Rewolucja przemysłowa

REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA, przewrót przemysłowy, całokształt przemian technicznych, ekonomicznych oraz społecznych związanych z powstawaniem przemysłu fabrycznego i nowoczesnej cywilizacji przemysłowej. Przewrót techniczny polegał na zastąpieniu ręcznej pracy przez maszyny, prymitywnej technologii przez technologię nowoczesną, produkcji pojedynczych wyrobów przez produkcję masową; przewrót ekonomiczny oznaczał zmiany w organizacji produkcji, charakterze przedsiębiorstw, w zasadach kalkulacji produkcji; na przemiany struktury społeczne złożył się spadek znaczenia rzemieślników, chłopów i wielkich właścicieli ziemskich przy wzroście znaczenia coraz liczniejszej nowej klasy robotników oraz burżuazji przemysłowej; jednocześnie następowała koncentracja ludności w dużych miastach. Ten najważniejszy w dziejach nowożytnych przewrót dokonał się niejednocześnie i w niejednakowym stopniu w różnych krajach, a na wielkich obszarach świata do tej pory jeszcze nie nastąpił.

Najwcześniej, ok. 1770 1830, rewolucja przemysłowa dokonała się w Anglii. Wśród wielu wynalazków, które się tam wówczas pojawiły, zasadnicze znaczenie miały innowacje w hutnictwie, włókiennictwie i energetyce. W hutnictwie główną rolę odegrały nowe metody wytapiania i obróbki żelaza, w których zastąpiono węgiel drzewny węglem kamiennym i koksem, co doprowadziło do skonstruowania nowego typu wielkich pieców, a także pieców do rafinacji surówki żelaza (pieców pudlingowych) i zastąpienia kucia walcowaniem; pozwoliło to na wytwarzanie dużych ilości produktów o jednakowych właściwościach i zapoczątkowało erę masowej produkcji żelaza, a tym samym przewrót w całej gospodarce. Rozwojowi hutnictwa towarzyszyło powstanie górnictwa węgla kamiennego i szybki wzrost wydobycia tego materiału. Zmieniła się nie tylko technika produkcji, ale i rozmieszczenie przemysłu: zagłębia węglowe stawały się odtąd zawsze okręgami przemysłowymi. W przemyśle włókienniczym najważniejszym procesem rozwojowym była mechanizacja pracy. Jej początki nastąpiły wraz z pojawieniem się w drugiej połowie XVIII w. produkcji tkanin bawełnianych: wprowadzono maszyny przędzalnicze (wynalezione 1765 69, zwiększyły 200-krotnie wydajność pracy) i mechaniczne warsztaty tkackie (wynalezione 1785), co doprowadziło do mechanizacji przemysłu bawełnianego. Później objęła ona inne gałęzie produkcji włókienniczej. Przewrót w energetyce dokonał się w wyniku zastosowania maszyny parowej do napędu urządzeń mechanicznych w górnictwie, hutnictwie, włókiennictwie, następnie w innych dziedzinach produkcji, na końcu w transporcie. Pierwsza użyteczna maszyna parowa została uruchomiona 1770; wynalazek ten doprowadził do znacznego uniezależnienia źródła energii od warunków naturalnych. Wszystkie te zmiany techniczne przyniosły koncentrację produkcji w dużych zakładach i określonych regionach , okręgach przemysłowych; rewolucja przemysłowa rozpoczęła wiek żelaza i maszyn, węgla i pary.

Rewolucja przemysłowa w Anglii pociągnęła za sobą następstwa o zasięgu ogólnoświatowym; Anglia była wzorem, brano od niej gotowe techniki lub je naśladowano. W wielu krajach przeobrażenia, jakie przeszła Anglia, powtórzyły się. Podstawowe konsekwencje rewolucji przemysłowej wszędzie były podobne, jednak jej przebiegi były zróżnicowane na skutek odmiennych warunków naturalnych, ekonomicznych i politycznych (przeważnie większa niż w Anglii ingerencja państwa, silniejsze dysproporcje techniczne, branżowe i regionalne). Przyjmuje się, że w Europie Zach. i USA rewolucja przemysłowa dokonała się ok. 1815 70, a w innych państwach jeszcze później. Przemiany techniczne, zapoczątkowane w okresie rewolucji przemysłowej (tzw. pierwsza rewolucja techniczna) były kontynuowane w czasie tzw. drugiej rewolucji technicznej, która rozpoczęła się w latach 70. XIX w. ( przemysł).

Na ziemiach polskich można wyróżnić 3 fazy rewolucji przemysłowej. Pierwsza faza to okres prób wprowadzenia nowej techniki, często nieudanych w związku ze stosunkowo niskim poziomem rozwoju gospodarczego kraju; w fazie drugiej (właściwej) rewolucja przemysłowa dokonała się w najważniejszych gałęziach przemysłu, powstała też przemysłowa klasa robotnicza; w fazie trzeciej rewolucja przemysłowa objęła bardziej zacofane i mniej ważne gałęzie przemysłu, wyraźne też stały się jej społeczne skutki. Związki gospodarcze poszczególnych zaborów z różnymi rynkami ogólnopaństwowymi sprawiły, że rewolucja przemysłowa na ziemiach polskich nie przebiegała równomiernie. Najwcześniej i w sposób najpełniejszy dokonała się w Królestwie Polskim i na Górnym Śląsku, inne dzielnice bowiem stanowiły jedynie rolnicze zaplecze dla przemysłów państw zaborczych. Na Górnym Śląsku, gdzie w procesie tym główną rolę odegrało hutnictwo, faza wstępna trwała 1796 1830. Rozpoczęło go uruchomienie w Gliwicach pierwszego na kontynencie europejskim wielkiego pieca stosującego koks; wkrótce wprowadzono inne udoskonalenia i maszyny parowe, powstały nowoczesne huty cynku. Zasadniczy okres rewolucji przemysłowej na Górnym Śląsku trwał 1831 70; upowszechniły się wówczas wielkie piece koksowe, pudlingarnie, walcownie i maszyny parowe; rozwój nowoczesnego hutnictwa spowodował olbrzymi wzrost wydobycia węgla, które 1800 70 zwiększyło się z 41 tys. t do 5,9 mln t; 1866 w produkcji surówki oraz półfabrykatów hutniczych i odlewów już ponad 90% zakładów stosowało paliwo mineralne; proletariat przemysłowy na Górnym Śląsku 1875 liczył ok. 70 tys. robotników. W Królestwie Polskim faza wstępna rewolucji przemysłowej przypadała na ok. 1816 50, a przodującą rolę odgrywał przemysł włókienniczy. Około 1820 uruchomiono w Warszawie i w rejonie Łodzi pierwsze mechaniczne przędzalnie wełny, a wkrótce także bawełny; 1839 zainstalowano pierwsze mechaniczne warsztaty tkackie (bawełniane). W końcu lat 40. powstał w Łodzi ważny ośrodek przemysłu bawełnianego, korzystający z maszyn parowych. Po 1830 rozpoczęto próby zastosowania nowej technologii w hutnictwie, lecz zakończyły się one niepowodzeniem. Właściwa rewolucja przemysłowa w Królestwie Pol. dokonała się ok. 1850- 90. Nastąpiła mechanizacja przemysłu włókienniczego; w przędzalnictwie już na pocz. lat 70. przewagę uzyskały duże fabryczne zakłady, działające głównie w Łodzi; mechanizacja tkactwa trwała dłużej, zwłaszcza w produkcji ciężkich tkanin wełnianych, gdzie przewaga zmechanizowanej produkcji nastąpiła dopiero w końcu lat 80. W przemyśle włókienniczym 1849- 90 liczba zakładów stosujących napęd parowy wzrosła z 9 do ponad 100, a moc maszyn blisko stokrotnie. Podobne przemiany nastąpiły w innych gałęziach przemysłu; najwyższy poziom europejski osiągnęło cukrownictwo (pierwsza cukrownia fabryczna 1838); szczególne znaczenie miała mechanizacja w przemyśle metalicznym i maszynowym; w hutnictwie zwycięstwo nowej techniki, wykorzystującej paliwo mineralne, dokonało się dopiero 1878 90, gdy zbudowano nowe huty w Zagłębiu Dąbrowskim i Warszawie. W całym przemyśle Królestwa Pol. 1853- 88 moc czynnych maszyn parowych wzrosła z ok. 2 tys. KM do blisko 55 tys., a liczba zatrudnionych robotników z ok. 50 tys. do ok. 150 tys. Wytworzyły się 3 okręgi przemysłowe: wielobranżowy warszawski, włókienniczy łódzki i główny górniczo-hutniczy sosnowiecko-częstochowski (ob. Górnośląski Okręg Przem.).

Podjęcie tak szerokiego tematu wymaga przejrzystości i czystości wypowiedzi. W związku z tym metodą, która postaram się zanalizować ten problem będzie metoda problemowo-płaszczyznowa.

Końcowe lata XIX wieku i początek wieku XX to okres głębokich przemian, obejmujący wszystkie dziedziny działalności człowieka-począwszy od nauki, a kończąc na muzyce i szkolnictwie. Okres ten to czas wzrostu liczebności ludzi, to ogromny postęp techniczny, to także szybki rozwój kapitalizmu- przemysłu i miast. Jest to wiek określany mianem „wieku pary i elektryczności”.
W krajach Europy Zachodniej rozwijał się dynamicznie kapitalizm. Wznoszono liczne fabryki, hale produkcyjne, kopalnie. System ten pełen zalet, ale również i wad. Często słyszy się głosy zapytania- czy zalet nie było mniej niż wad? Czy opłacało się drążyć historię w tym właśnie kierunku? I ja postaram się odpowiedzieć na to pytanie.

Na horyzoncie Świata pojawiają się często potężne burze klasowe będące bezpośrednim następstwem zaistniałej sytuacji gospodarczej i rozwoju kapitalizmu. We wschodniej i południowo-wschodniej części Europy nowe stosunki produkcji z wielkim trudem przełamywały pozostałości feudalizmu.

Trochę inna sytuacja zaistniała za oceanem, w Ameryce Północnej. Na obszarze tym wzrastało w siły nowe mocarstwo- Stany Zjednoczone., które w tym okresie odegrały czołową rolę w kreowaniu „nowego świata”. W Ameryce Łacińskiej, Azji i Afryce mocarstwa kolonialne tworzyły sobie rynki zbytu, bazy wypadowe i zaopatrzeniowe rozszerzając dzięki temu swoje wpływy i pozycję polityczną i gospodarczą.

Następstwem takiej sytuacji było narastanie antagonizmów zarówno międzynarodowych jak i wewnątrz narodowych, zarówno gospodarczych jak i politycznych i społecznych. Sytuacja ta natomiast była świetnym podłożem do rozwoju kapitalizmu i była głównym filarem, dzięki któremu kapitalizm osiągnął swe apogeum na przełomie wieków stając się imperializmem.
W okresie tym nastąpił gwałtowny wzrost produkcji przemysłowej. Rewolucja przemysłowa objęła całą Europę Zachodnią i Amerykę Północną, rozszerzając się w późniejszych latach na pozostałe obszary. Powiada się czasami , że Polska straciła wiek XIX. Jest to stwierdzenie mające wyjaśnić nasze zapóźnienie cywilizacyjne. Wynikało ono z braku własnej państwowości w tym właśnie stuleciu, w którym kształtowały się nowoczesne państwa europejskie. Nie było Polski wtedy na mapach Europy, a ziemie polskie należące do zaborców traktowane było jako peryferia.
Polityka zagraniczna głównych państw europejskich przełomu XIX i XX wieku wykazywała tendencje do tworzenia wielkich przymierzy-bloków. Ich podstawą była jednak nie tyle wspólnota interesów, ile niechęć do wspólnego wroga. Ukształtowane u schyłku XIX wieku interesy głównych państw ułożyły się w zestaw kilku najbardziej wyrazistych konfliktów. Konflikt francusko-niemiecki dotyczył starych „porachunków” tradycyjnie wynikał z rywalizacji o hegemonię na kontynencie. Francusko-brytyjski- rysował się na tle zainteresowań obu państw Afryką Północną, przede wszystkim Egiptem, a także wynikał z hegemonistycznych dążeń Francji. Mimo klęski poniesionej w wojnie z Prusami w 1870 roku francuskie ambicje wciąż pozostawały aktualne. W związku z tym Brytyjczycy widzieli w Niemczech instrument utrzymania równowagi i przeciwwagę dla Francji. Ostro dawał o sobie znać konflikt austriacko-rosyjski na Bałkanach. Rodzić zaczynał się francusko-włoski spór o dominację na Morzu Śródziemnym i w Afryce Północnej. Sojusz Austrii, Prus i Rosji wydawał się w XIX wieku trwałym elementem sytuacji międzynarodowej. Tak powstał „traktat trzech cesarzy”-1873 rok. W odpowiedzi nastąpiło porozumienie Niemiec i Austro-Węgier -1879 rok. W 1882 roku powstało Trójprzymierze- sojusz Niemiec , Austrii i Włoch. W 1892 roku Rosja i Francja zawarły sojusz militarny poparty układem politycznym. W wyniku zawiłych ruchów politycznych doszło nawet do zbliżenia Francji i Anglii- „serdeczne porozumienie” z roku 1904. W roku 1907 powstał sojusz trzech państw-Francji, Wielkiej Brytanii i Rosji, zwany w skrócie Ententą lub Trójporozumieniem.

Te wszystkie międzynarodowe ruchy stanowiły także podstawę do rywalizacji na nowych, tworzących się właśnie w tym okresie płaszczyznach-technologii, industrializacji, przemyśle. Państwa te uświadomiły sobie, że potęga gospodarcza jest warunkiem powodzenia na scenie politycznej.

Wielkie znaczenie dla gospodarki miała zmiana technologii obróbki rudy żelaza. Produkowany do tej pory stop był kruchy i łatwo rdzewiał. W latach 50 i 60 XIX wieku dokonał się wielki postęp w metodach wytopu żelaza. Anglicy Bessemer i Thomas oraz Francuz Martin opracowali technologię przetapiania rudy tak, że uzyskiwano stal o w podwyższonej czystości, mniej kruchą, nie ulegającą łatwo korozji, a co ważniejsze łatwą do walcowania. Walcowana stal stała się doskonałym tworzywem do produkcji maszyn. Ale walcowanie i stosowanie pieców martenowskich nie mogło odbywać się w dotychczasowych warunkach. W związku z powyższym doszło do reorganizacji systemu produkcji. O ile we wczesnym okresie industrializacji fabryki zatrudniały kilkudziesięciu pracowników, teraz wielkie huty potrzebowały kilkunastu, a czasem nawet kilkudziesięciu tysięcy pracowników.

Około roku 1870 skończył się pierwszy etap industrializacji-o czym mowa wyżej. Jego schyłek związany był z szeregiem przeobrażeń, w wyniku których zmieniły się metody produkcji i jej organizacja, co pociągnęło za sobą doniosłe zmiany społeczne.

Tempo przyrostu ludności nabrało w drugiej połowie XIX wieku charakteru eksplozji demograficznej. W tym okresie liczba ludności świata wzrosła z 1100 mln. Do 1500 mln. Zjawisko wzrostu liczby ludności spowodowane było głębokimi zmianami cywilizacyjnymi zachodzącymi w Europie od XVIII w.-postęp medycyny, poprawa higieny, spadek śmiertelności- oraz zmianami w rolnictwie.

W zakresie medycyny szeregu odkryć dokonał Louis Pasteur(1822-1895), który zapoczątkował naukę i mikrobach-bakteriologię, co zrewolucjonizowało wiedzę medyczną i farmakologię. L. Pasteur umożliwił produkcję szeregu szczepionek, skutecznie chroniących przed wieloma chorobami o charakterze epidemicznym. Obalił teorię samorództwa, udowodnił, że choroba zakaźna wywoływana jest przez swoisty dla niej zarazek.

Równie istotne znaczenie dla rozwoju medycyny i biologii były teorie Charlesa R. Darwina .W ogłoszonych dziełach naukowych: „O powstaniu gatunków” i „O pochodzeniu człowieka” dowodził, że świat roślinny i zwierzęcy powstał drogą stopniowego rozwoju i przemian organizmów prostych w coraz bardziej złożone i różnorodne. Uznał, że człowiek także podlega tym prawom i ukształtował się jako wynik zmian gatunku małp człekokształtnych. Była to popularna dziś teoria ewolucji, czyli stopniowej zmiany przyrody ożywionej.

Wielkie znaczenie w zakresie medycyny jak i nauk fizycznych miało odkrycie w 1895 r. Przez Wilhelma Roentgena promieni X, które odegrały ogromną rolę w medycynie.

Osiągnięciem w rozwoju fizyki było odrzucenie teorii budowy materii głoszącej ,że atom jest niepodzielny. Badania nad promieniowaniem dowiodły, że jego budowa jest złożona. Zjawisko promieniotwórczości odkrył Henryk Becquerel, a Maria Skłodowska-Curie i jej mąż Piotr Curie odkryli dwa pierwiastki promieniotwórcze: polon i rad.

Znaczący postęp w badaniach dokonał się w chemii. Dymitr Mendelejew opracował tablicę pierwiastków a Ludwik Gay-Lussac odkrył prawo objętości gazów.
W tym także okresie rozwinęła się astronomia, co pozwoliło lepiej poznać świat. Odkryto nowe planety-Uran i Neptun. Uczeni -Dawid Hilbert i Feliks Klein opracowali nowe zagadnienia teoretyczne w zakresie wyższej matematyki i geometrii.

Osiągnięcia nauk ścisłych znalazły szerokie zastosowanie w produkcji, doskonaląc je i wprowadzając wiele nowych udogodnień technicznych.

Gwałtownie rozwijał się przemysł hutniczy, maszynowy i chemiczny. Wielkim wynalazkiem było oczyszczenie ropy naftowej, czyli rafinacja i destylacja. Spowodowało to rozwój nowych przemysłów. Podobnie doniosłe skutki miało wynalezieni metody otrzymywania koksu z węgla.

Udoskonalenie maszyn rolniczych, a szczególnie wytwarzanie nawozów sztucznych przyniosło postęp w rolnictwie. Doprowadziło to do wzrostu plonów z hektara, powiększenia obszarów upraw, rozwijania hodowli.

Nastąpiła rewolucja w budownictwie. Już pod koniec XIX wieku powszechnie stosowano żelazobeton i stal. W roku 1889 Gustaw Eiffel zbudował w Paryżu wieżę stalową o wysokości 300 metrów.

Wielkiego znaczenia nabrał w związku z rozwojem przemysłu problem energetyki. W 1866 roku Siemens skonstruował prądnicę elektryczną, co dało początek wykorzystywania energii elektrycznej w celu oświetlania, a szczególnie dla przemysłu. Tomasz Edison skonstruował pierwszą żarówkę elektryczną, która już niedługo potem stała się bardzo powszechna.

Te i inne osiągnięcia były impulsem do dalszego rozwoju myśli technicznej. Niestety rozwój nauki i techniki został wykorzystany także do celów negatywnych.

Kolejnym następstwem rozwoju technicznego była rywalizacja pomiędzy krajami dążącymi do zajęcia czołowego miejsca wśród najbardziej rozwiniętych państwa świata.

Coraz większą rolę w gospodarce zajmuje transport. Skonstruowana na początku XIX wieku (Georges Stephenson-1825 rok) lokomotywa parowa została udoskonalona, a jednocześnie przystąpiono do prób zastąpienia silnika parowego silnikiem elektrycznym. W 1895 roku na ulice miast Anglii wyjechały pierwsze elektryczne tramwaje. Dało to początek zastosowania silnika elektrycznego w kolejnictwie. Próby powiodły się i już w 1901 roku zakończono elektryfikację paryskiego węzła kolejowego. Transport ten był szybszy i bardziej efektywny gospodarczo.
Poniższe tabele przedstawiają daty zakładania linii kolejowych w poszczególnych krajach, oraz ich szacowaną długość. Warto zwrócić tutaj uwagę na innowacyjne zastosowania w przewozie pasażerów i oferowanych usług.

Powstanie linii kolejowych
Kraj; Rok
Anglia- 1828
Francja- 1833
Rosja- 1834
Niemcy- 1835

Powstanie linii kolejowych na ziemiach polskich
Skąd - dokąd- Rok
Wrocław - Oława- 1842
Warszawa - Częstochowa- 1845

Linie kolejowe w latach 90 XIX w.
Kraj; Długość w km
Niemcy- 47.000
Francja- 37.000
Rosja część europejska-36.000
Wielka Brytania- 34.000
Austro - Węgry- 31.400
Włochy-15.000
Hiszpania- 12.000

Inne wynalazki
Innowacja; Rok
Wagon sypialny- 1858
Wagon restauracyjny- 1868
Lokomotywa elektryczna- 1879

Rozwój transportu kolejowego zrewolucjonizował budownictwo dróg i mostów. W końcowych latach stulecia zbudowano tunel w Alpach łączący Włochy ze Szwajcarią. W 1914 roku zakończono budowę Kanału Panamskiego ,łączącego Atlantyk z Pacyfikiem.. Do największych osiągnięć tamtego okresu możemy zaliczyć oddanie 17 listopada 1869 roku do użytku Kanału Sueskiego, łączącego Może Śródziemne z Morzem Czerwonym. Kanał ten od długości 161 km skrócił drogę morską z Europy do Azji, w stosunku do dotychczasowej trasy wokół Przylądka Dobrej Nadziei o ponad 4500 mil morskich. Mimo, iż początkowo kanał nie spełniał oczekiwań, szybko jednak zamortyzował się i stał się jednym z najważniejszych szlaków morskich. Kolejnym ważnym osiągnięciem było położenie 5 sierpnia 1858 roku pierwszego kabla podmorskiego o długości 3745 km łączącego Anglię z Ameryką. Pomimo, że połączenie to działało bardzo krótko - tylko do 1 września tego samego roku - pozwoliło na zebranie doświadczeń i umożliwiło w przyszłości utworzenie stałych połączeń pomiędzy Europą a „Nowym Światem”. Pierwszy telegram jaki został nadany do Ameryki brzmiał: „Europa i Ameryka zostały połączone telegraficznie. Chwała Bogu na wysokościach; pokój na Ziemi ludziom dobrej woli”.

Rozwój komunikacji i ułatwienie wymiany informacji przyczyniły się do wielu nowych odkryć geograficznych. Dotarto do serca Afryki i odkryto źródła Nilu, rozpoczęły się badania Syberii i obszarów okołobiegunowych. Polski geograf, geolog i podróżnik Edmund Strzelecki zdobył najwyższy szczyt Australii, który nazwał Górą Kościuszki. Odkrył również pokaźne złoża złota na kontynencie australijskim.

Udoskonalono budowę okrętów i statków, powiększając rozmiary , wyporność, szybkość oraz komfort pływania

Powstał nowy rodzaj transportu-samochód. W 1885 roku dwaj Niemcy: Karol Benz i Gotlib Daimler zbudowali pierwszy samochód z silnikiem spalinowym, a w 1903 roku Amerykanie - bracia Wilbur i Orville Wright zastosowali silnik spalinowy do napędu samolotu. Wynalazek miał ogromne znaczenie dla transportu i życia codziennego. Wynalezienie silnika spalinowego, później dieslowskiego- Rudolf Diesel, stworzyło nową dziedzinę przemysłu, zarazem pozwoliło skonstruować znakomity środek transportu ludzi i towaró, indywidualnego i zbiorowego. Samochód był początkowo ekstrawaganckim luksusem, ale w ciągu kilkudziesięciu lat stał się zwykłym narzędziem pracy u udogodnienia życia. Umasowienie produkcji samochodów nastąpiło najwcześniej w Ameryce i nie bez przyczyny cywilizację amerykańską nazywa się „samochodową” Ogromne odległości wymusiły tam szybkie wprowadzenie w życie łatwego środka transportu, a typowa dla Amerykanów dążność do maksymalnej racjonalizacji technik produkcyjnych zrodziła wynalazek taśmy montażowej. Została ona po raz pierwszy zastosowana w fabryce Henry’ego Forda, który w 1907 roku wyprodukował tani samochód osobowy-Tin Lizzie. W 1909 roku Ford produkował 12 tysięcy sztuk rocznie, w 1910 roku -19 tysięcy sztuk, a w 1915 roku przekroczył milion sztuk rocznie. Równolegle obniżał cenę swego samochodu. Początkowo ford kosztował 950 dolarów, a w 1926 roku jego cena wynosiła już tylko 250 dolarów.

Komunikacja to również rozwój łączności. Szczególne znaczenie w dziedzinie łączności miało skonstruowanie pierwszego telefonu przez Guglielmo Marconiego w latach 1895-1897.
Liczne odkrycia naukowe zmieniły pogląd człowieka na świat, a jednocześnie stworzyły podstawy nowoczesnej produkcji przemysłowej.

W krajach rozwiniętych gospodarczo nastąpił rozwój oświaty. Było to spowodowane wzrostem zamożności społeczeństwa i przejęciem organizacji i zarządzania szkolnictwem przez państwo. W wielu krajach Europy na początku XX wieku wprowadzono obowiązek szkolny na szczeblu podstawowym, co przyczyniło się do likwidacji analfabetyzmu. Odsetek analfabetów był o wiele niższy w okręgach przemysłowych, wyższy w rolniczych.

Rozwój przemysłu wymagał nowych fachowców. Spowodowało to szybki rozwój szkolnictwa średniego i wyższego. Im państwo lepiej rozwinięte gospodarczo, tym szkolnictwo bardziej rozbudowane i doskonałe. Słaby rozwój szkolnictwa był na terenach Rosji ,co jest pewnym zaprzeczeniem myśli poprzedniej, a także w koloniach wielkich mocarstw, Ameryce Południowej i Europie Wschodniej.

Gwałtowny rozwój przemysłu , nowe wynalazki przyczyniły się do nowego spojrzenia na człowieka. Zaczęto interesować się położeniem człowieka we wszechświecie, stosunkami między jednostką a społeczeństwem. Zagadnieniami tymi zajęły się nauki społeczne- ekonomia, socjologia, psychologia, pedagogika, a szczególnie rozwinęły się historia i filozofia. W naukach historycznych badano przemiany zachodzące w społeczeństwie, przemiany polityczne, gospodarcze i kulturalne. W latach poprzedzających I Wojnę Światową zapoczątkowano wielotomowe serie wydawnicze z historii Niemiec, Francji, Belgii i innych krajów. W dziedzinie nauk społecznych i filozofii istotny wpływ mieli Marks i Engels. Głosili oni ,że byt człowieka kształtuje jego świadomość , uznawali, że przyroda i ludzkość znajdują się w ciągłym rozwoju, który dokonuje się w ostrej walce przeciwieństw , a nie poprzez spokojną ewolucję.

Ważne są także poglądy niemieckiego filozofa Fryderyka Nietschego. Odrzucał on moralność chrześcijańską, którą uważał za ideologię ludzi słabych-„rasy niewolników”. Był on natomiast zwolennikiem teorii wrodzonej siły człowieka. Takich ludzi ,posiadających ową siłę, nazywał „rasą panów”. Ta właśnie teoria została wypaczona przez faszyzm i wykorzystana do budowy teorii rasizmu i faszyzmu.

Na przełom XIX i XX wieku przypadł także rozkwit światowej literatury. Pogłębiające się różnice społeczne, poszerzenie horyzontów, lepsza edukacja, wzrost wiedzy o otaczającym świecie, wszystko to sprzyjało powstawaniu coraz to nowszych dzieł literackich. Były to dzieła zróżnicowane zarówno pod względem formy jak i treści.

Młode pokolenie okresu Młodej Europy -tak właśnie w literaturze nazywał się ten okres- poczuło zagrożenie indywidualności jednostki ludzkiej. Bo : ludzie pracują masowo w wielkich „bezimiennych fabrykach”, w identycznych uniformach, korzystają z taniej , masowej informacji, a osiągnięcia naukowe udowadniają ,że człowiek jest jednak „zwykły”, że należy do świata zwierzęcego , a nie że jest cudowny .Zatopienie wśród tłumu przynosi poczucie przeciętności i niepewności. Dodatkowo lęków przysparza nadchodzący koniec stulecia, który zawsze powoduje obawy i przepowiednie.

W tym środowisku pojawia się dekadentyzm Oznaczał on pesymistyczną, indywidualistyczną postawę człowieka, a także poczucie bierności, słabości i buntu.

Najczęstszym tematem utworów podejmowanym prze ówczesnych pisarzy były problemy społeczne, które znalazły swój wyraz w twórczości Emila Zoli(1840-1902), Anatola France’a (1844-1924), Romaine’a Rollanda (1866-1944), Marcela Prousta(1871-1922), Geroge’a Bernrda Shaw’a (1856-1950) i wielu innych. Oprócz dzieł poświęconych problematyce społecznej powstało wiele prac opiewających ekspansję kolonialną mocarstw ówczesnego okresu , czy też wybiegające naprzód w kierunku fantazji, utopii. Do wybitnych pisarzy tego okresu należy zaliczyć Gerharta Hauptmanna (1862-1946), Fiodora Dostojewskiego (1821-1955), Lwa Tołstoja (1828-1906), Antona Czechowa (1860-1904), Henryka Ibsena (1828-1906), Josepha Conrada (1857-1924), Marka Twaina (1835-1910). Natomiast do najwybitniejszych pisarzy- realistów należeli we Francji: Honoriusz Balzak (1799-1850), Henryk Stendhal (1783-1848)- twórca powiedzenia, że „literatura jest jak zwierciadło przechadzające się po dziedzińcu”, Gustaw Flaubert (1821-1880); w Anglii Karol Dickens (1812-1870) , w Niemczech : Otto Ludwig (1813-1865) oraz bracia Henryk (1871-1950) i Tomasz (1875-1955) Mann.

Na gruncie realizmu powstał naturalizm. Ukazywał on bez jakichkolwiek osłon ludzi prostych w ich naturalnym środowisku. Nie unikał opisów najbardziej brutalnych scen życia. Często wyrażany ordynarnym, naturalnym dla niższych warstw społecznych językiem.

Naturalizmowi przeciwstawiał się symbolizm. Symboliści byli zdania ,że literatura powinna za pomocą nastrojów wprowadzać czytelnika w świat , którego nie można poznać za pomocą rozumu i zmysłów. Do najbardziej znanych symbolistów należą- Paul Verlain i Maurycy Maeterlinck.

Literatura odgrywała kluczową rolę w kształtowaniu świadomości społeczeństw, nastrojów i poglądów. Zaczęła przenosić się ona na deski szeroko reformowanych teatrów.
Oczywiście także literatura stała się bardziej powszechna dzięki postępowi technologicznemu. Książka stałą się coraz bardziej popularna, a to za sprawą coraz mniejszej ceny, która była następstwem zmniejszenia kosztów produkcji. Możliwe to było dzięki zwiększonej efektywności pracy drukarni.

W drugiej połowie XIX wieku dziedziną działalności kulturalnej, która rozwijała się najszybciej, była prasa. U podstaw tego rozwoju leżały: zmniejszanie się liczby analfabetów, rozszerzenie się prawa wyborczego oraz ustroju konstytucyjnego i systemu rządów parlamentarnych, rozkwit życia politycznego, co przejawiało się we wzroście znaczenia stronnictw i partii politycznych. Gazety korzystały z coraz bardziej nowoczesnych środków technicznych w zakresie zdobywania i przekazywania informacji, a także w dziedzinie drukarstwa i kolportażu. Dzięki zaistniałej sytuacji prasa codzienna mogła coraz szybciej docierać do coraz większego grona społeczeństwa, co przyczyniało się do wzrostu nakładów. Do najpopularniejszych w tamtym czasie wydawnictw należały „The Times”, „New York Herald”, „Daily Telegraph”, „Die Woche”.

W końcu XIX wieku zaczęto koncentrować kapitał przeznaczony do wydawania prasy. Powstawały koncerny prasowe, których celem było skupienie w swoich rękach jak największej ilości gazet i czasopism.

Sztuki plastyczne, a zwłaszcza malarstwo tego okresu chcarakteryzuje także wielość kierunków.

Wspaniałe dzieła realistyczne stworzyli Gustaw Courbet (1819-1877), Honoriusz Dauimier(1809-1879), Jan Franciszek Millet (1814-1875), Adolf Mendel (1815-1905), Wilhelm Leibl (1844-1900), Lilia Rzepin (1844-1930). Realiści starali się wiernie odzwierciedlać oglądaną przez siebie rzeczywistość. Były to prace obiektywne, wśród których główne miejsce zajmował rysunek.
W przeciwieństwie do realistów znaleźli się malarze starający się zwrócić uwagę w malarstwie na wrażenie i nastrój. Posługiwali się oni w sposób mistrzowski barwą i światłem. Nazywano ich impresjonistami. Kierunek ten ukształtował się we Francji, a głównymi przedstawicielami byli: Klaudiusz Monet (1840-1926), Edward Manet (1832-1883), August Renoir (1841-1919), Edgar Degas (1834-1917), Paweł Gauguin (1848-1903), Paweł Cezanne (1839-1906), Vincent van Gogh (1853-1890).

Innymi kierunkami były symbolizm, modernizm, kubizm-reprezentowany przez sławnego Paplo Picasso- futuryzm.

W architekturze na szczególną uwagę zasługuje w tym okresie secesja- kierunek operujący bogatym i urozmaiconym zdobnictwem.

W muzyce do końca XIX wieku panował romantyzm, którego najwybitniejszymi przedstawicielami byli : Ryszard Wagner (1813-1883), Piotr Czajkowski (1840-1893), Edward Craig(1872-1966). XX wiek przyniósł tej dziedzinie twórczości artystycznej dwa przeciwstawne kierunki impresjonizm -Klaudiusz Debussy (1862-1918) i ekspresjonizm-Aleksander Skriabin (1872-1915).

Podejmowane w pierwszej połowie XIX wieku próby fotograficznego przedstawiania ruchu dały w pełni pozytywny wynik dzięki wynalazkowi kinematografu, dokonanemu w 1895 roku przez braci Lumiere. W dwa lata później rozpoczęto produkcję aparatów filmowych oraz urządzeń do kopiowania i wywoływania filmów. W tym samym roku-1897- powstała pierwsza wytwórnia filmowa. W 1902 roku podjęto próby udźwiękowienia filmów. Sztuka filmowa była bez ustanku udoskonalana zarówno pod względem technicznym , jak i artystycznym. W latach 1898- 1906 rozpoczęto doświadczenia nad produkcją filmu barwnego, poprawiono także płynność obrazu. Skonstruowanie w 1910 roku ręcznej kamery pozwoliło na poszerzeni gamy usług oferowanych za pomocą „ruchomego obrazu”. Rozpoczęto kręcenie filmów reportażowych przedstawiających wydarzenia w świecie.

Reasumując. Osiągnięcia te stanowią jedynie cząstkę tego co dokonano w wieku XIX. Wymienienie tylko ważniejszych osiągnięć mogłoby zapełnić pokaźną książkę. Można by tutaj wspomnieć o jeszcze wielu innych osiągnięciach jak, np. udoskonalenie silnika spalinowego, wynalezienie opony pneumatycznej przez Dunlopa, wynalazek płyty gramofonowej, produkcję tanich żarówek przez Edisona, udoskonalenie mikroskopów przez Zeissa, udoskonalenie budowy armat i dział przez Krupa, będące wynikiem wprowadzenia ciężkich i doskonalszych maszyn do obrabiania stali. Udoskonalenie procesów technologicznych wytwarzania stali - konwertor Bessemera.

Postęp technologiczny przyczynił się do poprawienia warunków bytowych ludności. A nawet tak wydawałoby się trywialne, banalne i nawet śmieszne osiągnięcia jak drut kolczasty, wiertarka dentystyczna czy wprowadzenie mechanicznych kosiarek zbożowych konsekwentnie wpłynęły na życie ówczesnych ludzi. Większość z osiągnięć i wynalazków ma zastosowanie do dziś dzień. Chociaż zapominamy o niektórych, trzeba sobie uświadomić, że bez nich dzisiejszy świat wyglądałby zupełnie inaczej.

Aż trudno wyobrazić sobie jak wyglądałby dzisiejszy świat gdyby historia nie poszła w kierunku, w którym poszła. Powstałe polityczne antagonizmy międzynarodowe, które wydawały by się możną destrukcyjne dla sytuacji ówczesnego świata, okazują się z perspektywy czasu bardzo kreatywne i patrząc na historię jako na okres , który dawno przeminął i rozważając długotrwałe procesy następujące po omawianym okresie dochodzę do wniosku , że jednak zalet było więcej niż wad. To okres burzliwy, pełen zarówno destrukcji jak i bardzo efektywnej kreacji. To jedyny taki okres w historii, już nigdy więcej nie doświadczymy tak ogromnego wybuchu myśli technicznej, przemysłowej i gospodarczej. W czasach dzisiejszych, uważanych za „czasy krzemowe”, jesteśmy tylko powiela torami tych wszystkich odkryć. Niestety nic już tak bardzo rewolucyjnego nigdy nie odkryjemy. Okres ten chciałbym skwitować słowami francuskich literatów, publicystów i filozofów. Okres ten to Belle Epoque- piękna epoka. To rozwój wszystkiego i wszystkich- mówi się , że to wtedy ludzie zaczęli wychodzić na ulice-koncerty, kabarety, kawiarnie, teatry- a czas wolny nabrał całkowicie innego znaczenia .