Konstytucja Marcowa i jej znaczenie

KONSTYTUCJA MARCOWA
I JEJ ZNACZENIE

Począwszy od lutego 1919 roku, gdy to Sejm Ustawodawczy przejął władzę zwierzchnią nad państwem od Józefa Piłsudskiego, zaczęła się burzliwa droga prowadząca do uchwalenia pierwszej konstytucji po ponad stuletnim okresie niewoli. W pracę nad przygotowaniem projektu konstytucji zaangażowały się wszystkie partie polityczne. Natomiast w dyskusji uczestniczyły oprócz partii politycznych środowiska społeczne, takie jak: prasa, organizacje i ośrodki kształtujące opinię publiczną. Istotnym i ważnym podkreślenia jest fakt, że wszystkie ugrupowania polityczne zgłaszały projekty przyjmujące zasadę państwa republikańskiego, w którym władza suwerenna zastrzeżona jest dla narodu . Różnice dotyczyły zazwyczaj kwestii uprawnień władzy zarówno ustawodawczej jak i wykonawczej.
17 marca 1921 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił tekst Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, zwanej w języku potocznym jak i w opracowaniach naukowych Konstytucją Marcową . Wprowadzała ona w Polsce ustrój republikański i rządy parlamentarne, zapewniając podstawowe prawa demokratyczne m. in. wolność słowa, zrzeszania się, równość wobec prawa i zachowanie tajemnicy korespondencji. W chwili uchwalania Konstytucji Polska miała już za sobą dwa i pół roku bytu państwowego, bogatego w wiele istotnych wydarzeń, dlatego treść jej złożona była nie tylko z nowych artykułów, ale również z tych wszystkich norm prawnych, które nie straciły swej ważności w momencie wejścia jej w życie. Została przyjęta ogromną ilością głosów, bez ich przeliczenia. Była to Konstytucja, z którą ponad 27 mln mieszkańców wiązało ogromne nadzieje, i rzeczywiście już u podstaw zakładała ona by odrodzone państwo polskie rządziło się przede wszystkim zasadami sprawiedliwości społecznej. Tak więc nie była aktem narzuconym społeczeństwu przez któreś z ugrupowań politycznych. Nie oznaczało to jednak, że nie obyło się bez sprzeciwów zarówno w społeczeństwie jak i w sejmie. Konstytucja ściągnęła na siebie krytykę zarówno tych, którzy nie zdołali narzucić swej woli większości sejmu, jak i tych, którzy na wysiłki danej większości patrzyli z lekceważeniem . Mimo wszystko nie można obwiniać uchwały z 17 marca za wszystko co działo się w latach następnych. Niezadowolenie społeczeństwa, poczucie krzywdy i bezradność w obliczu trudności gospodarczych były bardziej spowodowane brakiem doświadczenia w radzeniu sobie w państwie demokratycznym. Naród polski pragnął iść drogą postępu politycznego, gospodarczego i społecznego a taką właśnie drogę wskazywała Konstytucja Marcowa. Jednak zawierała w sobie wiele niedoskonałości i ograniczeń. Przede wszystkim dążenia endecji do ograniczenia roli prezydenta na korzyść sejmu doprowadziły do zachwiania równowagi między organami władzy. Natomiast obawa pozostałych partii politycznych przed endecją doprowadziły do wprowadzenia tzw. zasady proporcjonalności w skrajnych przypadkach. W praktyce oznaczało to rozbicie sejmu, który mimo iż posiadał ogromną władzę toczył walkę między sobą. Uniemożliwiało to stworzenie stabilnego rządu, co z kolei prowadziło do niestabilności władzy w państwie. Brak wyraźnej większości w sejmie utrudniał pracę rządu. Ponadto gabinety rządowe działały zbyt krótko, by realizować szersze programy działania. Kiedy jednak porównamy rządy w Polsce na tle innych rządów europejskich w tym okresie możemy zauważyć, że długość ich trwania nie różni się wielce. Oznacza to, że konflikty polityczne i częste zmiany gabinetów były zjawiskiem charakterystycznym dla danej epoki. Ostry konflikt dotyczący osoby prezydenta, do którego doszło już następnego dnia po ogłoszeniu konstytucji, doprowadził w konsekwencji do zamordowania Gabriela Narutowicza. Konstytucja jako kompromis między ścierającymi się poglądami i kierunkami myślenia nie mogła wszystkich zadowolić, dlatego też nie została przyjęta z jednakowym entuzjazmem w całym społeczeństwie. Uchwalono ją w atmosferze zaciętych walk o każdy nieomal poszczególny przepis.
Konstytucja nie brała pod uwagę dążeń autonomicznych mniejszości narodowych, powtarzając jedynie za traktatem wersalskim gwarancję ochrony i tak mocno ograniczonych praw . Istota rzeczy polegała na tym, że Konstytucję Marcową uchwalili Polacy dla swego państwa tak, jakby to było państwo jednonarodowe. Tymczasem obowiązywać miała w państwie wielonarodowym, w którym przywiązanie do państwa i dbałość o jego interesy wypływać musiały od blisko 30% obywateli z innych przesłanek niż poczucie jedności narodowej z większością polską. Ustawa zasadnicza zawierała również wiele ograniczeń. Obowiązywał zakaz istnienia ruchu rewolucyjnego. Polska należała do państw, gdzie działalność komunistyczna była przestępstwem, stąd komuniści byli pozbawieni możliwości zawiązywania stowarzyszeń, czy związków, co naruszało zasady wolności stowarzyszeń.. Zasady wolności wyznania i sumienia zostały naruszone też w artykule o dominującej pozycji Kościoła katolickiego. Prawo do ochrony pracy nie oznaczało prawa do uzyskania zatrudnienia. Stąd konstytucja w pewnej mierze stawiała na słabszej pozycji chłopów i robotników. Wszystkie te czynniki osłabiały polski parlamentaryzm.
Mimo jednak tych niedoskonałości jej rola była ogromna. Jeden z późniejszych premierów II Rzeczypospolitej Stanisław Grabski w 1923 r. mówił:
Posiadamy Konstytucję i ustalone traktatami granice Rzeczypospolitej. Dane są więc już główne formalne podstawy dalszego rozwoju Państwa Polskiego. Znaczenie uchwalonej Konstytucji polega przede wszystkim na tym, że ustaliła ustrój parlamentarny, zabezpiecza państwo od eksperymentów politycznych i społecznych, które by chciała narzucić Polsce wbrew woli większości jakakolwiek jednostka czy mniejszość, korzystając z posiadanej władzy lub chwilowej dogodnej dla siebie koniunktury sejmowej. Ustawowo zagwarantowany jest więc praworządny ustrój Państwa Polskiego i zgodny z wolą większości narodu jest jej rozwój.
Konstytucja przyczyniała się również do scalenia politycznego kraju. Fakt jej ogłoszenia mógł korzystnie wpłynąć na wyniki plebiscytu na Śląsku. Dawała obywatelom podstawowe prawa obywatelskie, oraz możliwość uczestnictwa w życiu politycznym państwa, ale przede wszystkim stanowiła formę rządzenia państwem dającą nawet masowej liczbie pracujących możliwość współtworzenia władzy. Konstytucja Marcowa nawiązywała silnie do tradycji dawnej Rzeczypospolitej, zwłaszcza do Konstytucji 3 maja 1971 roku, zapewniła za jej wzorem przewagę w życiu państwa i jego kierownictwie Sejmowi, któremu prócz władzy ustawodawczej oddawała silny wpływ na całą administrację. Jednakże ograniczając funkcję prezydenta Rzeczypospolitej niemalże tylko do reprezentacyjnej, nie zabezpieczyła większej trwałości i jednolitości rządu. Istotnym jest fakt, że ogłoszenie konstytucji utwierdzało zarówno Polaków jak i państwa europejskie w przekonaniu, że Państwo Polskie odrodziło się na nowo, gotowe do walki o każdy skrawek historycznej polskości odebrany w XVIII wieku.
Licząca 126 artykułów Konstytucja uznawała własność prywatną za podstawę ustroju i porządku prawnego. Sprzeciw temu przepisowi głośno wyraziło PPS, gdyż uniemożliwiał on nacjonalizację przemysłu czy też jego gałęzi. Natomiast stronnictwa chłopskie otwarcie go poparły, gdyż w tym samym artykule wprowadzono ważną klauzulę mówiącą, że ziemia nie może być przedmiotem nieograniczonego obrotu i że jej wywłaszczenie może nastąpić w wypadkach ustawą przewidzianych . Bardzo ważny jest fakt, iż Konstytucja nie unieważniała żadnej z już obowiązujących ustaw ani też żadnej normy prawa, która nie stała w wyraźnej sprzeczności z treścią Konstytucji. Można z czystym sumieniem stwierdzić, że zabezpieczała ona pełną demokrację polityczną, system rządów parlamentarnych i równość wszystkich obywateli wobec prawa. To naród w rzeczywisty sposób wybierał osoby reprezentujące najlepiej swoje interesy. Prawo wyborcze miał każdy obywatel bez względu na płeć, wyznanie czy język. Dzięki Konstytucji Marcowej każdy podmiot mógł poczuć się w 100% wolnym człowiekiem, uprawnionym do głosowania, zrzeszania się w związki, swobodnego wyrażania myśli i przekonań.
Pomimo wielu różnic i niezadowolenia z niektórych przepisów uchwalenie Konstytucji zostało przez społeczeństwo polskie przyjęte z wyraźnym westchnieniem ulgi. Aczkolwiek wielkie nadzieje związane z uchwaleniem Konstytucji, otrzymały w krótkim czasie zimny prysznic. Pogarszająca się sytuacja gospodarcza kraju
i niestabilność rządów przejawiająca się częstymi zmianami gabinetów sprawiły, że wielkie ambicje i Konstytucja, stawiana w rzędzie postępowych ustaw zasadniczych w Europie, zostały sprowadzone do parteru. Mimo wszystko uchwała z dnia 17 marca 1921 r. dawała nadzieję, którą odebrała Konstytucja Kwietniowa z roku 1935 ograniczająca wolności obywatelskie.

Bibliografia:
1. A. Jezierski, Historia Gospodarcza Polski 1815-1980, Warszawa 1987;
2. W. Konopczyński, Historia Polityczna Polski, Warszawa 1995;
3. T. Mołdawa, Konstytucje polskie, Warszawa 1999;
4. P. Zaręba, Historia Dwudziestolecia (1918-1939), Paryż 1981, t. II.