dziecko jest samo.
Postawy rodziców wobec dzieci decydują o stylu wychowania i o skuteczności środków wychowawczych. Powiedzieć można, że o wartości rodziny jako środowiska wychowawczego decyduje jej jakość obejmująca wszystko to, co składa się na codzienne życie jej członków oraz panujący w niej układ stosunków społecznych. Stwierdzić można, że rodzina jest dla dziecka środowiskiem, w którym odbywa się proces wychowania naturalnego. Dziecko uczestnicząc w naturalnych sytuacjach życia rodzinnego, w bezpośrednich interakcjach między członkami rodziny, przyswaja elementarną wiedzę o świecie, wartości, normy moralno-społeczne, kulturę domu rodzinnego, poznaje sposoby zaspokojenia potrzeb i rozwijania indywidualnych zainteresowań.


Bibliografia:

Makiełło- Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, Warszawa 1995, s. 294-305

Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Red. M. Żebrowskiej, Warszawa 1973, s. 187-188, 215, 326

Rodzina wychowuje, T. Kukułowicz, KUL, Stalowa Wola, 1998

Wychowanie do życia w rodzinie w praktyce szkolnej, Red. J. Kościelny, Przemyśl, 2002

Nowy słownik pedagogiczny, W. Okoń, Warszawa 2007, s.355