Polityka gospodarcza

Polityka gospodarcza - to subdyscyplina ekonomii opisująca sposoby oddziaływania państwa na gospodarkę. W szczególności oznacza to kształtowanie ustroju gospodarczego (warunków gospodarowania) przez władzę ustawodawczą i rząd.
Polityka gospodarcza jest nauką stosowaną ekonomii i formą praktyki gospodarczej państwa. Nie zawsze opiera się na wiedzy z zakresu ekonomii pozytywnej przyjmując często formę odpowiednią do przekonań politycznych na gospodarkę rządzącej większości parlamentarnej. Stąd dla jej zrozumienia konieczne jest wyjście poza ekonomię, w sferę socjologii, politologii, czy nawet dziennikarstwa . Polityka gospodarcza stanowi często narzędzie realizacji programu społecznego partii politycznej.
Polityka gospodarcza jest jedną z wielu, ważnych polityk państwa, takich jak: polityka zagraniczna, polityka społeczna, polityka obronności, polityka ekologiczna.
W zakres polityki gospodarczej wchodzą m.in.:
? polityka pieniężna
? polityka fiskalna (finanse publiczne)
? polityka handlowa (handel zagraniczny), w tym m.in. polityka celna
Są to polityki makroekonomiczne. Wyróżnia się też szereg polityk mikroekonomicznych (np. przemysłowa, rolna).
Polityka gospodarcza operuje szeroką gamą ekonomicznych instrumentów. Taką rolę pełnią m.in. cła, podatki, subwencje, czy zmiana podaży pieniądza.
Na kierunki i treść działań polityki gospodarczej wpływają założenia z doktryn społeczno ekonomicznych.
Doktryna to zbiór założeń, twierdzeń i poglądów, które częściowo nawiązują do dorobku nauki i zawierają liczne tezy określające kierunki ale i środki działania polityki ekonomicznej opierające się na przesłankach światopoglądowych, ideologicznych i moralnych, które nie mają pełnego uzasadnienia naukowego. Musi jednak zawierać wskazania teoretyczne i praktyczne jak zrealizować te poglądy w określonym czasie i przestrzeni. Jest instrumentalną wersją ideologii i zbiorem poglądów określających przebieg i cel działań wyraźnie określonych w czasie i przestrzeni; stanowi konkretyzację systemu ideologicznego ideologia.
Państwo powinno spełniać aktywną rolę w oddziaływaniu na gospodarkę poprzez rozwój przemysłu, handlu, eksportu wysokich technologii i osłonę kraju przed konkurencją zagraniczną.
Na początek zacznę od omówienia różnych doktryn polityki gospodarczej, które w znacznej mierze przetrwały do dnia dzisiejszego choć czasami w różnych czasami bardzo odmiennych formach.
Pierwszą doktryną, którą uważam iż powinnam poświęcić część mojej pracy jest keynesizm nazwa pochodzi od jego inicjatora John Maynard Keynes . Przedwojenna teoria powstała w latach 30-tych, która szybko zdobyła sobie ogromny rozgłos. Znaczenie keynesizmu wzrosło szczególnie po roku 1940, choć w szalonym tempie jego poglądy zyskiwać będą na popularności dopiero po II wojnie światowej aż do lat 70-tych.
Keynes posługiwał się często pojęciem całkowitego popytu, będącego ogólną sumą zapotrzebowania na dobra i usługi w całym systemie ekonomicznym. Pojęcie to znane było też w klasycznej ekonomii. Zdaniem Keynesa jednak poziom produkcji i zatrudnienie wynika właśnie z całkowitego popytu, podczas gdy w ekonomii klasycznej to osiągnięty poziom produkcji i dostosowane do niego płace decydowały o całkowitym popycie.
W klasycznej ekonomii przyjmowano, że mechanizm popytu i podaży automatycznie reguluje całkowity popyt. Samoregulacja poziomu płac i cen miała gwarantować stałą równowagę między pełnym zatrudnieniem i całkowitym popytem. Nadmiar produkcji miał być zachowywany na przyszłość lub pożytkowany na nowe inwestycje. System stóp procentowych w tym modelu funkcjonował jako "koszt pieniądza", regulujący automatycznie optymalne proporcje między bieżącym spożyciem a tendencją do oszczędzania i inwestowania.
Chwilowa nierównowaga na rynku pracy wynika w teorii klasycznej tylko z istnienia zbyt dużej liczby chybionych inwestycji. Chybione inwestycje dają zatrudnienie i generują popyt, ale same nie generują właściwej podaży. Stąd na rynku pojawia się nadmiar pieniędzy wywołujący sztuczny popyt. Aby ten nadmiar zlikwidować, trzeba w czasach kryzysu obcinać płace, zamykać nierentowne firmy (będące efektem chybionych inwestycji) i podrażać koszty inwestycji przez wzrost bankowych stóp procentowych, aż do ponownego uzyskania równowagi.
W analizie Keynesa taki sposób radzenia sobie z kryzysem tylko pogarszał sytuację. Obniżanie płac i wzrost stóp procentowych powoduje w jego ujęciu spadek popytu i jednocześnie wzrost środków na kolejne inwestycje. Inwestowanie przy spadku popytu staje się jednak zbyt ryzykowne i dlatego środki na inwestycje ściągnięte z rynku zamiast generować nowe miejsca pracy i co za tym idzie powiększać całkowity popyt, pozostają niewykorzystane w bankach. Popyt więc cały czas spada, nie powstają nowe inwestycje, kolejne przedsiębiorstwa bankrutują na skutek spadku popytu i kryzys się coraz bardziej pogłębia.
Zdaniem Keynesa, aby wyjść z tego błędnego koła, należy w czasie kryzysu pobudzać popyt poprzez działania odwrotne do tych wynikających z teorii klasycznej. Należy zatem obniżać stopy procentowe, obniżając tym samym koszty inwestycji, stosować ulgi inwestycyjne w systemie podatkowym, ratować upadające przedsiębiorstwa, a nawet bezpośrednio "pompować" pieniądze w rynek za pomocą bezpośrednich inwestycji państwa, czyli stosować na możliwie jak najszerszą skalę rozmaite działania interwencjonistyczne.
Jakkolwiek Keynes zgadzał się, że teoretycznie pieniądze inwestowane w gospodarkę przez państwo nie zwiększają ogólnej ilości dostępnego kapitału na inwestycje, gdyż przecież pochodzą tylko z podatków lub długów uszczuplających wolny kapitał inwestycyjny w rękach prywatnych, to jednak zachodzi tu efekt "mnożnika inwestycyjnego Keynesa". Polega on na tym, że pieniądz zainwestowany generuje w przyszłości wielokrotnie więcej pieniędzy na spożycie, które z kolei pobudzają następne inwestycje i cała gospodarka nabiera rozpędu.
Istnienie "mnożnika Keynesa" było później najczęściej krytykowanym i najbardziej "podejrzanym" elementem tej teorii, szczególnie w oczach monetaryzstów.
Właśnie monetaryzem zajmę się w drugiej kolejności (Friedman) głosi, że państwo powinno zrezygnować z polityki krótkookresowego regulowania koniunktury, zakłóca ona bowiem naturalną grę sił rynkowych i przynosi z reguły skutki odwrotne do zamierzonych. Jego zdaniem iluzja pieniądza nie ograniczy bezrobocia na długą metę, a jedynie zwiększy inflację. Państwo powinno koncentrować się na realizacji celów długookresowych przez oddziaływanie na wielkości globalne. Monetaryści stoją na stanowisku, że głównym zadaniem państwa jest walka z inflacją i że należy ją zwalczać przede wszystkim środkami polityki monetarnej .
Trzecia koncepcja polityki gospodarczej państwa jest liberalizm gospodarczy , system poglądów ekonomicznych i oparty na jego zasadach typ polityki gospodarczej, których fundamentem jest całkowita neutralność państwa i innych organizacji gospodarczych i politycznych wobec przebiegu procesów gospodarczych.
Wychodząc z założenia, że każdy człowiek kieruje się zasadą korzyści materialnej (homo oeconomicus), przedstawiciele liberalizmu gospodarczego głosili konieczność istnienia pełnej swobody działalności podmiotów gospodarczych, która w warunkach wolnej konkurencji i zapewnienia przez państwo nienaruszalności własności prywatnej zapewni szybki rozwój gospodarki.
Doktryna liberalizmu gospodarczego powstała w Anglii na przełomie XVII i XVIII w., jej pierwszymi przedstawicielami byli D. North, D. Hume i P. Boisguillebert. Stanowiła element składowy fizjokratyzmu, poglądów klasycznej szkoły angielskiej i kierunku subiektywistycznego. Była realizowana w praktyce do końca lat 20. XX w.
Niemal od początku swego istnienia miała również przeciwników, zwłaszcza wśród ideologów drobnomieszczańskich i klasy robotniczej (socjalizm utopijny, Marksizm). Jej popularność została znacznie ograniczona zwłaszcza po kryzysie gospodarczym w latach 1929-1933 i pojawieniu się poglądów głoszących konieczność interwencjonizmu państwowego. Jej współczesna postać to neoliberalizm.
Kryzys gospodarki i nieefektywność interwencjonizmu państwowego przyczyniły się do odrodzenia liberalizmu gospodarczego. Stało się to kolejno w Wielkiej Brytanii - kwiecień 1979 (Margaret Thatcher), w Stanach Zjednoczonych - listopad 1980 (Ronald Reagan) i Niemczech - październik 1982 (Helmut Kohl). Politykę liberalną prowadził także generał Augusto Pinochet w Chile po 1973 roku.
Neoliberalizm opiera się na dwóch głównych tezach ekonomii podaży:
1) istnieje prymat produkcji, która jest podstawowym celem systemu ekonomicznego, gdyż zapewnia coraz wyższy poziom zaspokajania potrzeb
2) rynek stanowi najefektywniejszy mechanizm optymalnej alokacji zasobów
Polityka gospodarcza państwa powinna koncentrować się na stymulowaniu produkcji. Ingerencja państwa w gospodarkę winna ograniczać się do tworzenia sprzyjających warunków ramowych dla produkcji, czyli powinna polegać na ochronie sprawnego działania mechanizmu rynkowego.
Krzywa Laffera pokazuje związek między wielkością dochodów podatkowych państwa a stopą opodatkowania. Jeśli się przekroczy pewną wysokość stopy opodatkowania to realny wpływ do budżetu z tytułu podatków ulegnie obniżeniu.
W neoliberaliźmie można wyróżnić trzy szkoły: londyńską, fryburską i chicagowską.
Przedstawicielem szkoły londyńskiej jest Friedrich August von Hayek (1899-1992), laureat nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 1974 roku. Do jego najwybitniejszych dzieł należą: "Czysta teoria kapitału", "Droga do zniewolenia", "Konstytucja wolności" i "Prawo, ustawodawstwo i wolność". Hayek wysunął teorię "błędu myślenia kartezjańskiego", który polegał na nadmiernej wierze w rozum ludzki i racjonalizm, na przekonaniu, że można racjonalnie sterować i kontrolować procesy społeczne. Hayek uważał, że funkcją państwa jest stworzenie ram prawnych, dzięki którym państwo umożliwia jednostkom realizację rozmaitych dążeń. Twierdził, że realizacja sprawiedliwości ekonomicznej prowadzi do zniewolenia jednostki pod każdym względem.
Uniwersytet we Fryburgu stał się ośrodkiem szkoły fryburskiej. Twórcą koncepcji niemieckiego neoliberalizmu był Willy Encken. Założył on czasopismo "Ordo", od nazwy którego pochodzi nazwa ordoliberalizm. Encken twierdził, że gospodarka jest układem elementów powiązanych więzami interesów, otoczonym przez szersze układy polityczne, religijne i społeczne. Mogą występować tylko dwa krańcowe przypadki ostatecznego uporządkowania elementarnych układów gospodarczych: gospodarka rynkowa i gospodarka centralnie administrowana. Encken dowodził wyższości gospodarki wolnorynkowej a interwencjonizm traktował na równi z działalnością monopolów.
Najwybitniejszym przedstawicielem szkoły chicagowskiej (monetaryzm) jest Milton Friedma (ur. 1912), autor pracy "Kapitalizm i wolność". W 1976 roku otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii. Odrzuca on wszelką ingerencję państwa w życie gospodarcze. Twierdzi, że źródłem wszelkich zakłóceń funkcjonowania gospodarki kapitalistycznej jest interwencjonizm państwowy oraz błędna polityka monetarna. Uważa, że rynek sam najlepiej reaguje na zmianę warunków. Zadaniem rządu jest określenie reguł gry a nie prowadzenie gry samemu.
Trudno w takim miejscu pracy nie włączyć takiego modelu polityki gospodarczej jaki jest thatcheryzm ? termin stosowany na określenie zarówno myśli politycznej Lady Margaret Thatcher, jak i politykę rządu brytyjskiego oraz Partii Konserwatywnej w okresie sprawowania przez nią funkcji premiera w latach 1979-1990.
Podstawowe elementy thatcheryzmu to zdecydowanie liberalne i wolnorynkowe nastawienie w kwestiach gospodarczych, monetarystyczna polityka pieniężna, cięcia wydatków publicznych, obniżka podatków, ograniczenie roli związków zawodowych oraz prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych. Za równie ważne aspekty myśli Thatcher uważa się typowy dla torysów konserwatyzm społeczny, twardą obronę interesów państwa na arenie międzynarodowej oraz styl rządzenia akcentujący rolę silnego przywództwa.
Sama Margaret Thatcher najprościej streściła swoje poglądy podczas posiedzenia Izby Gmin słowami "Oto w co wierzymy", rzucając na pulpit egzemplarz dzieła ?Konstytucja wolności? Friedricha Hayeka.
Kolejnym modelem polityki gospodarczej, której chciałabym poświęcić choć trochę czasu jest ekonomia klasyczna - szkoła myśli ekonomicznej, zapoczątkowana w drugiej połowie XVIII w. przez Adama Smitha, uważana za pierwszy współczesny, naukowy kierunek ekonomiczny. rozszerzają definicję ekonomii klasycznej także na Karola Marksa.
Do Polski ekonomia klasyczna dotarła przede wszystkim dzięki pracom Jean-Baptiste Saya, który był najpopularniejszym ekonomistą zachodnim na ziemiach polskich w XIX wieku. Ówczesna sytuacja polityczno-gospodarcza Polski - utrata niepodległości oraz konieczność podjęcia skutecznych reform - wpłynęła na dominację wątków pragmatycznych nad teoretycznymi. Najwybitniejszym przedstawicielem ekonomii klasycznej w wydaniu polskim był Fryderyk Skarbek. Wśród innych ekonomistów mających swój wkład w jej rozwój należy wymienić Juliana Dunajewskiego, Józefa Supińskiego oraz Dominika Krysińskiego .
Kolejnym modelem polityki gospodarczej będzie gospodarka rynkową a zwłaszcza własność kapitalistyczna, będę starał się pokazać w jej rozwój i ewolucje Kapitalizm określamy jako, system ekonomiczny, którego podstawę stanowi własność prywatna i wolna przedsiębiorczość. Zrodził się na przełomie XV i XVI w. w Europie Zachodniej, jeszcze w łonie feudalizmu. Przyspieszenie rozwoju kapitalizmu nastąpiło w wyniku rozwoju techniki i technologii. Współcześnie jest dominującym systemem ekonomicznym w świecie. Rozróżnia się kapitalizm rynkowy i mieszany (państwowy). Pierwszy, występujący m.in. w krajach zachodniej Europy i Ameryki w XIX w., charakteryzował się tym, że o alokacji pozostających w prywatnym posiadaniu zasobów czynników wytwórczych decydował wyłącznie mechanizm rynkowy . Mechanizm rynkowy jest regulatorem produkcji: poziom i zmiany cen rynkowych są dla producentów sygnałem do zmian wielkości produkcji poszczególnych dóbr- w ten sposób mechanizm rynkowy wpływa na rozmiary i strukturę asortymentową produkcji, dostosowując ją do potrzeb nabywców. Mechanizm rynkowy jest narzędziem alokacji czynników produkcji pomiędzy różne dziedziny wytwarzania:
1) zmiany rozmiarów produkcji zwiększają lub zmniejszają zapotrzebowanie na wszystkie czynniki wytwórcze;
2) zmiany cen czynników produkcji, powodujące zmiany kosztów produkcji, decydują o tym, w jakich proporcjach użyte będą te czynniki, czyli jaki będzie poziom techniki i technologii.
Mechanizm rynkowy jest też regulatorem procesów podziału produktu społecznego, rynek, określając poziom cen produktów i poziom dochodów nabywców (płace, zyski, procenty, czynsze itp.), decyduje o tym, kto i w jakich ilościach nabywa dobra i usługi składające się na produkt społeczny. Mechanizm rynkowy pełni rolę koordynatora indywidualnych decyzji podmiotów gospodarczych, zapewniając ład ekonomiczny. Nie jest idealnym narzędziem regulacji różnych sfer gospodarki, toteż cechą gospodarek rynkowych jest cykliczność rozwoju (cykl gospodarczy ). Działanie mechanizmu rynkowego może być wspomagane określonymi działaniami państwa (interwencjonizm państwowy ).
W mechanizmie rynkowym pieniądz przekształca sporadyczną wymianę dóbr w gospodarkę rynkową, czyli taką, w której systematycznie działają rozgałęzione kontakty wymienne i w której produkcja w coraz szerszym zakresie z góry nastawiona jest nie na zaspokajanie własnych potrzeb wytwórcy, lecz na rynek. Gospodarka rynkowa, a więc i pieniądz, powstały spontanicznie. Nie zostały przez nikogo wynalezione ani zbudowane czy zastosowane.
Nie znamy niekapitalistycznego ustroju gospodarki rynkowej, (choć znane są różne, według mnie utopijne, pomysły tego rodzaju), Jakie są najważniejsze instytucjonalne właściwości ustroju kapitalistycznego? Po pierwsze, precyzyjnie i jednoznacznie określone prawa własności, przede wszystkim własności prywatnej, która jest podstawą tej gospodarki. Chodzi, więc o to, kto jest właścicielem, jakie są jego uprawnienia (przekazywanie majątku, korzystanie z jego pożytków itp.). W tym ustroju z reguły istnieją też inne typy własności (własność publiczna), ale nie one przeważają i nie one mają znaczenie decydujące. Po drugie, uczestnicy życia gospodarczego muszą być wolnymi ludźmi (siła robocza) , aby mogli samodzielnie podejmować decyzje gospodarcze. Oznacza to, więc konieczność istnienia pewnego niezbędnego zakresu swobód obywatelskich. Kapitalizm nie musi wprawdzie koniecznie wiązać się z dojrzałą demokracją parlamentarną typu zachodnioeuropejskiego czy północnoamerykańskiego, ale zdecydowanie nie sprzyja mu ustrój totalitarny. Na ogół sądzi się, że bardziej demokratyczne rządy są dla tego ustroju korzystniejsze. Po trzecie, jest to ustrój takiej gospodarki pieniężnej, w której pieniądz staje się kapitałem , to znaczy jest inwestowany dla pomnażania zysku. Jest to warunkiem funkcjonowania i rozwoju gospodarki. Aby pieniądz mógł skutecznie działać jako kapitał, niezbędne jest ukształtowanie się określonych instytucji finansowych, takich jak giełda papierów wartościowych. Na koniec parę słów o rozwoju kapitalizmu w Polsce. W porównaniu z Europą Zachodnią, jest on poważnie opóźniony. Złożyło się na to wiele przyczyn, nie tylko fakt, że w ogóle Europa Środkowo-Wschodnia przez wieki znajdowała się na peryferiach rozwoju europejskiego kapitalizmu. Ponadto działały u nas pewne szczególne czynniki. Na rozwój kapitalizmu w Polsce hamująco wpłynęły wielkie odkrycia geograficzne, które stworzyły wielki popyt na polskie zboże. Ten, wydawałoby się, korzystny fakt spowodował szereg zmian, które zahamowały rozwój rynku i kapitalizmu. Ukształtowała się gospodarka folwarczna z nawrotem pańszczyzny, zahamowany został rozwój miast. Rozwojowi rynku na zboże i produkty importowane towarzyszyło kurczenie się rynku krajowego. Kilkusetletnia koniunktura na zboże, korzystna dla właścicieli ziemskich i niektórych kupców, okazała się niekorzystna dla rozwoju kraju na dłuższą metę. Potem przyszły niszczące wojny, zabory i prawie 50 lat ustroju komunistycznego, który był programowo nastawiony na niszczenie stosunków kapitalistycznych, własności prywatnej i swobody działania podmiotów gospodarczych. W efekcie mamy obecnie przed sobą perspektywę restauracji kapitalizmu, co okazuje się procesem długotrwałym i wcale niełatwym.
Gospodarka rynkowa charakteryzuje się dwiema zasadniczymi cechami:
- dominacją prywatnej własności czynników produkcji
- rynkową alokacją zasobów gospodarczych
W gospodarce rynkowej czynniki produkcji zdecydowanej większości są podmiotem własności prywatnej-dominacja własności prywatnej. Głównym typem prywatnej własności rzeczowych czynników produkcji w krajach wysokorozwiniętych jest współcześnie własność kapitalistyczna. Własność ta występuje w wielu różnych formach. ?Spośród nich relatywnie największe znaczenie odgrywa akcyjna forma własności.(...) jest ona współcześnie formą dominującą. Tak, więc dominacja własności prywatnej oznacza dziś zazwyczaj dominację kapitalistycznej własności akcyjnej.? Oprócz własności kapitalistycznej w rozwiniętych gospodarkach rynkowych występują współcześnie inne formy własności prywatnej (własność drobnotowarowa i pracownicza). Występuje też w nich własność publiczna oraz własność spółdzielcza. Istotne znaczenie mają niektóre formy własności drobnotowarowej, występujące w postaci np. rodzinnych gospodarstw rolnych oraz niewielkich zakładów rzemieślniczych i usługowych. Zazwyczaj nie zatrudniają one pracowników najemnych. W niektórych krajach widnieje specyficzna kategoria przedsiębiorców: osoby samo zatrudniające się. W niektórych krajach pewną rolę odgrywają tzw. spółki pracownicze. W krajach wysokorozwiniętych spółki pracownicze powstają z reguły na bazie kapitalistycznych spółek akcyjnych, przy czym stosunkowo rzadko pracownicy dysponują kontrolnymi pakietami akcji tych spółek w Stanach Zjednoczonych gdzie spółek takich powstało dość dużo, tworzono je w dużej mierze dzięki korzystnym zmianom w przepisach podatkowych i dosyć często były one powiązane z planami przyszłych emerytur dla pracowników. ?Ruch na rzecz tzw. ESOP (Employee Stock Ownership Plans) czyli planów pracowniczej własności akcji. W ramach tych planów przedsiębiorstwa korzystają z określonych ułatwień podatkowych, mogą przeznaczać część własnych lub pożyczonych środków finansowych na rozprowadzenie wśród pracowników własnych akcji. Z kolei pracownicy stają się stopniowo, często bez konieczności bezpośredniego angażowania własnych pieniędzy, właścicielami akcji a tym samym współwłaścicielami przedsiębiorstw. Ich procentowe udziały w akcjach spółek nie są na ogół duże.? Gospodarka rynkowa swoją nazwę zawdzięcza przede wszystkim temu, że podstawowym regulatorem i koordynatorem procesów gospodarczych jest w niej rynek. Na rolę rynku jako regulatora procesów gospodarczych składa się szereg bardziej szczegółowych funkcji rynku. Kraje wysokorozwiniętego kapitalizmu są najlepszym przykładem ukształtowanej gospodarki rynkowej. Najważniejsze funkcje rynku:
1. Rynek dokonuje wyceny różnych dóbr.
2. Rynek jest podstawowym źródłem informacji dla podmiotów gospodarczych
3. Rynek jest niezbędnym warunkiem racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych, zarówno zasobów produktów jak i czynników produkcji ( pracy, ziemi i kapitału)
4. Rynek umożliwia ustalanie się stanów równowagi w gospodarce (ceny, stawki płac, stopy procentowe itd.)
5. Rynek jest weryfikatorem społecznej przydatności produkcji i zarazem mechanizmem dostosowania produkcji do potrzeb. Dopiero na rynku okazuje się czy dana produkcja znalazła uznanie nabywców
Kapitalizm, wolnokonkurencyjny, który występował w połowie XIX wieku w takich krajach jak: Wielka Brytania, Niemcy i Stany Zjednoczone charakteryzował się m.in. istnieniem w niemal każdej dziedzinie produkcji wielu drobnych przedsiębiorstw, z których żadne nie miało istotnego wpływu na łączną podaż dostarczanych na rynek produktów i między którymi toczyła się walka konkurencyjna. Główną formą konkurencji była konkurencja cenowa. Kapitały napływały do najbardziej rentownych gałęzi produkcji odpływały zaś z gałęzi mniej rentownych. W trakcie walki konkurencyjnej wzmacniały się i utrwalały swoją pozycję na rynku przedsiębiorstwa najsilniejsze. Walka konkurencyjna doprowadziła z czasem do dominacji większości dziedzin gospodarki niewielkiej grupy przedsiębiorstw największych, potocznie zwanych monopolami, w których skoncentrowała się podstawowa masa kapitału i produkcji. Czysty monopol ma miejsce wtedy, gdy działa tylko jeden dostawca danego dobra. Gdy działa tylko jeden odbiorca danego dobra, występuje monopol. Przypadki pełnej monopolizacji rynku w omawianym okresie zdarzały się znacznie częściej niż współcześnie. Sytuacje, gdy w danej dziedzinie działalności gospodarczej zdecydowanie dominuje kilka wielkich przedsiębiorstw nazywamy oligopolem (np. obecnie w Polsce w przemyśle samochodowym i oponiarskim). Między tego typu przedsiębiorstwami z czasem zaczęło dochodzić do porozumień, co do rozmiarów produkcji, cen produktów i usług, źródeł zaopatrzenia oraz rynków zbytu. Konkurencja zaczęła ulegać osłabieniu przyczyn wystąpiła dość wyraźna tendencja do spadku znaczenia konkurencji cenowej. Jej miejsce zaczęła zajmować charakterystyczna dla oligopolistycznych struktur rynku konkurencja niecenowa, głównie w dziedzinie różnego typu innowacji techniczno ekonomicznych.
Wielki kryzys z lat 1929-1933 zapoczątkował szereg procesów, które doprowadziły do gruntownych przeobrażeń społeczeństwa i gospodarki krajów rozwiniętego kapitalizmu. Największe znaczenie miały dwa procesy:
- wzrost ekonomicznej roli państwa, czyli wzrost ingerencji państwa w życie gospodarcze danego kraju
- postępująca internacjonalizacja wielu procesów i zjawisk gospodarczych.
Zmiany stosunków własnościowych w krajach rozwiniętego kapitalizmu mogą być rozważane, w co najmniej dwu aspektach:
- w aspekcie roli różnych form własności rzeczowych czynników produkcji w gospodarce poszczególnych krajów
- w aspekcie przeobrażeń dokonujących się w obrębie danej formy własności
Rolę różnych form własności w gospodarce spełniają trzy istotne tendencje:
- tendencja do wzrostu znaczenia akcyjnej własności kapitalistycznej
- długookresowa tendencja do wzrostu znaczenia własności państwowej
- tendencja do wzrostu znaczenia kapitalistycznej własności międzynarodowej
W przeobrażeniach dokonujących się w obrębie danej formy własności, możemy wyróżnić:
- proces profesjonalizacji zarządzania w przedsiębiorstwach, tzn. proces przechodzenia funkcji zarządzania z rąk głównych właścicieli kapitału w ręce zawodowych menadżerów. Proces ten spowodował wielki awans społeczny warstwy czołowych menadżerów w dużej mierze zmienił układ sił w typowych współczesnych spółkach akcyjnych
- zmiany w charakterze państwa oraz wzrost roli państwa i państwowych regulacji przedsiębiorstw
- wzrost roli związków zawodowych
- rozwój różnych form tzw. Demokracji przemysłowej, czyli udział pracowników w akcjach przedsiębiorstw, ich zyskach oraz różnego typu funduszach
- tendencja do wzrostu liczby posiadaczy akcji przedsiębiorstw (zarówno bezpośrednich, kupujących akcje konkretnych spółek, jak i pośrednich, nabywających udziały w różnego typu funduszach powierniczych, bankach i firmach inwestycyjnych)
?Kapitalizm powstawał w różnych krajach w różnych okresach oraz przy różnym poziomie sił wytwórczych i w zróżnicowanych warunkach kulturowych, społecznych i politycznych. Dlatego oprócz podstawowych cech wspólnych ma on w różnych krajach cechy specyficzne? W ogólnym zarysie możemy wyróżnić kilka wspólnych warunków rozwoju kapitalizmu w różnych krajach:
- istnienie wolnej najemnej siły roboczej tj. powstawanie nowej klasy społecznej- proletariatu. Wolna najemna siła robocza powstaje przede wszystkim w wyniku wywłaszczenia chłopów pańszczyźnianych.
- Nagromadzenie kapitału w rękach nielicznych- powstanie nowej klasy społecznej, burżuazji. Kapitał będący w posiadaniu burżuazji służy do zatrudnienia siły roboczej oferowanej przez proletariat. Nagromadzenia kapitału umożliwiające rozwój kapitalizmu dokonuje się Dzięki za wszystko tzw. Pierwotnej akumulacji kapitału.
- Powstanie i rozwój rynku wewnętrznego i światowego. W kapitalizmie, bowiem produkcja jest ze swej istoty produkcją towarową, na rynek. Wraz z rozwojem kapitalizmu tworzy się i rozszerza rynek
Gospodarka rynkowa w Polsce jest ciągle nieoswojonym elementem naszego życia. W pierwszych latach po "pokojowej rewolucji" został uwolniony w społeczeństwie olbrzymi ładunek przedsiębiorczości, którego efektem było powstanie niema l2 milionów prywatnych przedsiębiorstw. Nie zastanawiano się wtedy nad społecznymi powinnościami sektora biznesu, ponieważ wydawało się oczywiste, że wzrost gospodarczy z natury rzeczy służy ludziom, poprawie jakości ich życia. Żywiołowo rozwijająca się gospodarka przynosiła korzyści wszystkim, pracodawcom i pracownikom, konsumentom i społecznościom lokalnym.
?Ekonomika mieszana? jako szczególny przypadek ?gospodarki regulowanej? jest jednak swoistym odbiciem założeń keynesowskich. Nie ma w tym nic dziwnego, ponieważ keynesizm stanowi teoretyczne uzasadnienie interwencjonizmu państwowego w gospodarce kapitalistycznej i polityki gospodarczej trwającej przez całe właściwie powojenne ćwierćwiecze. Sytuacja zacznie się zmieniać dopiero w latach 70-tych kiedy to nowe zjawiska w gospodarce kapitalistycznej, tj. przede wszystkim równoczesne nasilenie inflacji i osłabienie tempa wzrostu gospodarczego, podważą podstawy teorii keynesowskich.
Jest to forma gospodarowania, w której państwo i sektor prywatny współuczestniczą w rozwiązywaniu problemów gospodarczych. Państwo kontroluje znaczną część produkcji za pomocą podatków, płatności transferowych oraz dostarczania dóbr i usług publicznych, jak obrona narodowa i bezpieczeństwo wewnętrzne. Kontroluje także zakres, w jakim jednostki gospodarujące mogą kierować się w swoim działaniu własnym interesem.
To właśnie na podstawie takiego modelu polityki gospodarczej będę chciała przedstawić w jaki sposób ona funkcjonuje w Norwegi .
Podobnie do pozostałych krajów Europy Zachodniej, ekspansja większej części przemysłu w Norwegii była w dużej mierze determinowana przez prawa do własności prywatnej i sektor prywatny. Jednak niektóre rodzaje działalności przemysłowej znajdują się w posiadaniu lub pod zarządem państwa. Własność państwowa i regulacja sektora prywatnego pozwalają zaklasyfikować Norwegię jako mieszaninę gospodarki rynkowej i nakazowej. Administrowanie przez państwo przyjmuje formę podatków, ceł i subwencji. Jest ono również widoczne w systemie koncesjonowania oraz w regulowaniu takich elementów, jak środowisko pracy, procedury księgowe, zanieczyszczenia oraz produkty. W latach 90-tych własność państwowa w przemyśle stała się bardziej zorientowana na inwestycje czysto finansowe.
Sektor przemysłowy znajduje się głównie w rękach prywatnych, choć państwo jest największym właścicielem niektórych z najpotężniejszych norweskich korporacji, np. Statoil i Norsk Hydro. Statoil (norweskie, państwowe przedsiębiorstwo naftowe) zajmuje pozycję dominującą w norweskim przemyśle naftowym bazującym na złożach podmorskich, a także w przemyśle petrochemicznym oraz rafinacji i marketingu ropy naftowej. Rolnictwo i rybołówstwo są w rękach prywatnych, z wyjątkiem około dziesięciu procent gospodarczych gruntów leśnych będących w posiadaniu państwa.
W sektorze bankowym, banki państwowe obsługują najważniejsze sektory (rolnictwo, rybołówstwo, przemysł ciężki) i gminy, a także zajmują się rozwojem regionalnym, budownictwem mieszkaniowym i szkolnictwem. Państwo jest również znaczącym udziałowcem elektrowni, także wodnych. Chociaż państwo utrzymuje monopol w przypadku przewozów kolejowych i usług pocztowych, utworzonym przedsiębiorstwom państwowym przyznano większą swobodę i w związku z tym coraz bardziej wystawione są one na działanie sił konkurencyjnych.
Zaangażowanie państwa w norweskim przemyśle stopniowo maleje, zgodnie z procesami deregulacji i prywatyzacji jakie zachodzą w krajach uprzemysłowionych.
Norwegia jest wysoko rozwiniętym i uprzemysłowionym krajem o otwartej gospodarce zorientowanej na eksport. Często wymieniana jest jako jedno z najbogatszych państw świata i zajmuje szczytowe miejsca w rankingach pod względem stopy życiowej, średniej długości życia, ogólnego stanu zdrowia społeczeństwa i warunków mieszkaniowych.
Wysoki poziom bogactwa materialnego wynika po części z obfitości zasobów naturalnych, a po części z udziału Norwegii w uprzemysławianiu Europy Zachodniej z uwagi na bliskość największych rynków. Norwegia aktywnie wdraża środki restrukturyzacyjne potrzebne do stymulowania rozwoju gospodarczego. Rozległa wymiana handlowa oraz kontakty z innymi krajami dały norweskiemu przemysłowi podstawę do rozwoju zaawansowanej gospodarki. Wysokie nakłady inwestycyjne na urządzenia produkcyjne, unowocześnianie i upowszechnianie kształcenia oraz wiedza specjalistyczna z zakresu techniki i organizacji w przemyśle i administracji publicznej również przyczyniają się do wspierania wzrostu gospodarczego.
Wiek XX był dla Norwegii okresem ciągłego i dynamicznego rozwoju gospodarczego. Od lat 70-tych przemysł naftowy skupiony na Morzu Północnym odgrywa dominującą rolę w norweskiej gospodarce. Gleby uprawne zajmują tylko 21% powierzchni Norwegii (ziemia uprawna 3%, lasy gospodarcze 18%). Norwegia nie jest członkiem Unii Europejskiej (UE), ale uczestniczy we wspólnym rynku UE jako sygnatariusz Porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG), zawartego między państwami członkowskimi UE i Europejskim Stowarzyszeniem Wolnego Handlu (EFTA).
Osiągnięcie wysokiego poziomu zatrudnienia było jednym z priorytetów programu politycznego powojennej Norwegii. Eksploatacja pól naftowych na Morzu Północnym w latach 70-tych, w powiązaniu z aktywną polityką rynku pracy, przyczyniła się do znacznie większego obniżenia poziomu bezrobocia w Norwegii niż w innych uprzemysłowionych krajach. Jednak od lat 80-tych w wyniku globalizacji gospodarki Norwegia łatwiej ulega światowym trendom, a poziom bezrobocia zwykle odzwierciedla teraz wahania na szczeblu międzynarodowym. W 2002 roku stopa bezrobocia wyniosła 3,9% siły roboczej.
Sieć państwowych urzędów pośrednictwa pracy, funkcjonująca na szczeblu okręgów i gmin, należy do jednych z najważniejszych instrumentów norweskiej polityki rynku pracy. Organa władzy publicznej wdrożyły również szeroko zakrojone środki na rzecz zatrudnienia, takie jak współfinansowanie wynagrodzeń w przypadku przedsiębiorstw zatrudniających nowych pracowników, inicjatywy szkoleniowe i programy pośrednictwa pracy oraz specjalne środki nakierowane na osoby mające ograniczony wybór miejsc pracy.
W okresie międzywojennym Norwegia, podobnie jak pozostałe państwa Europy, została dotknięta masowym bezrobociem. Okres szczytowy przypadł na 1933 rok, kiedy to jedna trzecia zrzeszonej w związkach zawodowych siły roboczej została bez pracy. W czasie rekonstrukcji po II Wojnie Światowej osiągnięty został w Norwegii wielostronny polityczny konsensus, który zakładał, że pełne zatrudnienie będzie jednym z najważniejszych celów nowej polityki gospodarczej kraju. Od tego czasu jest on utrzymywany przez kolejne ekipy rządzące.
Choć przemysł naftowy na Morzu Północnym stworzył wiele nowych miejsc pracy w Norwegii, na początku lat 80-tych stopa bezrobocia zaczęła rosnąć. Problemy związane z nadmiernym przyspieszeniem tempa wzrostu gospodarczego w Norwegii oraz w gospodarce światowej doprowadziły do kolejnego i jednocześnie poważniejszego wzrostu bezrobocia, który rozpoczął się w latach 1987-1988.
W ostatnich latach wielkość siły roboczej ustabilizowała się na poziomie 2,0 ? 2,1 mln pracowników. Liczba zatrudnionych kobiet znacząco wzrosła w latach 80-tych i od tego czasu utrzymuje się na wysokim poziomie. W norweskiej sile roboczej dość znaczny udział mają pracownicy zatrudnieni w niepełnym wymiarze godzin. Niemal połowa wszystkich kobiet i około 10% wszystkich mężczyzn pracuje poniżej 36 godzin tygodniowo.
Polityka gospodarcza Norwegii ma na celu stabilizację i przeciwdziałanie bezrobociu i inflacji, stymulowanie rozwoju gospodarczego oraz wywieranie wpływu na strukturę przemysłu i podział dochodu.
Słabo uprzemysłowione regiony podlegają łagodniejszemu traktowaniu w zakresie opodatkowania niż pozostałe obszary, a w celu wspierania w poszczególnych regionach sektora przemysłowego, rolnictwa, rybołówstwa i niektórych innych gałęzi przemysłu, utworzone zostały instytucje kredytowe. Celem takich programów jest promowanie innowacyjności, utrzymanie tradycyjnego przemysłu i zapobieganie nagłemu zanikowi przemysłu lokalnego.
Oprócz polityki finansowej i kredytowej, organa władzy centralnej prowadzą tzw. politykę dochodową, która zakłada podejmowanie środków w celu wywierania wpływu na wynik negocjacji w zakresie płac oraz rozliczeń z rolnikami i rybakami, i tym podobne.
Podział dochodu dokonywany jest głównie w drodze regulowania i ustalania stawek podatku dochodowego i świadczeń socjalnych, również tych z państwowego systemu ubezpieczeń społecznych.
W celu promowania rozwoju nowych gałęzi przemysłu, wprowadzono ulgi podatkowe z tytułu nakładów na prace badawczo-rozwojowe oraz zagwarantowano ze strony Państwa wsparcie dla działalności badawczej.



Bibliografia:
1. Bolesław Winiarski, Polityka gospodarcza, Warszawa 2004.
2. Adam Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Warszawa 2001.
3. Nicola Acocella, Zasady polityki gospodarczej, Warszawa 2002.
4. Roman Milewski, Podstawy ekonomii, Warszawa 2001.
5. Mariusz Gulczyński, O kapitalizmie współczesnym, Wrocław 2000.