Egipt starożytny.
Egipt starożytny (IV tysiąclecie p.n.e. - 641 n.e.), kraj leżący na obu brzegach Nilu od I katarakty po Morze Śródziemne, którego życie skupiało się przede wszystkim tuż nad brzegami rzeki. Podstawą utrzymania ludności - rolnictwo skorelowane z wylewami Nilu. Ludność chamito-semicka z domieszką plemion rodzimych.
Ok. 6000 p.n.e. pierwotne osadnictwo w dolinie Nilu (kultury Badari, Nagada I). Okres archaiczny ok. 3100-2686 p.n.e.: król Menes (Narmer) jednoczy Dolny i Górny Egipt.
Stare Państwo i Pierwszy Okres Przejściowy
Stare Państwo i Pierwszy Okres Przejściowy (ok. 2686 p.n.e. - ok. 2181 p.n.e. -ok. 2133 p.n.e.), epoka w historii starożytnego Egiptu, występująca po okresie tynickim (okres archaiczny). Zjednoczonym państwem (Delta i Górny Egipt) rządzą dynastie III-VI.
Historię Starego Państwa znamy jedynie w zarysie, natomiast zachowały się zabytki, dzięki którym znana jest cywilizacja egipska (piramidy, świątynie, malarstwo w mastabach). Na czele państwa stał król (faraon) - bóg o władzy absolutnej (Egiptu starożytnego religia). Państwo rządzone było przy pomocy urzędników, ziemię uprawiali chłopi (czynsz). Silni władcy prowadzili zwycięskie wojny z Nubią, Libią oraz wyprawiali się na Synaj. Kraj rozwijał się w pokoju, co wydatnie przyczyniło się do jego potęgi tak gospodarczej jak kulturalnej (okres panowania Dżesera, Cheopsa, Chefrena, Mykerinosa).
Prowadzono duże roboty publiczne (budowa piramid w Gizie i Sakkara) dająca zatrudnienie licznym robotnikom w czasie wylewów Nilu. Rosła liczba rzemieślników i kupców (wyprawy na Synaj, do Libii). Rozwijały się różne dziedziny nauki: matematyka a szczególnie geometria i miernictwo, astronomia (potrzeba określenia pory wylewów, kreślenie map nieba), medycyna (chirurgia, ziołolecznictwo), technika i mechanika (budownictwo, irygacja) oraz literatura (Egiptu starożytnego literatura). Wynalazek pisma (hieroglify - egipskie pismo) dał początek piśmiennictwu, rozwija się sztuka (Egiptu starożytnego sztuka).
Od czasów V dynastii następuje wzrost znaczenia możnych (urzędników i kapłanów) poprzez gromadzenie nadanych przez władcę ziem (usamodzielnianie się nomarchów). Prowadziło to do stopniowego osłabienia kraju aż do wybuchu zamieszek (koniec VI dynastii). To czasy rewolucji społecznej, burzenia starego porządku, splądrowanie piramid. Po okresie efemerycznych rządów VII i VIII dynastii kraj podzielił się i powstały dwa ośrodki władzy: Nennesut (Herakleopolis) i Teby. Władcy herakleopolitańscy doprowadzili do zjednoczenia państwa na ok. 150 lat. Ostatecznego zjednoczenia dokonał Mentuhotep II z XI dynastii tebańskiej.
Średnie Państwo i Drugi Okres Przejściowy
Średnie Państwo i Drugi Okres Przejściowy (ok. 2133- ok. 1567 p.n.e.), okres w historii starożytnego Egiptu po drugim zjednoczeniu kraju za rządów XII dynastii. Za panowania tej dynastii (zwłaszcza za Amenemhata III) wzrosła potęga gospodarcza, polityczna i kulturalna Egiptu. Za Sezostrisa (Senusereta) III opanowano Nubię (do III katarakty), organizowano wyprawy do Libii i Palestyny. Uzyskano wpływy w Fenicji. Dzięki konsekwentnej budowie i konserwacji systemu nawadniania oazy Fajum kwitło rolnictwo.
Rozwijał się handel (Kreta, Cypr, Syria, Libia, kraje na pd.-wsch. od Egiptu). Wysokim poziomem odznaczała się sztuka (szczególnie wyroby w kamieniu i rzeźba). Jubilerstwo osiągnęło poziom najwspanialszego rozwoju. Wznoszono wiele świątyń i piramid (Lahun, Lisht). Średnie Państwo było złotym okresem dla literatury egipskiej, kiedy to rozwinęły się nowe gatunki literackie, a język średnioegipski zyskał przejrzystość (wzór dla późniejszych epok).
Po upadku XII dynastii zaczął się okres zamieszek i regres gospodarczy, wynikający z braku silnej władzy centralnej (czasy XIII i XIV dynastii). Nubia uniezależniła się od Egiptu. W Delcie osiedliły się plemiona Hyksosów, którzy opanowali Dolny Egipt, zakładając XV i XVI dynastię. W tym czasie w Górnym Egipcie władali książęta z Teb (XVII dynastia), którzy powoli rośli w siłę i dążyli do jednowładztwa, odmawiając daniny dla Hyksosów. Podjęta przez XVII dynastię (Kamose ok. 1580 p.n.e.) walka z najeźdźcami, toczona przez wiele lat i ze zmiennym szczęściem, zakończyła się zdobyciem stolicy Hyksosów - Awaris i zjednoczeniem kraju (Jahmes I).
Nowe Państwo
Nowe Państwo (ok. 1567 p.n.e. - ok. 1085 p.n.e.), ogólny rozkwit zjednoczonego Egiptu za panowania XVIII dynastii. Handel obejmuje Mezopotamię, Morze Egejskie i Azję Mniejszą. W czasie panowania królowej Hatszepsut zorganizowano wyprawę do krainy Punt (przeł. XVI-XV w. p.n.e.). Za panowania Thotmesa III wyprawy wojenne przywróciły hegemonię Egiptu w Syrii. Rozwój wykształconej warstwy urzędniczej, identyfikującej swoją przyszłość z polityką władcy. Zwycięskie wojny i dary dla świątyń przyczyniły się do ekonomicznego wzmocnienia warstwy kapłańskiej (kapłani Amona). Reakcją na to była reforma religijna Echnatona, doprowadzająca w konsekwencji do osłabienia kraju.
Za XIX i XX dynastii zwycięskie wojny zaborcze m. in. za panowania Ramzesa II i Ramzesa III (m. in. z Hetytami, odparcie ludów morza) spowodowały wzrost terytorium Egiptu. Widomym znakiem potęgi państwa była budowa wspaniałych świątyń i pałaców (Teby, Pi-Ramzes), nekropola królewska w Dolinie Królów. Rozwój piśmiennictwa. Pod koniec okresu kapłani Amona (dzięki potędze ekonomicznej) zaczęli uzyskiwać coraz większe wpływy, aż pod koniec panowania XX dynastii wprowadzili na tron królewski arcykapłana Herhora.
Okres Późny
Okres Późny (ok. 1085-525 p.n.e.), podział Egiptu na dwa państwa. W północnej części rządziła XXI dynastia, której władcy rezydowali w Tanis, zaś Memfis było centrum administracyjnym. Wokół Teb powstało, formalnie podporządkowane Północy, a faktycznie niezależne, państwo rządzone przez kapłanów Amona. Nastąpił wzrost znaczenia możnowładców. Po upadku XXI dynastii nastąpił okres panowania obcych dynastii (libijskie - XXII i XXIII; nubijska - XXV). W 671 p.n.e. Egipt opanowała na krótko Asyria. Psametyk I, założyciel XXVI dynastii (dynastia saicka) i jego następcy odrodzili dawną potęgę państwa. W latach 525-332 p.n.e. Egipt został podbity przez Persów. W latach ok. 404 p.n.e.- ok. 341 p.n.e. w części Egiptu panują dynastie narodowe (XXVIII-XXX).
Okres panowania Ptolemeuszy
Okres Ptolemejski (332 p.n.e.- 30 p.n.e.), podbój Egiptu przez Aleksandra Wielkiego, po którego śmierci Egiptem zawładnął jeden z jego macedońskich wodzów - Ptolemeusz (304 p.n.e.), którego spadkobiercy rządzili aż do podboju kraju przez Rzym. Pod wpływem Ptolemeuszy Egipt zapoznał się z nowymi strukturami społecznymi i ekonomicznymi. Mimo hellenizacji kraju, powstania sztuki aleksandryjskiej, władcy popierali dawną sztukę egipską (Dendera, Edfu, Esna, wyspa File, Kom Ombo). Stolica - Aleksandria stała się centrum kultury hellenistycznej (Aleksandryjska Biblioteka - Musejon). Językiem urzędowym - grecki, po egipsku mówi lud. Waśnie w rodzinie królewskiej, wojny z Syrią Seleucydów przyczyniły się do powolnego upadku państwa, podbitego przez Rzym (ostatnia władczyni Kleopatra).
Okres Rzymski
Okres Rzymski (30 p.n.e.- 395 n.e.), Egipt stał się prowincją rzymską rządzoną przez prefekta, stanowił źródło pszenicy dla Rzymu, w tym czasie datuje się rozwój chrześcijaństwa, pierwsze prześladowania, po 313 (Edykt Mediolański) przerabianie świątyń na kościoły, walki między różnymi odłamami chrześcijan.
Okres Koptyjsko-Bizantyński
Okres Koptyjsko-Bizantyński (ok. 395-641) po podziale cesarstwa rzymskiego na dwie części, Egipt znalazł się w cesarstwie wschodnim. Rozwój kościoła koptyjskiego, budowa klasztorów (monastycyzm), wyzysk Egipcjan przez urzędników bizantyjskich, krwawo tłumione bunty, niechęć do władzy z Konstantynopola spowodowała łatwiejszy podbój Egiptu przez Arabów.
Piramidy Mikerinosa, Chefrena i Cheopsa
Malowidła z grobowców w Dolinie Królów.
Hieroglify z Kom Ombo.