Układ wydalniczy strunowców

Osłonice-Żachwy, jak wszystkie osłonice, nie mają układu wydalniczego. Zbędne produkty przemiany materii magazynowane są do końca życia zwierzęcia w komórkach pochodzenia mezenchymatycznego, które są albo pojedynczo porozrzucane albo tworzą skupienia w formie pęcherzyków.

Bezczaszkowce-Narządy wydalnicze występują pod postacią około 90 par drobnych ciał, rozmiesczonych w grzbietowej ścianie odcinka skrzelowego. Każde nefrydium składa się z kanalika zgiętego w długie ramię pionowe i równoległe do osi ciała ramię poziome. Na zewnętrznym brzegu kanalika występują liczne wzgórkowate wypuklenia, na szczycie których osadzone są kępki komórek wydalniczych – solenocytów. Komórki takie posiadają małe ciało kuliste oraz osadzony na nim długi, cienki kołnierzyk. Wewnątrz kołnierzyka tkwi witka, której ruchy pędzą wydalinę solenocytu do kanału. Treść kanału dostaje się do wody w przestrzeń okołoskrzelową poprzez jedyny otwór, znajdujący się na końcu poziomego ramienia kanału. Zatoka krwionośna obejmuje częściowo każde nefrydium i wolno płynąca krew oddaje mu zbędne substancje, np. podany na próbę karmin amoniakalny.

Wydalanie kręgowców-Podczas przemiany materii tworzą się u wszystkich zwierząt takie związki uboczne, które
muszą być z nich usunięte w postaci moczu. W skład jego wchodzą, prócz wody jako głównego składnika, między innymi połączenia azotowe pochodzące z rozkładu białek i występujące głównie w trzech postaciach, amoniaku, mocznika i kwasu moczowego. Amoniak, który jest bardzo trujący, musi
być zaraz usunięty lub przerobiony na dwa inne związki mniej toksyczne. Amoniak przeważa w wydalinach bezkręgowców wodnych, a także w mniejszym stopniu u ryb słodkowodnych, u których
jest wypłukiwany ze skrzel. Natomiast ryby morskie i część kręgowców lądowych(płazy, żółwie, ssaki) wytwarzają z amoniaku głównie mocznik i wydalają go z organizmu z moczem. Jedynie ryby spodouste, a ryby dwudyszne tylko w okresie odrętwienia letniego, wykorzystują mocznik do wyrównania ciśnienia osmotycznego z otoczeniem. Ślimaki płucodyszne, owady, większość gadów i ptaki produkują głównie kwas moczowy łatwo wytrącalny z moczu.
Najczęściej spotykane i bardzo sprawne narządy wydalnicze rozwinęły się jako różnego typu kanaliki. Należą do nich także nefrony kręgowców, które w przeciwieństwie do kanalików bezkręgowców łączą się w zwarte duże ciała zwane nerkami. Nefron, jako podstawowa jednostka czynnościowa nerek składa się z dwu całkowicie odmiennych odcinków. W pierwszym odcinku, ciałku nerkowym (c.Malpighiego), o pokroju małego pęcherzyka przesącza się mocz pierwotny. W drugim, którym jest wydłużony kanalik, przekształca się ten przesącz na mocz ostateczny. Ciałko nerkowe składa się z kielichowato rozszerzonego kanalika, zwanego torebką nerkową, w której tkwi kłębek naczyń włosowatych. Dość szeroka tętnica doprowadza krew do nich, a znacznie cieńsza ją wyprowadza. Różnica średnic obu tętnic sprawia, że ciśnienie hydrostatyczne w kłębku podnosi się u ssaków do 75 mm Hg. Ciśnienie to wystarcza na przezwyciężenie sił osmotycznych osocza i przetłacza przez ściany naczyń włosowatych mocz pierwotny. Od osocza krwi mocz pierwotny różni się tylko brakiem wielkich drobin białka. W różnych odcinkach kanalika odbywa się pierwotne wchłanianie pożytecznych substancji, jakimi są woda, cała glukoza, część soli mineralnych, a także zachodzi czynne wydzielanie do moczu zbędnych elementów. Niektóre morski ryby kostnoszkieletowe wydzielające mało moczu, mają nerki bezkłębuszkowe. Żarłacze jesiotrowate i płazy posiadają prócz ciałek nerkowych jeszcze otworki orzęsione (nefrostomy) zwrócone do jamy ciała, przez które dostają się z niej do kanalików płyny napędzane przez te właśnie rzęski.
Nerki kręgowców występują jako różnokształtne, przeważnie parzyste, silnie przekrwione ciała położone popod szkieletem osiowym, w różnych okolicach, na przestrzeni od głowy względnie u czworonogów od serca do nasady ogona; odpowiada to rozmieszczeniu materiału nerkotwórczego w tej okolicy ciała zarodków.
Moczowody odprowadzają wydaliny nerek z organizmu. W okolicy odbytowej znajdują się
u wielu kręgowców workowate zbiorniki na mocz, pęcherze moczowe. Pęcherz ryb zwany grzbietowym jest rozszerzeniem nieparzystych moczowodów i otwiera się do jelita tylnego albo poza
odbytem wprost na zewnątrz. Brzuszna ściana kloaki wypukła się u płazów w duży wór, do którego mocz wlewa się przez kloakę. Pęcherz moczowy ssaków powstaje z omoczni zarodkowej, będącym zarodkowym pęcherzem moczowym. Podobnie jest u żółwi. Pozostałe gady i ptaki nie posiadają pęcherza moczowego. Mocz ich dostaje się do kloaki, gdzie zagęszcza się w masę półstałą przez wchłonięcie wody z powrotem do organizmu zwierzęcia. Ten półstały mocz wydalany jest razem
z kałem.

Ryby-Główne etapy trawienia pokarmu zachodzą w przewodzie pokarmowe, przy udziale jego własnych i zewnętrznych gruczołów trawiennych. W dalszych etapach procesu przemiany materii bierze udział także układ moczowy, który usuwa z organizmu ryby część substancji niepotrzebnych lub szkodliwych w postaci płynnego moczu. Nerki ryb ciągną się pod szkieletem osiowym jako silnie przekrwione, parzyste ciała pasmowate, na znacznej przestrzeni, bo przeważnie od okolicy sercowej po nasadę ogona. W podstawowych jednostkach składowych nerki – nefronach – mocz przesącza się w ciałkach nerkowych, a w kanalikach ustala się skład ilościowy moczu. Ale wśród ryb morskich niektóre gatunki w ogóle nie posiadają ciałek nerkowych np. pławikoniki, iglicznie, żabnice. Ryby słodkowodne wydalają dużo moczu i tak karp 48 ml/kg/dzień, morskie znacznie mniej bo tylko 2-5 ml/kg/dzień. Moczowody otwierają się u ryb spodoustych do kloaki, natomiast u kostnoszkieletowych samodzielnie do tyłu od odbytu.

Płazy-Nerki u Apoda są bardzo długie i wąskie, tak samo jak całe ciało, u Urodela, a zwłaszcza u Anura są to narządy duże, stosunkowo szerokie. Na brzegu nerki biegnie moczowód uchodzący do steku. Pęcherz moczowy jest wypukleniem brzusznej ściany steku. Na powierzchni nerki uchodzą liczne orzęsione lejki (nephrostomata), które łączą jamę ciała z układem kanalików nerkowych. U dorosłych płazów bezogonowych lejki te, prawie wszystkie, otwierają się do naczyń systemu żyły głównej. Na brzusznej stronie każdej nerki leży nadnercze. Nerka płazów, jak i większości kręgowców, wykazuje charakterystyczne związki z gonadą męską, mianowicie plemniki wydalane są przez kanaliki nerkowe i moczowód, który staje się przewodem moczowo-płciowym (przewód Wolffa). Przewód ten w swej końcowej części może tworzyć rozszerzenie – pęcherzyk nasienny do magazynowania spermy.
Gonady przyczepiają się do nerek od strony przyśrodkowej. Jądra łączą się z nerką kanalikami, przez które nasienie przechodzi do kanalików nerkowych. U Urodela służy do tego przednia, wyraźnie węższa część nerki. U niektórych Anura sieć kanalików jądrowych uchodzi bezpośrednio do moczowodu, a u Alytes przechodzi nawet do specjalnego przewodu. Szczątkowa sieć kanalików jądrowych wyprowadzających występuje także u samic płazów.

Gady-Do ostatniego odcinka przewodu pokarmowego otwierają się przewody wyprowadzające narządów moczwych i płciowych. Odcinek ten nosi nazwę kloaki. Budowa kloaki jest u wielu gadów dość złożona. Okrężne fałdy śluzówki dzielą je na trzy lub więcej komór. Najważniejsze z nich noszą nazwy: koprodeum, gdzie gromadzi się kał; urodeum, do którego otwierają się przewody wyproawdzajace gonad i nerek; wreszcie protkodeum, poprzedzające bezpośrednio odbyt. W proktodeum leżą w spoczynku prącia samców. Ściany kloaki mają zdolność wchłaniania wody z moczu. U niektórych żółwi wodnych ściana kloaki tworzy bogato unaczynione uchyłki i gra rolę powierzchni oddechowej.
Kłębuszki nerkowe w nerkach dorosłych gadów są bardzo liczne, kanaliki nie mają połączenia z jamą ciała. Mocz dostaje się do moczowodu, ureter, powstającego w rozwoju zarodkowym jako wypuklina kloaki. U jaszczurek i żółwi kloaka tworzy uchyłek – pęcherz moczowy, w którym gromadzi się mocz. Węże i krokodyle nie mają pęcherza moczowego; mocz ich zbiera się w kloace.
Nerki gadów są niezdolne do produkcji moczu hipertonicznego w stosunku do płynów ustrojowych.
U większości gadów produkty przemiany azotowej są wydalane w postaci trudno rozpuszczalnego kwasu moczowego, mocz więc jest początkowo bardzo rozcieńczony. Ściany dróg moczowych i kloaki mają zdolność pochłaniania wody, wskutek czego kwas moczowy wypada z roztworu,a mocz przybiera konsystencję pastowatą. Zjawisko to pozwala na oszczędną gospodarkę wodną. Gady słodkowodne, jak krokodyle i niektóre żółwie, wydalają mocz płynny, zawierający mocznik, a nawet pewne ilości amoniaku.
Wiele gadów posiada gruczoły solne, wytwarzające solankę, niekiedy znacznie bardziej stężoną od wody morskiej. Gruczoły te mieszczą się w głowie, a ich przewody u żółwi otwierają się do worka spojówkowego, u jaszczurek do jamy nosowej, zaś u węży morskich di jamy gębowej pod językiem. Dzięki zdolności do wydalania nadmiaru soli gady morskie mogą uzyskiwać potrzebną im wodę wprost z morza. Wydalina gruczołów solnych roślinożernych jaszczurek pustynnych zawiera przede wszystkim węglan potasu.

Ptaki-W układzie wydalniczym ptaków uderza brak pęcherza moczowego. Powstaje to znów w ścisłym związku z lotem. Pęcherz wypełniony moczem znacznie obciążałby ciało, utrudniając lot. Jak już w innym miejscu zaznaczono, gospodarka wodą jest w organizmie ptaka niezwykle oszczędna. Dzienne zużycie wody jest u ptaków stosunkowo małe, albowiem woda pobrana uchodzi z moczem do steku i tutaj odciągnięta z moczu wraca do obiegu krwi. Wraz z kałem wydalany jest na zewnątrz już tylko ostateczny, niezwykle skondensowany produkt tego procesu.
Ptaki oceaniczne korzystają ze słonej wody morskiej w dowolnych ilościach, a nadmiar soli wydalają szybko nie przez nerki, lecz przez parzysty gruczoł położony za jamą nosową i uchodzący do niej. Nerki u tych ptaków pracują nieustannie, natomiast gruczoł - o którym mowa – tylko
w przypadku nadmiaru soli we krwi, wówczas jego wydzielina wycieka z nozdrzy w postaci cieczy o wysokiej – bo około 5% - zawartości soli. Rurkowate okładziny rogowe nozdrzy zewnętrznych ptaków rurkonosych, czyli burzykowatych pozostają w związku z działalnością tego gruczołu.

Ssaki-Organem produkującym mocz są nerki. U zarodków ssaków rozwija się i funkcjonuje śródnercze, które u stekowców, torbaczy i niektórych łożyskowców funkcjonuje jeszcze jakiś czas po urodzeniu. Już w życiu płodowym zaczyna się jednak rozwój zanercza, tworzącego nerki, będące jedynym narządem wydalniczym ssaków dojrzałych. Na stronie przyśrodkowej nerki znajduje się wnęka nerkowa, przez którą wnikają do niej przewody i naczynia. Na przekroju nerki wyróżnia się kora, będąca częścią wydalniczą i rdzeń złożony z kanalików prowadzących do miedniczki nerkowej. U torbaczy, owadożernych, nietoperzy i zajęczaków nerka składa się z jednego płata. U płetwonogich, waleni i niedźwiedzi nerka ma budowę groniastą, złożona jest z wielu odrębnych płatów. U innych ssaków nerka, jednolita zewnętrznie, wykazuje w budowie wewnętrznej charakter wielopłatowy. Jednostką czynnościową nerki jest nefron. Z miedniczki nerkowej mocz poprzez moczowód dostaje się do pęcherza moczowego. Dalszą drogą wyprowadzającą mocz jest cewka moczowa. U samców, poza stekowcami, służy ona również do wyprowadzania spermy. U samic cewka moczowa uchodzi do zatoki moczowo-płciowej.
U ssaków które nie muszą oszczędzać wody, zdolność do koncentracji moczu jest niewielka. Pobierają one wodę poprzez picie, co umożliwia im zarówno ochładzanie organizmu poprzez parowanie, jak i zapewnia dostateczną ilość cieczy dla wydalania produktów przemiany materii. W innej sytuacji są ssaki żyjące na pustyniach, które nie mają dostępu do wody w stanie płynnym. Gatunki drapieżne i owadożerne zadawalają się wodą zawartą w ciele zdobyczy. Trudniejsze zadanie mają pustynne ssaki rożlinożerne. Prowadzą one jednak z reguły nocny tryb życia, a dzień spędzają w norach, gdzie temperatura jest niższa, a wilgotność wysoka. Niektóre z nich, np.gryzoń piaskówka, odżywiają się słonoroślami, których tkanki są bogate w wodę, ale zawierają wysoki procent soli. Nerki tych gatunków zdolne są do produkcji moczu o wartości osmotycznej czterokrotnie wyższej niż u człowieka, mogą więc np. w hodowli pić wodę morską. Inne gryzonie pustynne, np.skoczkowate, w ogóle nie piją wody i zadawalają się suchym pokarmem. Ich nerki zdolne są do wielkiej koncentracji moczu, kał jest bardzo suchy, a nocny tryb życia i budowa nor pozwala im unikać użycia wody dla obniżenia temperatury ciała. W wyniku tego wystarcza im niewielka ilość wody zawarta w suchym pokarmie i woda uzyskiwana w procesie spalania substancji pokarmowych.