I Wojna Światowa

I Wojna Światowa - konflikt zbrojny (28 lipca 1914 – 11 listopada 1918) pomiędzy Ententą, do której należały Wielka Brytania, Francja, Rosja, Serbia, Japonia, Włochy (od 1915), Stany Zjednoczone (od 1917) a Państwami Centralnymi, tj. Austro-Węgrami i Niemcami wspieranymi przez Turcję i Bułgarię. Największy konflikt zbrojny od czasu wojny secesyjnej w Ameryce i wojen napoleońskich na kontynencie europejskim zakończony klęską Państw Centralnych, likwidacją mocarstw Świętego Przymierza i powstaniem w Europie Środkowej i południowej licznych państw narodowych. Mimo ogromu strat i wstrząsu nimi wywołanego wojna ta nie rozwiązała większości konfliktów, co doprowadziło do wybuchu II wojny światowej dwadzieścia jeden lat po zakończeniu I wojny światowej.

Informacje ogólne

Wojna światowa I 1914-1918, do 1939 zwana wielką wojną 1914-1918, pierwszy konflikt zbrojny w skali światowej, burzący układ stosunków politycznych po kongresie wiedeńskim 1814-1815.

Przyczyny i okoliczności wybuchu wojny

W wojnie wzięły udział 2 bloki: państwa centralne (Niemcy, Austro-Węgry, Bułgaria, Turcja) i Ententa (Francja, Rosja, Wielka Brytania). W czasie trwania wojny zmieniała się konfiguracja stron walczących - po stronie Ententy opowiedziały się: 1914 Serbia, Belgia, Japonia, 1915 Włochy, 1916 Rumunia, 1917 USA i Grecja. Szeregi państw centralnych zasiliła w 1915 Bułgaria.

Powstanie tych dwóch bloków państw było konsekwencją narastających od końca XIX w. sporów, m.in.: zatargu francusko-niemieckiego o Lotaryngię i Alzację, rywalizacji w koloniach pomiędzy Francją, Anglią a Niemcami (np. kryzysy marokańskie), problemów wynikłych z tzw. sprawy wschodniej, problemów narodowościowych w monarchii austro-węgierskiej oraz rywalizacji gospodarczej i ekonomicznej poszczególnych krajów.

I wojna światowa

Pretekstem do wybuchu wojny było zabójstwo austriackiego następcy tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie 28 czerwca 1914, po którym Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii (28 lipca). W odpowiedzi na mobilizację armii rosyjskiej Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji (1 sierpnia) i jej sojuszniczce Francji (3 sierpnia). Po ataku niemieckim na neutralną Belgię (4 sierpnia) do wojny włączyła się Wielka Brytania. 6 sierpnia Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Rosji.

Front zachodni

Głównym obszarem działań w tym konflikcie był front zachodni: armie niemieckie, realizując tzw. plan Schlieffena (A. von Schlieffen), po zaciętych walkach we Flandrii dotarły nad rzekę Marnę we Francji. Stoczona tam bitwa (6-9 września) doprowadziła do odparcia agresora na linię rzeki Aisne. W październiku 1914 sztabowcy niemieccy opracowali plan odcięcia Francji od Anglii przez zdobycie Flandrii. Bitwa flandryjska (m.in. walki pod Ypres, 1915) okazała się jednak fiaskiem. Działania militarne zaczęły przybierać charakter wojny pozycyjnej. Niepowodzeniem zakończyła się również niemiecka próba zdobycia Verdun (1916). W odpowiedzi alianci przeprowadzili w czerwcu 1916 ofensywę nad Sommą, podczas której po raz pierwszy użyto czołgów (Wielka Brytania).

Wielkie znaczenie dla wyniku wojny miało przystąpienie do niej (6 kwietnia 1917), po stronie Ententy, USA. W kwietniu i maju 1917 sojusznicy przeprowadzili akcje zaczepne w rejonie Arras. Straty i niepowodzenia spowodowały wybuch powszechnego niezadowolenia w armii francuskiej, opanowany przez generała Ph.H. Ptaina. Ostateczna niemiecka próba wygrania wojny została podjęta w marcu 1918. Po przejęciu inicjatywy przez aliantów (lipiec 1918) wojska austro-węgierskie znalazły się w rozsypce, a rewolucja listopadowa w Niemczech 1918 zmusiła dowództwo niemieckie do zaprzestania działań zbrojnych i podpisanie rozejmu w Compiègne 11 listopada 1918.

Front wschodni

Wojna na froncie wschodnim miała charakter manewrowy. Rosyjskie uderzenie (lato-jesień 1914) w kierunku na Prusy Wschodnie (bitwy pod Tannenbergiem i nad jeziorami mazurskimi) nie przyniosło oczekiwanych rezultatów, natomiast atak w kierunku południowo-zachodnim przesunął wojska rosyjskie na Podkarpacie. W roku następnym połączona ofensywa armii niemieckiej i austro-węgierskiej, rozpoczęta przełomem gorlickim, ustanowiła linię frontu od Zatoki Ryskiej przez Pińsk po Tarnopol. W czerwcu 1916 ruszyło wielkie natarcie rosyjskie (tzw. ofensywa Brusiłowa), które po początkowych sukcesach zostało powstrzymane. Przegrupowanie armii rosyjskiej, spowodowane rewolucją lutową i rewolucją październikową, zmusiło Rosję do podpisania zawieszenia broni w Brześciu Litewskim (listopad 1917), a w konsekwencji pokoju brzeskiego (3 marca 1918).

Front bałkański i włoski

Po serbskiej klęsce na Kosowym Polu w 1915 Austro-Węgry opanowały Serbię i Czarnogórę. 24 czerwca 1915, po zmianie frontu, Włochy wystąpiły przeciw państwom centralnym. Główne starcia, w których Włosi ponosili systematyczne klęski, toczyły się nad rzeką Soczą (m.in. przełamanie frontu włoskiego pod Caporetto 1917). Dopiero po powstrzymaniu natarcia wojsk austro-węgierskich nad rzeką Piawą, 24 października 1918 Włosi rozpoczęli ofensywę w kierunku na Triest. Armia austro-węgierska przestała stawiać opór. Zawieszenie broni podpisano 3 listopada 1918. Skutkiem ofensywy Brusiłowa 1916 był atak rumuński (Rumunia przystąpiła do wojny po stronie Ententy w 1916) na węgierski Siedmiogród 27 sierpnia 1916. Kontratak wojsk monarchii naddunajskiej zakończył się zajęciem Bukaresztu i klęską Rumunii w maju 1918.

Fronty pozaeuropejskie

Rosjanie w 1914 pobili Turków i odnosili lokalne sukcesy aż do 1917. W Mezopotamii Anglicy ponosili klęski w latach 1914-1916, w 1915 połączony korpus australijsko-angielski uległ Turkom w cieśninie Dardanele. Od 1917 Turcy zaczęli ustępować w Mezopotamii i w Palestynie, kapitulując ostatecznie w 1918. Do 1918 Brytyjczycy opanowali większość kolonii niemieckich, Japończycy zajęli posiadłości niemieckie w Chinach.

Działania morskie

Po wprowadzeniu przez Ententę blokady floty niemieckiej rozpoczęła ona w lutym 1915 nieograniczoną wojnę podwodną. Jedynym większym starciem flot nawodnych brytyjskiej i niemieckiej była bitwa na wysokości cieśniny Skagerrak, tzw. bitwa jutlandzka (1916).

Traktaty pokojowe

8 stycznia 1918 amerykański prezydent W.Th. Wilson wystąpił z orędziem do Kongresu, formułującym podstawowe warunki pokoju (Wilsona 14 punktów). Klęski na frontach spowodowały narastanie kryzysu wewnętrznego w Austro-Węgrzech i Niemczech. Wojnę zakończyły traktaty pokojowe: w Wersalu (wersalski traktat pojowy 1919) 28 czerwca 1919 (z Niemcami), w Saint-Germain-en-Laye 10 września 1919 (z Austrią), w Neuilly-sur-Seine 27 listopada 1919 (z Bułgarią), w Trianon 4 czerwca 1920 (z Węgrami), w Sèvres 10 sierpnia 1920 (z Turcją).

Następstwa wojny

W konflikcie zbrojnym udział wzięły 33 państwa, ok. 70 mln żołnierzy (10 mln poległo, 20 mln zostało rannych). W wyniku I wojny światowej rozpadła się monarchia austro-węgierska, Niemcy i Austria stały się republikami, powstała Rosja Radziecka oraz wiele nowych państw (m.in. Polska odzyskała niepodległość), dokonano nowego podziału kolonii i wytyczono nowe granice w Azji i Afryce.