franchising

Warto wiedzieć, co to znaczy, bo franchising to sposób na własny biznes. A własny biznes to najlepsza droga do satysfakcjonujących zarobków. Kiedy słyszymy o sieciach franchisingowych, najczęściej kojarzą nam się one z restauracjami szybkiej obsługi, takimi jak McDonald’s lub TelePizza. Tymczasem to nie jedyne firmy działające na zasadzie franchisingu, choć rzeczywiście to giganty tego rynku. Dla przykładu: w Stanach Zjednoczonych jeden z każdych trzech dolarów zostaje wydany na dobra i usługi świadczone przez firmy franchisingowe. Mieszkania i domy są tam kupowane i sprzedawane poprzez franchisingowe agencje nieruchomości. Te same domy są remontowane, odnawiane i chronione przez usługodawców z sieci franchisingowych. Podobnie dzieje się z naszymi samochodami - naprawianymi we franchisingowych warsztatach, a odświeżanymi we franchisingowych myjniach. Ba, jeśli zechcemy sprzedać swój dom i umytym i sprawnym samochodem wybrać się w wycieczkę dookoła świata – każdą z tych zachcianek – łącznie z wykupieniem wycieczki – spełni któraś z firm franchisingowych. Franchising to sprawdzona metoda robienia interesów, która jest z powodzeniem używana w wielu branżach przez tysiące biznesmenów na całym świecie. Samo słowo „franchising” oznacza dosłownie „bycie wolnym”. W takim sensie franchising oferuje wolność w prowadzeniu, zarządzaniu i kierowaniu własną firmą, ale tam gdzie jest wolność, musi być i odpowiedzialność za własne decyzje. We franchisingu odpowiedzialność biorcy licencji franchisingowej polega na podporządkowaniu się regułom zawartym w umowie z franchisodawcą. Dawca licencji jest, bowiem właścicielem znaku towarowego i marki sieci franchisingowej. Franchising nie polega tylko na sprzedaży prawa do używania logo sieci lub znaku towarowego, franchising to pełny system prowadzenia biznesu. Słowo „system” to klucz do zrozumienia zasad biznesu opartego na franchisingu. Biorca licencji może, bowiem liczyć ze strony dawcy licencji na systemową i systematyczną opiekę – na szkolenia dla siebie i załogi, na kampanie promocyjne wspierające sprzedaż czy na know-how dla danej branży np. wiedzę o specyfice rozliczeń i księgowości. Za tę pomoc biorca przekazuje franchisodawcy tzw. opłatę wstępną za udzielenie licencji i potem - przez cały czas trwania kontraktu - wpłaca na rzecz dawcy pewien procent swoich obrotów. Pieniądze te są wykorzystywane na rzecz całej sieci i służą wszystkim biorcom licencji – są one przeznaczane m.in. na badania marketingowe, opracowywanie nowych produktów i kampanie reklamowe. W jednym zdaniu: franchisobiorca wykorzystuje w swej działalności doświadczenie, wiedzę i metody działania opracowane przez dawcę licencji.

Rozwój i rodzaje franchisingu
Nowoczesny franchising jest, w powszechnej opinii, instytucją obrotu gospodarczego uformowaną w Stanach Zjednoczonych Ameryki, gdzie niedługo po zakończeniu wojny secesyjnej firma Singer Sewing Machine Company stworzyła sieć samodzielnych dystrybutorów, którzy sprzedawali produkowane przez nią maszyny do szycia po uiszczeniu wcześniej odpowiedniej opłaty za przyznanie im wyłącznego prawa do rozprowadzania maszyn Singera na określonym terenie.
Należy jednak pamiętać, że stosunki gospodarcze o charakterze zbliżonym do franchisingu występowały w wielu krajach już we wczesnym średniowieczu. Najlepszym tego przykładem jest system cechowy (ang. the Guilds), który funkcjonował w londyńskim City już w XI wieku, i który działa tam w dalszym ciągu, z tym że jego pierwotne funkcje już dawno się zdezaktualizowały. W czasach największego rozkwitu systemu cechowego nikt nie mógł prowadzić działalności gospodarczej w City, o ile nie był członkiem cechu. Członkostwo w cechu można było uzyskać po pomyślnym ukończeniu długotrwałego szkolenia i dopiero wtedy można było rozpocząć w City działalność gospodarczą na własny rachunek, korzystając z renomy i prestiżu, jaką dawała przynależność do cechu. Oczywiście członkowie cechu uiszczali także opłaty na jego rzecz. Jak widać z powyższego te dawne struktury zawierały podstawowe elementy franchisingu:
· nazwę;
· metodę prowadzenia działalności gospodarczej (udostępnianą poprzez szkolenia);
· zezwolenie na wykorzystywanie tej metody i na korzystanie z nazwy cechu;
· obowiązek uiszczania opłat.
Inna forma współpracy, która funkcjonowała w średniowieczu na wyspach brytyjskich, i która zawierała elementy występujące we współczesnym franchisingu polegała na tym, że niektórzy tamtejsi możnowładcy wypłacali królowi określoną sumę pieniędzy oraz zobowiązywali się udzielać mu swego poparcia i świadczyć usługi w zamian za prawo (tzw. franchiso) do poboru podatków i do sprawowania wymiaru sprawiedliwości na danym terenie. Stąd też pochodzi, do dzisiejszego dnia wykorzystywana w brytyjskim piśmiennictwie prawniczym, nazwa sądów funkcjonujących na takim terenie - franchise courts.
Kolejnym krokiem w rozwoju stosunków zbliżonych do franchisingu były tzw. tied house contracts, które w znaczący sposób wpłynęły na ukształtowanie się franchisingu w jego dzisiejszym kształcie. Pojawiły się one w Wielkiej Brytanii w XVIII wieku i, co ciekawe, funkcjonują do dzisiaj. Ich rozwój był jednym z efektów wprowadzenia w życie przepisów reglamentujących sprzedaż napojów alkoholowych, które nakładały obowiązek uzyskiwania zezwoleń (koncesji) na ich sprzedaż w lokalach gastronomicznych. Jak łatwo zgadnąć udzielono ograniczonej liczby takich zezwoleń, co spowodowało, że wartość lokali, które je posiadały, zdecydowanie wzrosła. W ostatecznym efekcie wielu potencjalnych restauratorów nie mogło sobie pozwolić na zakupienie takiego lokalu. W tej sytuacji producenci alkoholu zaczęli wykupywać punkty posiadające zezwolenia, aby je później wynajmować. Jednym z głównych postanowień umowy najmu było zobowiązanie się restauratora do sprzedaży wyłącznie alkoholu (najczęściej chodziło tu o piwo) produkowanego przez producenta (browar) będącego właścicielem danego lokalu. Ponadto wytwórcy alkoholi oferowali działającym na rynku restauratorom sfinansowanie modernizacji ich lokali w zamian za zobowiązanie się przez nich do sprzedaży wyłącznie alkoholu produkowanego przez danego wytwórcę.
Jednakże ojczyzną współczesnego franchisingu są Stany Zjednoczone Ameryki, gdzie w połowie ubiegłego stulecia wspomniana już firma Singer stworzyła sieć samodzielnych dystrybutorów sprzedających produkowane przez nią maszyny do szycia. Mimo, że eksperyment ten się nie powiódł i po pewnym czasie firma się z niego wycofała, to jednak został w ten sposób przetarty szlak, którym później poszły inne przedsiębiorstwa, przede wszystkim z branży sprzedaży samochodów oraz produkcji napojów chłodzących.
Właśnie handel samochodami był dziedziną, w której w pierwszych dziesięcioleciach bieżącego stulecia metoda współpracy franchisingowej wyjątkowo dobrze się przyjęła. Niektórzy uważają nawet, że ówczesne sieci sprzedaży handlujące nowymi i używanymi samochodami można uznać za prekursorów nowoczesnego franchisingu, choć nie brak też głosów, że jego genezy należy dopatrywać się w sieci punktów sprzedaży detalicznej zorganizowanej w 1923 roku w Stanach Zjednoczonych Ameryki przez przedsiębiorstwo World Radio Corporation.
Po drugiej wojnie światowej instytucja franchisingu w Stanach Zjednoczonych Ameryki przeszła okres prawdziwego rozkwitu odnosząc liczne sukcesy w wielu innych gałęziach gospodarki, takich jak na przykład przetwórstwo ropy naftowej, produkcja napojów chłodzących, hotelarstwo, gastronomia, handel odzieżą, obuwiem, artykułami chemicznymi czy kosmetykami. Jak szacuje mieszczące się w Stanach Zjednoczonych Ameryki Międzynarodowe Stowarzyszenie Franchisingu (International Franchise Association - IFA), które zrzesza ponad trzydzieści dwa tysiące franchisodawców i franchisobiorców z ponad stu krajów, obecnie co dwunasta mała firma amerykańska jest franchisobiorcą, dając łącznie zatrudnienie ponad ośmiu milionom Amerykanów.
Z biegiem czasu stopniowo wykształciło się nowe oblicze franchisingu. Franchisodawcy przestali traktować go jedynie jako jeden z kanałów dystrybucji swoich produktów product distribution franchising (franchising dystrybucji produktu), który polega na tym, że franchisobiorca sprzedaje produkty franchisodawcy z wykorzystaniem jego marki i oznaczeń handlowych. Franchisobiorca jest do pewnego stopnia identyfikowany z produktem dostarczanym przez franchisodawcę-producenta (np. stacje benzynowe sprzedające paliwa dostarczane przez daną rafinerię; salony sprzedaży samochodów określonej marki; firmy rozlewające i rozprowadzające napoje orzeźwiające dostarczone przez ich producenta). Upraszczając zagadnienie można przyjąć, że product distribution franchising jest rozwiniętą formą dystrybucji produktów. Podział franchisingu na product distribution franchising i business format franchising uformowany został praktykę gospodarczego wykorzystania franchisingu w USA. Natomiast w Europie przyjęto podział na franchising produkcyjny, dystrybucyjny, usługowy i mieszany.
W przypadku business format franchising (franchising koncepcji działalności) franchisobiorca korzysta nie tylko z produktów i oznaczeń handlowych franchisodawcy, ale z kompletnej koncepcji prowadzenia działalności gospodarczej opracowanej przez franchisodawcę zawierającej zazwyczaj plan marketingowy, podręcznik operacyjny, standardy operacyjne i procedury kontroli jakości (np. restauracje szybkiej obsługi, salony fryzjerskie, warsztaty naprawy samochodów). W normalnych warunkach konsument nie jest w stanie odróżnić jednostek systemu franchisingowego prowadzonych przez franchisobiorców od punktów należących do franchisodawcy.
Istota franchisingu produkcyjnego (przemysłowego) polega na tym, że franchisobiorca nie prowadzi wyłącznie działalności handlowej lub usługowej, lecz sam wytwarza określone towary według udostępnionej mu przez franchisodawcę technologii. Towary te są następnie sprzedawane z zastosowaniem znaku towarowego i innych charakterystycznych oznaczeń franchisodawcy.
Precyzyjne rozgraniczenie elementów franchisingu produkcyjnego, dystrybucyjnego i usługowego natrafia niekiedy na poważne trudności. Jedną z głównych ich przyczyn jest duża płynność w kształtowaniu zakresów tych typów franchisingu. Nierzadkie są też sytuacje, w których zainteresowane podmioty świadomie dążą do nadania umowie treści mieszanej, łączącej w sobie elementy franchisingu produkcyjnego, dystrybucyjnego i usługowego. Franchisobiorca może, bowiem, zajmować się jednocześnie sprzedażą wytworzonych w ramach franchisingu towarów oraz świadczeniem związanych z nimi usług. Powoduje to, że stosunek franchisingu produkcyjnego może stanowić zarazem źródło franchisingu dystrybucyjnego lub usługowego.
Franchising dystrybucyjny (handlowy) charakteryzuje się tym, że franchisobiorca ogranicza swą działalność do sprzedaży określonych towarów w prowadzonym przez siebie punkcie sprzedaży, który jest oznaczony symbolami franchisodawcy, wyposażony oraz urządzony według jego wskazówek. Zdarza się także, że towary są dostarczane klientom bezpośrednio do ich domów. W systemie takim, franchisodawca pełni rolę centrum dystrybucyjnego wytwarzanych przez niego towarów, zaś rola franchisobiorców sprowadza się do sprzedaży tych towarów odbiorcom końcowym.
Franchising usługowy ma miejsce wtedy, gdy franchisobiorca świadcząc usługi używa know-how, oznaczeń firmowych, znaku towarowego oraz innych nazw i oznaczeń handlowych franchisodawcy. Wynika z tego, że istota franchisingu usługowego jest w gruncie rzeczy taka sama jak franchisingu produkcyjnego i dystrybucyjnego. Odmienny jest jedynie przedmiot działalności prowadzonej przez franchisobiorcę. Do dziedzin, w których stosuje się franchising usługowy należą między innymi hotelarstwo, gastronomia, wynajmowanie i naprawa pojazdów mechanicznych oraz usługi fotograficzne i turystyczne.
Na podstawie tych trzech form franchisingu: produkcyjnego, dystrybucyjnego i usługowego, doszło do tworzenia dalszych, które są ich pochodnymi. Najczęściej wymienia się tu franchising mieszany, który polega na tym, że franchisodawca jest producentem, a franchisobiorcy zajmują się dystrybucją jego towarów oraz świadczeniem usług związanych z ich zastosowaniem (np. firmy kosmetyczne organizujące sieć sklepów i gabinetów kosmetycznych).
Jak widać z powyższego szczególną cechą franchisingu mieszanego jest dwutorowość działalności prowadzonej przez danego franchisobiorcę, gdyż obok działalności handlowej prowadzi on także działalność usługową.
W przypadku franchisingu bezpośredniego (direct-unit franchising) umowa franchisingowa jest zawierana bezpośrednio pomiędzy franchisodawcą i franchisobiorcą. Na jej podstawie tworzona jest tylko jedna placówka działająca na określonym umową obszarze. Franchising bezpośredni nie jest jednak efektywną formą współpracy w sytuacji, gdy system franchisingowy jest budowany na terenie odległym od siedziby franchisodawcy, ponieważ duża odległość powoduje, że bieżąca współpraca i nadzór nad franchisobiorcami są utrudnione. Ponadto wzrastają koszty rozwoju systemu ponoszone przez franchisodawcę, gdyż tworzenie kolejnych jednostek systemu wymaga jego każdorazowego włączenia się w ten proces. Niedogodności te można wyeliminować dzięki zastosowaniu franchisingu wielokrotnego lub subfranchisingu.
W ramach franchisingu wielokrotnego (area development, multiple-unit franchising) franchisobiorca wielokrotny (area developer) uzyskuje wyłączność na tworzenie na określonym terenie jednostek systemu franchisingowego. Ze swej strony zobowiązuje się on zazwyczaj do utworzenia określonej liczby jednostek systemu w terminie wyznaczonym w umowie franchisingu wielokrotnego.Umowa ta ma charakter ramowy, na jej podstawie franchisobiorca zazwyczaj nie uzyskuje uprawnienia do korzystania ze znaku towarowego i know-how franchisodawcy. Uprawnienie to jest mu udzielane w indywidualnych umowach dotyczących poszczególnych jednostek systemu. Ta odmiana franchisingu jest najchętniej stosowana przez franchisodawców, którzy chcą zachować pełną kontrolę charakterystyczną dla franchisingu bezpośredniego, ale równocześnie chcą uniknąć konieczności rekrutowania i szkolenia dużej liczby indywidualnych franchisobiorców.
Na podstawie umowy kreującej stosunek subfranchisingu franchisodawca udziela franchisobiorcy (zwanego w tym wypadku master franchisobiorcą) wyłączności na korzystanie z jego pakietu franchisingowego w prowadzeniu działalności na danym terenie.
Inaczej niż ma to miejsce w przypadku franchisingu wielokrotnego franchisobiorca przejmuje wiele z obowiązków franchisodawcy wynikających z pakietu franchisingowego. Uzyskuje on ponadto prawo do rekomendowania zmian w umowie franchisingowej i w pakiecie franchisingowym. Jednakże franchisodawca zachowuje pełną kontrolę nad systemem dzięki prawu do ostatecznego zatwierdzania zmian proponowanych przez master franchisobiorcę. Subfranchising jest wykorzystywany głównie do tworzenia systemów franchisingowych w krajach, w których warunki prowadzenia działalności gospodarczej różnią się istotnie od warunków w kraju siedziby franchisodawcy.

Natomiast w latach siedemdziesiątych pojawił się franchising polegający na tym, że samodzielnie funkcjonujące sklepy lub punkty usługowe, lub też niewielkie ich sieci, są włączane do systemu franchisodawcy adoptując równocześnie jego metody prowadzenia działalności gospodarczej. Wydaje się, że brak konieczności wprowadzania dużych zmian w stosowanych przez franchisobiorców metodach działania spowodował, że ten typ franchisingu, znany jako franchising konwersyjny, znalazł szczególne zastosowanie w przypadku agencji handlu nieruchomościami, biur podróży czy zakładów pralniczych.
Franchising międzynarodowy polega na tym, że franchisodawca rozszerza zakres działalności systemu franchisingowego poza terytorium swego kraju ojczystego. Taka metoda ekspansji gospodarczej jest stosowana przede wszystkim przez duże i znane koncerny, gdyż rynki zagraniczne oferują im nowe możliwości rozwoju. Przykładem może być tu np. błyskawiczna ekspansja amerykańskich restauracji szybkiej obsługi. Żadne inne rozwiązanie organizacyjne nie byłoby w stanie z taką siłą i w takim tempie jak franchising opanować wielu regionów świata odległych od siebie zarówno geograficznie, jak i kulturowo.
Analiza danych dotyczących franchisingu dowodzi, że najlepiej rozwinął się on w krajach o trwale zakorzenionej gospodarce rynkowej, albowiem swoboda działalności gospodarczej jest warunkiem niezbędnym do tworzenia systemów franchisingowych. Nie dziwi zatem fakt, że największa ich liczba istnieje w Stanach Zjednoczonych Ameryki, Kanadzie, Japonii, Brazylii, Australii, a także w krajach Unii Europejskiej takich jak Francja, Wielka Brytania, Republika Federalna Niemiec, Włochy. Wzrost gospodarczego znaczenia franchisingu spowodował, że w wielu krajach powołane zostały do życia stowarzyszenia franchisingowe zrzeszające przedsiębiorstwa stosujące w swej działalności franchising.
Stowarzyszenia te stawiają sobie następujące cele:
· rozwijanie i doskonalenie standardów kupieckiej rzetelności w działalności franchisingowej;
· przyjmowanie w poczet swych członków franchisodawców spełniających te standardy;
· prezentowanie opinii publicznej, społeczności biznesowej, przedstawicielom władz i mediom zasad rzetelnego franchisingu;
· przekazywanie opinii publicznej informacji na temat franchisingu i franchisodawców tak, by potencjalni franchisobiorcy mogli dokonywać efektywnego wyboru potencjalnych franchisodawców.
Stowarzyszenia franchisingowe biorą aktywny udział w lobbingu na rzecz franchisingu zarówno na szczeblu krajowym, jak i na szczeblu Unii Europejskiej. W 1990 roku krajowe stowarzyszenia franchisingowe z krajów Unii Europejskiej uzgodniły i wprowadziły w życie Europejski Kodeks Etyczny Franchisingu.
Stowarzyszenia franchisingowe zrzeszają franchisodawców spełniających surowe kryteria, wynikające, między innymi, z Europejskiego Kodeksu Etycznego Franchisingu na które składają się następujące elementy:
· Żywotność - dokumenty finansowe świadczące o tym, że dany system franchisingowy jest biznesem przynoszącym zyski;
· Wiarygodność - przynajmniej jeden działający i uzyskujący zyski franchisobiorca; brak franchisobiorców, którym się nie powiodło;
· Etyka - umowa franchisingowa i struktura systemu zgodna z wymogami Europejskiego Kodeksu Etycznego Dla Franchisingu;
· Jawność - udostępnianie dokumentów, które w zrozumiały i wiarygodny sposób prezentują osiągnięcia systemu.
Członkowie stowarzyszeń franchisingowych czerpią korzyści z bogatego bagażu doświadczeń stowarzyszonych franchisodawców i franchisobiorców, z pomocy afiliowanych przy stowarzyszeniach doradców prawnych, banków i konsultantów specjalizujących się we franchisingu, a regularnie odbywające się spotkania na szczeblu regionalnym i krajowym zapewniają trudną do przecenienia możliwość wymiany doświadczeń.

Definicja franchisingu
Franchising jest stosowany w wielu różnych dziedzinach działalności gospodarczej. Powoduje to jego ogromną różnorodność, przez co niezwykle trudno jest sformułować jego precyzyjną definicję. Jej brak powoduje z kolei olbrzymie kłopoty z wprowadzeniem w życie przepisów regulujących franchising kompleksowo lub przynajmniej pewne jego aspekty. Istnieją jednak pewne elementy wspólne dla wszystkich rodzajów franchisingu. Wiele z nich wymienionych jest w definicji franchisingu zawartej w Kodeksie Etycznym Franchisingu:
"Franchising to system sprzedaży towarów, usług lub technologii, który jest oparty na ścisłej i ciągłej współpracy pomiędzy prawnie i finansowo odrębnymi i niezależnymi przedsiębiorstwami, Franchisodawcą i jego Indywidualnymi Franchisobiorcami. Istota tego systemu polega na tym, że Franchisodawca nadaje swoim Poszczególnym Franchisobiorcom prawo oraz nakłada na nich obowiązek prowadzenia działalności zgodnie z jego koncepcją. W ramach i na okres sporządzonej na piśmie umowy franchisingowej oraz w zamian za bezpośrednie lub pośrednie świadczenia finansowe uprawnienie to upoważnia Indywidualnego Franchisobiorcę do korzystania z nazwy handlowej Franchisobiorcy, jego znaku towarowego lub usługowego, know-how, metod prowadzenia działalności gospodarczej, wiedzy technicznej, systemu postępowania i innych praw własności intelektualnej lub przemysłowej, a także do korzystania ze stałej pomocy handlowej i technicznej Franchisodawcy.
Bardzo precyzyjną definicję franchisingu przedstawia Polska Organizacja Franczyzodawców:
"Dla celów odróżnienia prowadzonej działalności w oparciu o franczyzę od innych systemów dystrybucji oraz rozróżnienia franczyzodawców od innych przedsiębiorców przyjmuje się, że cechami wyróżniającymi franczyzę, oprócz cech wskazanych w Kodeksie Etyki Udzielania Franczyzy są m.in.:
1. trwały, kontraktowy stosunek umowny łączący franczyzodawcę i franczyzobiorcę, z którego wynika obowiązek franczyzodawcy przekazywania franczyzobiorcy „know-how” w sposób ciągły, przez cały okres obowiązywania umowy, i który nakłada na franczyzobiorcę obowiązek uiszczania na rzecz franczyzodawcy opłat franczyzowych, lub innych świadczeń, w sposób uzgodniony pomiędzy stronami,
2. niezależność gospodarcza, prawna oraz organizacyjna franczyzobiorcy względem franczyzodawcy (czego odzwierciedleniem na gruncie polskiego systemu prawnego jest m.in. w przypadku działalności w ramach franczyzy adresowanej do konsumentów - posiadanie własnych kas rejestrujących)."
Definicje franchisingu można mnożyć praktycznie bez końca, gdyż zarówno w zagranicznym jak i w polskim piśmiennictwie funkcjonuje ich wiele. Żadnej z nich nie można jednak uznać za dominującą. Wydaje się, że rację ma A. Koch stwierdzając, że przy wyborze definicji decydujące powinno być to, czy uwzględniono w niej kryterium pozwalające odróżnić franchising od innych, podobnych technik powiązań kooperacyjnych.
W polskim piśmiennictwie najbardziej rozbudowaną definicję franchisingu zaproponował właśnie A. Koch, którego zdaniem, franchising jest metodą rozszerzania rynków zbytu określonego rodzaju aktywności gospodarczej poprzez zorganizowanie sieci jednolitych placówek, prowadzących tę aktywność na terenach oddalonych od siedziby organizatora sieci. Osoby trzecie prowadzą poszczególne punkty sieci na własny rachunek i we własnym imieniu. Organizator sieci udziela im odpłatnie zezwoleń na posługiwanie się znaną mu i sprawdzoną z sukcesem techniką działalności gospodarczej, zapewniając wszelką niezbędną pomoc przy jej wykorzystywaniu oraz na występowanie na zewnątrz pod oznaczeniami i emblematami, które w oczach odbiorców symbolizują renomę owej techniki działalności.

BIBLIOGRAFIA

A. Koch, Umowa franchisingowa, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, zeszyt 3/1980, s.56;
R. Skubisz, Prawo znaków towarowych. Komentarz, Warszawa 1990, s. 95;
J. Jacyszyn, Nowe formy prowadzenia działalności gospodarczej, Gdańsk 1993, s. 102;
B. Fuchs, Pojęcie umowy franchisingowej, Rejent, nr 9/1995, s.157 i dalsze;
L. Peters i M. Schneider, Le contract de franchisage, Revue de Droit Uniforme, nr 1/1985, s. 162.
Por. A. Koch, Umowa franchisingowa, s. 51.
Acheson David, Mendelsohn Martin: Franchising, Warszawa 1992;
Bagan-Kurluta Katarzyna: Umowa franchisingu, Warszawa 2001;
Banachowicz Ewa, Nowak Joanna, Starkowski Mieczysław: Franchising czyli klucz do przyszłości, Warszawa 1996;
Fuchs Bernadeta: Franchising. Wzory umów z komentarzem, Gdańsk 1997;
Fuchs Bernadeta: Umowy franchisingowe, Kraków 1998;
Jacyszyn Jerzy: Nowe formy prowadzenia działalności gospodarczej, Gdańsk 1993;
Kolarski Grzegorz: Franchising, Warszawa 1992;
Kolarski Grzegorz: Zastosowanie franchisingu w procesie prywatyzacji przedsiębiorstw, Warszawa 1991;
Pokorska Barbara: Leksykon Franczyzy, Warszawa 2002;
Pokorska Barbara: Franchising w Polsce. Stan i kierunki rozwoju, Warszawa 2000;
Skrzek M., Wojtaszek Ewa: Reguły konkurencji a franchising, Warszawa 1995;
Stecki Leopold: Franchising, Toruń 1994;
Szczepanowska-Kozłowska Krystyna: Wyczerpanie praw własności przemysłowej - Patent i prawo ochronne na znak towarowy, Warszawa 2003.