Rewolucja przemysłowa w Anglii na przełomie XVIII i XIX wieku
1.Istota oraz przyczyny przewrotu industrialnego.
2.Kierunki oraz etapy przemian w przemyśle.
3.Skutki ekonomiczne oraz społeczne rewolucji przemysłowej.
1.
Od połowy XVIII w. rozpoczęły się zmiany w angielskim przemyśle i przyjmowały one charakter procesu przejściowego od manufaktury opartej o pracę ręczną do zmechanizowanej produkcji fabrycznej. Stworzyło to idealne warunki do wytwarzania towarów oraz maszyn na masową skalę. Zastosowano nowe techniki w różnych gałęziach przemysłu. Nastąpił także przełom ekonomiczny charakteryzujący się zmianą w organizacji produkcji, czyli wytworzenie się systemu fabrycznego oraz ewolucją w zasadach kalkulacji ekonomicznych. Można tu zaliczyć m.in. zwiększenie specjalizacji oraz możliwości akumulacji kapitału. Istotą rewolucji technicznej jest także zmiana w strukturze społecznej państwa. Powstawały wielkie okręgi przemysłowe, a wraz z nimi nowe klasy społeczne, takie jak proletariat wielkoprzemysłowy i kapitaliści. Skupiały one liczne rzesze robotników, którzy ostatecznie zerwali powiązania z pracą na roli.. Powodem, czego odstąpiono od społeczeństwa wiejskiego do nowego, przemysłowego. Pozwoliło to na przemiany w stylu życia oraz rozwój intelektualny społeczeństwa, co dało efekt w postaci zwiększenia procesów urbanizacji. Tak, więc można powiedzieć, iż rewolucja przemysłowa w Anglii stanowiła szereg zmian zarówno w technice i ekonomii jak i życiu społecznym. Jednak, co wywarło wpływ na jej raptowny wybuch? Otóż na Wyspach Brytyjskich w okresie od XVI do połowy XVIII wieku panował bardzo zawansowany rozwój gospodarczy, jednakże przemysł oraz jego organizacja widniały na tym samym poziomie, co w innych krajach Europy zachodniej. Istniały jednak inne czynniki mające wpływ na przyspieszenie przewrotu przemysłowego na wyspach. Jednym z nich są przemiany obejmujące rolnictwo. Mianowicie chodzi tutaj o tzw. Rewolucję agrarną. Miała ona wpływ na dostarczanie siły roboczej dla przemysłu. Odbywało się to poprzez „uwolnienie” wsi od zbędnej ludności oraz stworzenie rynku zbytu na artykuły przemysłowe takie jak na przykład narzędzia. Wzrost produkcji rolnej natomiast gwarantował żywność dla rosnącej ludności miejskiej.
Kolejnym czynnikiem wywierającym wpływ na rozwój przemysłu jest wytworzenie rynku zbytu na towary przemysłowe, a przede wszystkim na wyroby z bawełny, co wynikało ze wzrostu liczby ludności oraz poziomu i jakości jej konsumpcji. Również tradycja nie pozostała bez wpływu na zaistniałe zjawisko. Kultura produkcyjna rzemiosła, nakładu i manufaktury była od wielu wieków zakorzeniona w mentalności Anglików. Niemal 1/3-ą mieszkańców kraju liczyli rzemieślnicy utwierdzający swój fach od czasów średniowiecza. Ta liczna część społeczeństwa odznaczała się wysoką kulturą techniczną oraz przejawem skłonności do innowacji technicznych.
Również rozwój nauki, a w szczególności fizyki, mechaniki, chemii czy alchemii miał swoje znaczenie dla rozwoju przemysłu. Pozwoliło to upowszechnić stosowanie eksperymentów naukowych, co też miało swoje odbicie w koniunkturze technicznej (wynalazki oraz ich patenty). Był to ważny czynnik napędzający postęp gospodarczy. Nie brakowało także materiałów, ponieważ kraj ten posiadał korzystną sytuację surowcową. Czerpano je przede wszystkim z zasobów miejscowych, czyli węgiel kamienny, ruda żelaza i wełna oraz z zasobów kolonialnych bawełnę i melasę z trzciny cukrowej. Anglia posiadała także dobrą infrastrukturę transportową, na co składała się sieć dróg lądowych i kanałów śródlądowych oraz rozwiniętą flotę handlową. Korzystnie oddziałującym czynnikiem był także brak barier celnych dla handlu wewnętrznego. Tak, więc stabilny ustrój polityczny oraz wyspiarskie położenie w połączeniu z dobrze wykształconym systemem ubezpieczeniowym i bankowym dawało solidną podstawę do rozwoju wytwórczości przemysłowej.
2.
Przewrót przemysłowy wyodrębnił trzy zasadnicze etapy oraz kierunki przemian industrialnych. Składały się na nie m.in. Mechanizacja przemysłu włókienniczego, zwiększenie produkcji żelaza i zmiana technik jego obróbki oraz użycie nowych źródeł energii.
Przemysł włókienniczy był najwcześniej objętą udoskonaleniami i innowacjami technicznymi gałęzią przemysłu. Przy wzrastającym popycie na tkaniny praca przędzarzy przestawała być wydajna. Sytuacja ta uległa zmianie po wynalezieniu w 1733 roku przez Johna Kaya tzw. Latającego czółenka. Początkowo zakazano jego używania z powodu burzenia proporcji między tkaczami i przędzarzami. Upowszechnienie tego wynalazku przypadło około 1760 roku i dwukrotnie zwiększyło wydajność tkaczy. Jednak nasilająca się dysproporcja (dla bawełny 1:4, a dla wełny aż 1:10) skłoniła do dalszych badań w dziedzinie włókiennictwa. Na efekty długo nie trzeba było czekać. Już w roku 1764 James Hargreaves skonstruował pierwsza przędzarkę mechaniczną o nazwie Spinning Jenny. Maszyna ta dawała mocną przędzę o dużej ilości. W tej sytuacji proces tkania był zbyt powolny. Wynalazcą, który wyrównał tę dysproporcję był Edmund Cartwright. Dokonał tego za sprawą mechanicznego krosna opatentowanego w roku 1787, co pozwoliło na wzrost produkcji bawełnianych tkanin.
Niedługo potem odkryto metodę nanoszenia na tkaniny wzorów tzw. tkaniny żakardowe. Tak, więc postęp w tej dziedzinie gospodarki pozwolił ponad 10 – krotnie zmniejszyć koszty produkcji, a tym samym zmniejszyć ich cenę o połowę.
Kolejnym etapem boomu technicznego w Anglii był postęp technologiczny w hutnictwie, górnictwie, produkcji metalurgicznej oraz innych gałęziach przemysłu ciężkiego. Pierwszą wprowadzoną zmianą było odstąpienie od dotychczasowego źródła energii używanego do wytopu, czyli węgla drzewnego. Powodem tego był zrządzony już na początku XVIII wieku zakaz budowy hut oraz destrukcyjny dla środowiska leśnego sposób jego pozyskiwania. Rozwiązaniem okazało się zastosowanie produktu suchej destylacji węgla, czyli koksu. Pozwoliło to na przyspieszenie rozwoju hutnictwa. W tej sytuacji Wielkie piece dawały większe możliwości uzyskania lepszych gatunków żelaza (stal) oraz zwiększały wydajność produkcji surówki. W roku 1784 Henry Cort opracował metodę puddlingową, która polegała na mieszaniu roztopionej rudy, co pięciokrotnie zwiększyło produkcyjność. Odstąpiono także od pracy kowali stosując walce mechaniczne. W dziedzinie obróbki także zastosowano nowinki techniczne. Jedną z pierwszych było powstanie obrabiarki w 1797 roku, gdzie znalazła ona zastosowanie w precyzyjnej produkcji części do maszyn. W ten sposób wytworzyły się fabryki maszyn. Technologia ta znalazła także zastosowanie w konstrukcjach budowlanych, przy budowie mostów oraz żelaznych szyn i też w wielu innych dziedzinach.
Rozwój hutnictwa wymuszał również postęp w innych zależnych od siebie resortach gospodarki. Taką sferą było niewątpliwie górnictwo, które zaopatrywało przemysł hutniczy w niezbędne surowce. To zjawisko dało podstawy do udoskonaleń w tym obszarze. Powstała w 1711 roku tzw. Maszyna ogniowa, została zastosowana do poruszania pomp odwadniających niedostępne poprzednio, głębsze pokłady kopalin. Dopiero w 1769 roku James Watt Przekształcił ją w rzeczywisty silnik parowy. Tak narodziła się maszyna parowa, która znalazła zastosowanie niemal we wszystkich gałęziach przemysłu, starannie napędzając jego infrastrukturę. Warto również wspomnieć, iż pod koniec XIX wieku nastąpił przełom i pojawiły się nowe źródła energii, takie jak silnik spalinowy czy elektryczny.
Sytuacja ta oczywiście pociągnęła za sobą rozwój transportu. Jednak jeszcze w wieku XVIII można zauważyć znaczny rozwój komunikacji lądowej jak i wodnej. Naciskający rozwój gospodarki wypierał już niewystarczający i mało wydajny zaprzęg konny. Tańszy transport wodny także nie spełniał oczekiwań z powodu braku wystarczającej liczby połączeń wodnych. Rozwiązaniem okazało się przystosowanie maszyny parowej do napędzania pojazdów. Na początku po drogach, co udało się w 1765 roku w Paryżu. Pierwszy tego typu pojazd pojawił się w 1765 roku i nosił nazwę Automobile. Kolejnym etapem rozwoju okazało się wykorzystanie lokomotywy i umieszczenie jej na żelaznej drodze, czyli szynach. Udało się to Richardowi Trevithick’owi w roku 1804. Natomiast 10 lat później Georgie Stephenson udoskonaloną konstrukcje umieścił na torowisku o specjalnym przekroju, dając w ten sposób początek kolei żelaznej, która z czasem opanowała cały świat. W roku 1852 transport kolejowy połączył miasta Stockton i Darlington, a 5 lat później linią osobową Liverpool i Manchester. Usprawnienia dosięgły także transportu wodnego. Wprowadzono okręty parowe, które z łatwością przeprawiały Atlantyk zaledwie w kilkanaście dni, z upływem czasu ten dystans obniżył się do tygodnia. Osiągnięcie takiego wyniku pozwoliło odkrycie przez Johna Ericssona oraz Francisa P. Smitha śruby okrętowej.
3.
Ogólnie wiadomo, iż rewolucja przemysłowa w Anglii dostarczyła jej infrastrukturze wielu wynalazków i innowacji niemal we wszystkich strefach gospodarki, nie zapominajmy jednak, że przyniosła ona ze sobą szereg skutków ekonomicznych oraz społecznych. W wyniku upowszechnienia nowych zastosowań oraz technologii nastąpił znaczący wzrost wydobycia surowców. Eksploatacja węgla kamiennego wzrosła od poziomu 2,5 mln ton w 1740 roku do ponad 40 mln ton w roku 1840. W konsekwencji przyrosty dosięgły branży hutniczej, gdzie produkcja przetapianego surowca wzrosła niemal 10 – krotnie. Największe rozmiary jednak przybrał import bawełny dla przemysłu włókienniczego i w latach 1741 – 1871 podniósł się ponad 10 000 razy. Nagła mechanizacja industrialna spowodowała obniżenie kosztów produkcji, a zarazem logiczny wzrost wydajności wykonywanej pracy. Zatem powstały system fabryczny powoli wypierał nakład oraz upowszechnioną wcześniej manufakturę. Wyspy Brytyjskie stawały się prawdziwą potęgą przemysłową przekształcając się w potentata eksportu, gdyż jego wartość od 1801 do 1850 roku wzrosła o blisko 600%. Rozwój przemysłu spowodował także poważne zmiany ludnościowe w państwie. W latach 1750 – 1871 zaludnienie Anglii wzrosło z 6 mln do prawie 23 mln mieszkańców. Warto wspomnieć, iż wzrost ten dokonał się przy udziale bardzo wysokiej emigracji ludności. Nasilanie się procesów urbanizacyjnych doprowadziło do spadku ilości populacji rolników, czego powodem było wypieranie ich przez dynamicznie rozwijające się miasta i okręgi przemysłowe. Obniżył się on, bowiem z 35% do niemal 14% w ciągu 60 lat. Jednak przewrót
techniczny wywarł także wpływ na środowisko społeczne. Zahamowanie wzrostu płac ,a nawet ich obniżanie spowodowało pojawienie się bezrobocia. Także, zmiana organizacji produkcji oraz wprowadzenie systemu fabrycznego miało znaczny wpływ na postawę społeczeństwa i stało się inspiracją dla rozwoju nowych klas społecznych. Pierwszą z nich był Proletariat fabryczny, a w jego skład wchodzili pracownicy wielkich, sprzężonych ze sobą skupisk przemysłu fabrycznego. Tworzyli oni gromady pozbawionych majątku i własności środków produkcji robotników, którzy jedynie sprzedawali swoją siłę roboczą. Naprzeciw im stała druga z nowych klas, a mianowicie właściciele środków produkcji, czyli kapitaliści. Robotnicy systematycznie dążyli do ograniczenia stopnia wyzysku fabrykantów, domagając się poprawy warunków pracy oraz podwyżki płac. To natomiast napotykało na opór z ich strony, dając w wyniku grunt do wytworzenia się organizacji robotniczych. W ten sposób doszło do konfliktu między obiema klasami. Utrata dochodów przez zrujnowanych rzemieślników popychała ich nawet do sabotażu. Obracali oni, bowiem swój gniew przeciwko maszynom i fabrykom. Rozwinął się, tzw. ruch burzycieli maszyn, który zaczął przyjmować groźne dla przemysłu rozmiary. W konsekwencji w 1812 roku doszło do sytuacji, w której za rozmyślne niszczenie maszyn karano śmiercią.
Opracowano na podstawie:
• „Historia Gospodarcza Powszechna” Jan Szpak PWE Warszawa 2003
• „Historia Gospodarcza Polski XIX i XX wieku” I. Kostrowicz, Z. Landau, Wiedza i Książka 1975