Cesarstwo rzymskie ustrój, kultura, sztuka i literatura

Półwysep Apeniński wraz z Sycylią opływają wody aż czterech mórz. Od wschodu –
Adriatyckiego i Jońskiego. Po lewej stronie półwyspu, mniej więcej w jego połowie leży niezbyt oddalone od morza miasto Rzym, siedziba władzy i urzędów. Ale starożytny Rzym to nie tylko miasto. To całe potężne państwo, zdobywające w drodze podbojów coraz to nowe terytoria. Władając do V wieku p.n.e. jedynie terenami w pobliżu miasta, a później już całym półwyspem, Rzym następnie podporządkował sobie stopniowo: na południu Sycylię, wybrzeża Afryki wraz z Egiptem, na zachodzie – Hiszpanię, na wschodzie – Macedonię, Bałkany, terytoria Azji Mniejszej i całe Bizancjum, na północy – tereny dzisiejszej Francji, Niemiec, Austrii, Belgii i Wielkiej Brytanii. Sztuka Rzymu, obejmowała ogromne obszary Europy, Afryki i Azji. Rzymskie imperium w swojej trwającej około 800 lat historii ( od V wieku p.n.e. do IV wieku n.e.) przechodziło przeróżne koleje; m.in. było republiką (rządził wtedy senat, ale udział we władzy miał szerokie warstwy obywateli), później – cesarstwem, kierowanym przez cezarów.
Rzymianie byli początkowo ludem rolniczym. Wielkie znaczenie dla rozwoju ich
kultury miało zetknięcie ze stojącymi na wyższym poziomie rozwoju Etruskami i Grekami. Etruskowie wnieśli olbrzymi wkład w rozwój rzymskiej państwowości i religii. Natomiast Grecy zapoznali Rzymian z największymi zdobyczami kulturalnymi świata śródziemnomorskiego. Kultura grecka imponowała mieszkańcom Rzymu. Do dobrego tonu należało w III i II w. p.n.e. znać nie tylko greckich poetów i filozofów, ale także posługiwać się językiem greckim. Rzymianie podziwiali dzieła greckiej sztuki i architektury, co, oczywiście, nie przeszkodziło im w podboju Grecji. Młodzież rzymska wyjeżdżała do ośrodków nauki greckiej .Rzymianie interesowali się tymi działami filozofii, które obejmowały etykę ,teorię państwa i społeczeństwa .literatura rzymska oraz sztuka dramatyczna pozostawały w cieniu greckiej i początkowo były jej naśladownictwem. Historia literatury łacińskiej rozpoczyna się od tłumaczenia „Odysei” i greckich dramatów. Jednak wkrótce uczniowie dorównają mistrzom, choć literatura grecka zawsze pozostanie ważnym punktem odniesienia. Rozkwit literatury rzymskiej przypadł na I w. n.e., czyli na czasy panowania Oktawiana Augusta. Tworzyli wtedy: Wergiliusz, Horacy, Owidiusz. W państwie rzymskim rozwijała się także historiografia. Pierwszym wielkim rzymskim historykiem był Grek imieniem Polibiusz. Jego dzieło kontynuowali Tytus Liwiusz, Tacyt, Swetoniusz, Plutrarch. Także wielcy politycy mieli ambicje utrwalania na piśmie swoich dokonań. Niedoścignionym przykładem jest tutaj Gajusz Juliusz Cezar, który zapisał swoje czynz w kilku dziełach. Najsłynniejszym z nich jest praca „O wojnie galijskiej”.
Architektura
W dziedzinie architektury Rzymianie prześcignęli Greków. Wzorowali się co prawda na ich rozwiązaniach architektonicznych, lecz zastosowali także własne oryginalne pomysły. Ponieważ stosowali nowe materiały budowlane, cegłę i zaprawę murarską, udało im się wznosić budowle o wiele większe od greckich. Ponadto budynki ich były wyposażone w elementy architektoniczne, których Grecy nigdy nie stosowali: sklepienia półokrągłe i kopuły. Rzymianie wielką wagę przywiązywali doplanowej zabudowy miast. Miasto rzymskie posiadało dwie główne ulice. Jedna biegła z północy na południe, druga z zachodu na wschód, krzyżowały się pod kątem prostym. Równolegle do obu ulic biegły mniejsze uliczki. Całość przypominała siatkę. Wszystkie ulice były starannie wybrukowane i posiadały kanalizację. Na skrzyżowaniu głównych ulic był rynek /forum/. Tam stawiano gmachy urzędów, hale targowe i świątynie. Przy ulicach stały domy. Ubożsi obywatele mieszkali we wspólnych domach piętrowych, zamożniejsi w wygodnych domach prywatnych.
Gdy chodzi o świątynie, sławę równą ateńskiemu Partenonowi zyskała w Rzymie świątynia wszystkich bogów – Panteon. Ta ogromna i wspaniała budowla ma kształt okrągły /rotundy/ i przykryta jest wielką kopułą z otworem pośrodku, poprzez który wpada do wnętrza światło. Wejście do Pantenonu wspiera się na potężnych kolumnach, nad którymi wznosi się trójkątny tympanon-zwane portykiem.
Spośród charakterystycznych dla rzymskiej architektury budowli publicznej użyteczności jest bazylika, termy, i amfiteatry.
Bazylika to duża prostokątna budowla z wnętrzem podzielonym kolumnami wzdłuż na trzy części . Część środkowa była najwyższa i posiadała własny dach. Okna bazyliki były zakończone półokrągło i biegły dwoma szeregami. Do wejścia prowadził portyk podparty kolumnami.
Termy – łaźnie rzymskie, niewiele przypominały dzisiejsze urządzenia kąpielowe. I tam się oczywiście kąpano, mając do wyboru kąpiel parową, wodną, gorącą, ciepłą i zimną, ale także w specjalnych pomieszczeniach zażywano gimnastyki, korzystano też z bibliotek.
Miejscem, gdzie organizowano widowiska były amfiteatry.
Najsłynniejszym amfiteatrem jest Koloseum.
Na arkadach złożonych z wielu łuków, często dwupoziomowych biegło kamienne koryto doprowadzające wodę do miasta z odległych wielu źródeł. Konstrukcję taką nazywano: akweduktem.
Rzeź ba
Rzymianie lubili i podziwiali rzeźby greckie. W rzymskim domu można zobaczyć dzieła wykonane na miejscu, portrety gospodarza i członków jego rodziny pokazujące wszystkich prawdziwie i dokładnie nawet z wadami rysów. Były to dzieła realistyczne. Z okresu cesarstwa pochodzą inne dzieła rzeźbiarskie np. reliefy.
Malarstwo
Dekoracją w domach rzymskich były malowidła wykonane temperą i mozaiki, czyli układanki z barwnych kamieni wtapianych w zaprawę. Pokrywały one ściany wszystkich pokojów, dziedzińca i atrium.
Ustrój
Cesarstwo rzymskie istniało od I wieku p.n.e. do połowy V wieku n.e. W ciągu jego
istnienia ustrój państwa ulegał zmianie. W dziejach wyróżniamy dwie formy: pryncypat i dominat.
Pryncypatem, którego podstawy stworzył Oktawian August, był formą monarchii przy
zachowaniu pozorów istnienia ustroju republikańskiego. Władza cesarza opierała się na połączeniu w jego ręku uprawnień kilku urzędów republikańskich. Do głównych jego uprawnień należało: władza nad wojskami w prowincjach pogranicznych, prawo zwoływania senatu i zgromadzenia ludowego, zakładanie weta wobec uchwał senatu i wniosków zgromadzenia, uprawnienia najwyższego kapłana, prawo przedstawiania kandydatów na najwyższe stanowiska państwowe, zarząd nad dochodami i prowincjami. Pojęcie pryncypatu wywodzi się od tytułu pierwszego obywatela (princeps civium) nadanego Augustowi w 28 roku p.n.e.
W wyniku zmian społecznych, gospodarczych i politycznych, jakie zaszły na terenie
cesarstwa w III wieku, pryncypat został zastąpiony przez dominat. Głównym powodem zmian ustrojowych była potrzebna skupienia władzy w rękach jednego człowieka wobec konieczności obrony państwa przed najazdami z zewnątrz. Główną cechą dominatu był wzrost władzy cesarza, który stał się władcą absolutnym. Rozbudowany został ceremoniał dworski oraz nastąpił wzrost administracji państwowej.
Szczególnym osiągnięciem cywilizacji starożytnego Rzymu jest prawo. Prawo rzymskie
żyje do dzisiaj, gdyż jest podstawą prawa nowożytnego. Rzymianie sformułowali pewne zasady systemu prawnego, które zachowują nadal swoją aktualność. Uważali oni, że prawem winny rządzić dwie zasady: aby prawo wynikało ze znajomości dobra i słuszności oraz aby żyć uczciwie, drugiego nie krzywdzić, oddać każdemu, co mu się należy. Także i dzisiaj trudno podważyć ich słuszność. Wielowiekowa praktyka prawnicza spowodowała ukształtowanie sięn całego systemu norm i sposobów postępowania (np. procedury sądowej), które są stosowane do dzisiaj. Początkiem historycznego rozwoju prawa rzymskiego było tzw. Prawo XII Tablic z 441 r. p.n.e. Była to pierwsza kodyfikacja prawa dokonana na żądanie plebejuszy. Nazwa wzięła się stąd, że spisane na dwunastu tablicach prawo wystawiono na widok publiczny na Forum. Demokratyczną formę posiadało samo stanowienie prawa. Ustawy przegłosowywane były podczas obrad zgromadzenia ludowego na wniosek konsula lub pretora. Następnie musiały być one zatwierdzone przez senat. Wielkie znaczenia dla działania prawa mieli pretorzy. Powoływano na to stanowisko prawników, którzy zajmowali się interpretacją prawa. Jednym z istotnych przywilejów obywateli rzymskich było to, że podlegali rzymskiej procedurze sądowej. Gdy w 212 r. cesarz Karakalla nadal prawo obywatelstwa wszystkim wolnym mieszkańcom cesarstwa dokonano wielkiego dzieła kodyfikacji prawa. W czasach Teodozjusza I spisano prawa rzymskie z lat 312 – 437. Ich wartość dla poznania świata późnego antyku jest nieoceniona. Już po upadku cesarstwa na Zachodzie, w Cesarstwie Wschodniorzymskim dokonano kolejnej wielkiej kodyfikacji. Dokonał tego znakomity prawnik Trybonian na rozkaz cesarza Justyniana. W 529 r. weszła w życie część kodeksu zwierająca zestaw obowiązujących edyktów cesarskich, a w 533 r. część zawierająca wszystkie orzeczenia prawnik prawa. Dzieło to nazywane jest Kodeksem Justyniana. Jest to fundamentalne źródło prawa rzymskiego i w takim też charakterze było i jest wykorzystywane do dzisiaj.
Religia
Pierwotna religia Rzymian, jak i ich kultura była wytworem ludu rolników i pasterzy.
W świecie rzymskich bogów dominują rolnicze bóstwa opiekuńcze oraz bóstwa opiekuńcze domu (tzw. Lary i Penaty). W panteonie poczesne miejsce zajmowali Jowisz, Mars i Kwirynus. Kultem zajmowali się kapłani zorganizowani w kolegia kapłańskie. Odgrywali oni ważną rolę w życiu politycznym jako wróżbici i wieszczkowie. Gdy Rzymianie zetknęli się bliżej z kulturą grecką, dokonał się proces hellenizacji rzymskiego panteonu. Bogów rzymskich zaczęto utożsamiać z bogiem greckim. Natomiast gdy wojska rzymkie dotarły na Wschód, zetknęła się tam z nowymi religiami. Szczególnie przyjęły się w Rzymie kulty irańskiego boga Mitry i egipskiej bogini Izydy. W trudnych chwilach społeczeństwo szukało pociechy w nowych, tajemniczych, ekscytujących bogów. Na Wschodzie Rzymianie zetknęli się także z judaizmem. Podbój Palestyny spowodował, że w granicach cesarstwa znaleźli się także wyznawcy religii monoteistycznej. Podczas panowania rzymskiego doszło do wydarzenia, które stało się fundamentem narodzin nowej religii i związanej z nią kultury. Było to ukrzyżowanie proroka religijnego Jezusa Chrystusa. Nastąpiło to pewne około 33 r. n.e. Jego wyznawcy organizowali się w gminy religijne. Wierzyli, że oczekiwany przez Żydów Mesjasza już się pojawił w osobie Jezusa Chrystusa i to oni są ludem wybranym. Za sprawą Pawła z Tarsu chrześcijanie zaczęli wychodzić poza środowisko żydowskie. Religia chrześcijańska upowszechniła się w państwie rzymskim, głównie w jego wschodniej części i przede wszystkim w miastach.
Kultura starożytnego Rzymu tworzy jedność z dorobkiem materialnym i duchownym
starożytnej Grecji. Kultura starożytnych Greków począwszy od II-I wieku p.n.e. starożytni Rzymianie czerpali z dobrobku starożytnej Grecji i ulegali wpływom jej kultury. Wyrazem owych wpływów może być uznanie przez rzymskich historyków języka greckiego za język literacki oraz włączenie nauki owego języka do kanonu edukacji wykształconych warstw społeczeństwa. Pod wpływem kontaktów z Grecją w Rzymie zapoczątkowano również twórczość pisarską, która osiągnęła swój szczytowy okres w dobie upadku republiki rzymskiej i wczesnego cesarstwa (poeci: Wergiliusz, Horacy, Owidiusz; filozofowie: Seneka; historycy: Sallustiusz, Pliniusz, Tacyt, Swetoniusz; prawnicy: Cyceron).
W wyniku kontaktów z kulturą hellenistyczną nastąpił w Rzymie rozwój budownictwa. Wykorzystujac nowe techniki, zapożyczone częściowo ze Wschodu (cegła, zaprawa murarska, sklepienia, kopuły), Rzymianie (począwszy od III wieku p.n.e.) rozpoczęli rozbudowę Rzymu. Do najwspanialszych osiągnięć starożytnych Rzymian w dziedzinie budownictwa zaliczać należy: system dróg, akweduktów, czyli wodociągów sprowadzających wodę do miast, termy oraz amfiteatry. Oryginalną zasługą Rzymian jest rozwój prawa. Prawo rzymskie zostało skodyfikowane na polecenie cesarza Justyniana w latach 528-534. Przepisy prawne stworzone przez starożytnych Rzymian stały się podstawą obecnego europejskiego systemu prawnego. Rozwój nauki w starożytnym Rzymie był ściśle podporządkowany celom praktycznym. Działalność naukowa miała charakter opisowy i porządkujący.
Pozostałości kultury starożytnego Rzymu przetrwały długo po upadku tego państwa, np.
Łacina pozostawała do XVI wieku językiem dyplomacji, a do XVIII wieku językiem warstw wykształconych w Polsce i na Węgrzech.