Starożytny rzym - ustrój, religia, siły zbrojne, osiagnięcia
Półwysep Apeniński wraz z Sycylią opływają wody aż czterech mórz. Po lewej stronie półwyspu, mniej więcej w jego połowie leży niezbyt oddalone od morza miasto Rzym, siedziba władzy i urzędów. Ale starożytny Rzym to nie tylko miasto. To całe potężne państwo, zdobywające w drodze podbojów coraz to nowe terytoria. Władając do V wieku p.n.e. jedynie terenami w pobliżu miasta, a później już całym półwyspem, Rzym następnie podporządkował sobie stopniowo: na południu Sycylię, wybrzeża Afryki wraz z Egiptem, na zachodzie – Hiszpanię, na wschodzie – Macedonię, Bałkany, terytoria Azji Mniejszej i całe Bizancjum, na północy – tereny dzisiejszej Francji, Niemiec, Austrii, Belgii i Wielkiej Brytanii.
W zachodniej części basenu Morza Śródziemnego istniały tylko dwie potęgi: Rzym i Kartagina. Pierwsza wojna punicka zakończyła się zajęciem Sycylii przez Rzym, a wkrótce po jej zakończeniu opanowaniem dawnych terenów kartagińskich na Sardynii i Korsyce. Druga stanowiła największą w dziejach miasta próbę militarną. W starciach z genialnym wodzem kartagińskim – Hannibalem – poległa ogromna część wojsk rzymskich. Pomimo to także to , że również to starcie zakończył on zwycięsko. Trzecia z wojen punickich była już tylko dobiciem niegdyś wspaniałego miasta, które w 146 p.n.e. zostało zburzone, a ziemię na której stało posypano solą, by nic nigdy już na niej nie wyrosło. Wszystkie wojny zakończyły się zwycięstwem Rzymu, ostatnia zburzeniem Kartaginy i przejęciem jej wszystkich posiadłości przez Rzymian, co dało początek imperium rzymskiemu.
Imperium Rzymskie było olbrzymim państwem. Zajmowało powierzchnię ok. 3,3 mln km2 i zamieszkane było przez ok. 70 mln ludności.
Rzymskie imperium w swojej trwającej około 800 lat historii ( od V wieku p.n.e. do IV wieku n.e.) przechodziło przeróżne koleje; m.in. było republiką (rządził wtedy senat, ale udział we władzy miał szerokie warstwy obywateli), później – cesarstwem, kierowanym przez cezarów.
Jednak zanim do tego doszło Rzymianie byli początkowo ludem rolniczym. Wielkie znaczenie dla rozwoju ich kultury miało zetknięcie ze stojącymi na wyższym poziomie rozwoju Etruskami i Grekami. Etruskowie wnieśli olbrzymi wkład w rozwój rzymskiej państwowości i religii. Wiele rzymskich obyczajów i instytucji politycznych wywodzi się od Etrusków, także i obyczaje religijne, w tym zabiegi magiczne. Także organizacja miasta, również samego Rzymu, została zaczerpnięta od Etrusków. Rzymianie nie prowadzili z Etruskami wojny. Wchłanianie miast etruskich było powolnym procesem, a sami Etruskowie ulegali latynizacji. Już w czasach cesarstwa rzymskiego uważano ich za lud wymarły.
Natomiast Grecy zapoznali Rzymian z największymi zdobyczami kulturalnymi świata śródziemnomorskiego. Kultura grecka imponowała mieszkańcom Rzymu. Do dobrego tonu należało w III i II w. p.n.e. znać nie tylko greckich poetów i filozofów, ale także posługiwać się językiem greckim. Rzymianie podziwiali dzieła greckiej sztuki i architektury, co, oczywiście, nie przeszkodziło im w podboju Grecji. Literatura rzymska oraz sztuka dramatyczna pozostawały w cieniu greckiej i początkowo były jej naśladownictwem
Społeczeństwo państwa rzymskiego w ciągu prawie tysiąca lat jego istnienia ulegało licznym przekształceniom. Początkowo byli to rolnicy i hodowcy zwierząt, żyjący w ustroju rodowym. Podstawą społeczeństwa były rodziny. Wokół niej gromadzili się ludzie uzależnieni od niej ekonomicznie. Nazywano ich klientami. Ojciec rodziny sprawował władzę absolutną nad rodziną i jej klientami. Rodziny spokrewnione ze sobą wchodziły w skład jednego rodu i nosiły to samo nazwisko. Z kolei rody łączyły się w kurie, które były podstawowymi jednostkami zgromadzenia ludowego. Kurii było trzydzieści. Każda z nich miała swojego przywódcę, kapłana i liktora. Także armię formowano według kurii. Każda z nich wystawiała 10 jeźdźców i 100 pieszych, czyli w sumie 300 konnych i 3000 pieszych żołnierzy. Tworzyli oni legion.
Liczne podboje prowadzone przez Rzym od III w. p.n.e. doprowadziły do zmiany stosunków społecznych. Dotychczas podstawową masę ludności stanowili wolni chłopi. Jednak w wyniku wielkich podbojów ich znaczenie zaczęło maleć, a sama grupa przeżywała poważny kryzys. Złożyło się nań rozdrabnianie gospodarstw między synów, obowiązek służby wojskowej odrywający chłopów na lata od rodzin, oraz wzrost znaczenia właścicieli dużych majątków (tzw. latyfundiów). Korzystali oni z osłabienia pozycji chłopów i zagarniali ich ziemie. Zubożali chłopi przenosili się do Rzymu, gdzie tworzyli specyficzną grupę społeczną, określaną mianem proletariatu. Zatrudniali się tu niekiedy do prac dorywczych, lecz zwykle żyli na koszt społeczeństwa, korzystając z rozdawnictwa żywności prowadzonego przez urzędy państwowe dla ubogich obywateli. Byli grupą coraz liczniejszą i dość niebezpieczną, gdyż łatwo ulegali demagogom i mogli doprowadzić do rewolty. Upadek tej klasy społecznej miał olbrzymie znaczenie dla losów państwa. Została zmieniona zasada rekrutacji armii. Nie było już wystarczającej liczby obywateli zobowiązanych do służby wojskowej, a więc zaczęto do armii przyjmować ochotników wynagradzanych żołdem.
Specyficzną grupę społeczną stanowili niewolnicy. Wielkie podboje prowadzone przez państwo rzymskie od III w. p.n.e. spowodowały napływ do Rzymu masy jeńców spośród ludów pokonanych. Spowodowało to spadek cen na niewolników i ich upowszechnienie. Nigdy i nigdzie nie wykorzystywano na taką skalę pracy niewolników. Ich położenie zależało od rodzaju wykonywanej pracy, a także od u-sposobienia właściciela. Nowością było masowe zatrudnianie niewolników na roli. Pracowali oni w majątkach ziemskich (latyfundiach).
Specyficzną kategorię niewolników stanowili gladiatorzy. Byli to sprawni fizycznie młodzi mężczyźni szkoleni do walk na scenie. Walki gladiatorów stanowiły jedną z ulubionych rozrywek Rzymian. Spośród nich rekrutował się przywódca największego powstania niewolników – Spartakus. Kierowane przez niego powstanie wybuchło w 73 r. p.n.e. w Italii i zostało stłumione dopiero po dwóch latach.
Siły zbrojne Rzymu okresu republiki (sposób prowadzenia wojen)
Istotnym elementem armii rzymskiej był powszechny obowiązek służby wojskowej spoczywający na każdym obywatelu zdolnym do noszenia broni , dysponującym majątkiem ziemskim.
Pod koniec III w. p.n.e armia rzymska liczyła ok. 650 tys. ludzi. Oczywiście nie całą tę armię powoływano naraz pod broń , zwykle dwie armie konsularne ( łącznie 40 tys.) , ale istniejące rezerwy pozwalały w chwilach krytycznych , nawet po stracie jednej armii wystawić nową. Kierując się zasadą „należy uczyć się od wroga” , Rzym porzucił w III w. p.n.e. sztywną taktykę walki zwartym frontem tzw. falangą , niedogodną w nierównym terenie i wprowadził bardziej elastyczną , tzw. taktykę manipularną. Cały legion (4500 żołnierzy) podzielony został na 30 jednostek - manipułów; z nich tworzono linię bojową złożoną z trzech szyków. Ten tzw. szyk potrójny , w którym obok ciężkozbrojnych walczyli lekkozbrojni , uszykowani przed każdym szykiem oraz jazda broniąca skrzydeł był bardzo groźny. Dwa bowiem pierwsze szeregi wyposażone były
w oszczepy - pilium (w połowie żelazo , w połowie drzewce) , którymi miotano na nieprzyjaciela ,
w starciu wręcz walcząc mieczami , a chroniąc ciało prostokątnymi tarczami. Kiedy dwa pierwsze szeregi nie zdołały pokonać wroga , ruszał do ataku szyk trzeci (rezerwowy) , złożony z najbardziej doświadczonych żołnierzy. By zapobiec zaskoczeniu przez nagły atak wroga , budowali Rzymianie w kraju nieprzyjaciela warowny obóz - castra. Żelazna dyscyplina jaką narzucano wojsku była ważnym elementem sukcesu (np. decymacja). Jedyną zaś słabą stroną rzymskiej sztuki wojennej była coroczna zmiana dowódców - konsulów.
Ustrój
System republikański w Rzymie rozwinął się i doskonalił w toku walk między arystokracją rodową (patrycjuszami), a ludem (plebejuszami). Początkowo tylko pierwsi z nich mieli dostęp do urzędów i rządzili państwem poprzez senat (rada starszych). Stopniowo plebejusze zdobywali sobie coraz więcej praw, a w końcu także dostęp do wszystkich urzędów. Podobnie jak w Atenach, o znaczeniu w państwie decydowało już nie pochodzenie, lecz majątek.
Społeczeństwo podzielono na pięć klas wg posiadanego majątku. Najbogatsi obywatele tworzący pierwszą klasę, mieli największe obowiązki wobec państwa i decydujący głos w zgromadzeniu, które dokonywało wyboru konsulów i innych wyższych urzędników i decydowało o rozpoczęciu wojny lub zawarciu pokoju. Ustalanie prawa i wyboru niższych urzędników dokonywało inne zgromadzenie, tworzone przez pozostałych obywateli. Interesów plebsu bronił trybun ludowy, któremu przysługiwało prawo veta wobec tych uchwał senatu i zarządzeń urzędników, które uznał za szkodliwe dla ludu. Faktyczne kierownictwo państwem pozostawało jednak wciąż w rękach senatu.
Pomimo wybieralności urzędników przez Zgromadzenie Ludowe obejmujące wszystkich obywateli Rzym pozostał republiką arystokratyczną.
Dużym zagrożeniem dla rzymskich instytucji republikańskich okazali się ok. II w. p.n.e. ambitni wodzowie, którzy coraz częściej próbowali wywierać nacisk na senat i Zgromadzenie Ludowe. W obronie interesów państwa stanęło w roku 60 p.n.e. trzech wpływowych Rzymian, którzy utworzyli „porozumienie trzech” i podzielili władzę pomiędzy siebie.
Ostateczna walkę o władzę wygrał Cezar i wkrótce stał się jedynym panem Rzymu.
Jego władza przypominała władzę monarszą, a przyznana mu dożywotnio dyktatura, oznaczała niekontrolowaną władzę jednostki. Cezar realizował jednak skuteczną politykę społeczną, która doprowadziła do zmniejszenia się liczby proletariuszy (o ok. 80 tysięcy) i wzrostu liczby obywateli w prowincjach oraz rozwoju instytucji samorządowych w miastach rzymskich.
Cesarstwo rzymskie istniało od I wieku p.n.e. do połowy V wieku n.e. W ciągu jego
istnienia ustrój państwa ulegał zmianie. W dziejach wyróżniamy dwie formy: pryncypat i dominat.
Pryncypatem, którego podstawy stworzył Oktawian August, był formą monarchii przy
zachowaniu pozorów istnienia ustroju republikańskiego. Władza cesarza opierała się na połączeniu w jego ręku uprawnień kilku urzędów republikańskich. Do głównych jego uprawnień należało: władza nad wojskami w prowincjach pogranicznych, prawo zwoływania senatu i zgromadzenia ludowego, zakładanie weta wobec uchwał senatu i wniosków zgromadzenia, uprawnienia najwyższego kapłana, prawo przedstawiania kandydatów na najwyższe stanowiska państwowe, zarząd nad dochodami i prowincjami. Pojęcie pryncypatu wywodzi się od tytułu pierwszego obywatela (princeps civium) nadanego Augustowi w 28 roku p.n.e.
W wyniku zmian społecznych, gospodarczych i politycznych, jakie zaszły na terenie
cesarstwa w III wieku, pryncypat został zastąpiony przez dominat. Głównym powodem zmian ustrojowych była potrzebna skupienia władzy w rękach jednego człowieka wobec konieczności obrony państwa przed najazdami z zewnątrz. Główną cechą dominatu był wzrost władzy cesarza, który stał się władcą absolutnym. Rozbudowany został ceremoniał dworski oraz nastąpił wzrost administracji państwowej.
Rzymska religia w rozwiniętej postaci miała wiele wspólnego z religią grecką, chociaż wchłonęła także elementy etruskie i różne wierzenia i praktyki kultowe innych ludów italskich. Bogowie rzymscy byli odbiciem bogów greckich: Jowisz - Zeusa, Junona - Hery, Neptun - Posejdona, Minerwa - Ateny, Diana - Artemidy, Mars - Aresa, Merkury - Hermesa itd. Lecz Rzymianie mieli także zastępy własnych, pomniejszych bóstw. W domowych kapliczkach modlili się i składali ofiary bóstwom opiekującym się domostwem i jego mieszkańcami (Larom i Penatom). Religijne obrzędy i rytuały były ściśle związane z życiem politycznym. Praktyka deifikowania zmarłych cesarzy, otaczania ich kultem, a nawet wznoszenia im świątyń, zaczęta od Juliusza Cezara, stała się powszechna (chociaż nie wszystkich cesarzy zaliczono w poczet bogów). Kult,,Romy i cesarza\'\' rozprzestrzenił się w Italii i w prowincjach stając się publicznym i widocznym wyrazem lojalności wobec władzy państwowej. Jakkolwiek chrześcijaństwo stało się w IV w. religią oficjalną, to jednak pogańskie wierzenia i praktyki były w owym czasie jeszcze mocno zakorzenione, zwłaszcza na obszarach oddalonych od miast. Kościół chrześcijański, nie będąc w stanie wyeliminować rzymskich świąt lub pozbawić rozgłosu pogańskich przybytków lub miejsc, nadawał im często chrześcijańskie oblicze.
Wpływ chrześcijaństwa na historię i kulturę był olbrzymi. W starożytności dokonano syntezy żydowskiego monoteizmu i surowej etyki z kulturą grecką (filozofia, nauka, literatura i sztuka) oraz organizacją rzymską. Przyczyniło się do przetrwania tego dorobku po upadku cesarstwa rzymskiego i do przekazania go innym ludom. Zasady etyczne chrześcijaństwa i wartość przypisywana przez nie osobie ludzkiej inspirowały wprost lub pośrednio ruchy broniące ludzkiego życia, godności, wolności i sprawiedliwości, a tym samym sprzyjały kształtowaniu się życia społecznego opartego na tych zasadach, m.in. na przekonaniu, że wiara musi nieść konsekwencje praktyczne, stąd często uważa się za skutek chrześcijaństwa np. działalność charytatywną, zniesienie niewolnictwa, uznanie godności kobiety, a nawet powstanie kapitalizmu w krajach protestanckich. Chrześcijaństwo było także bezpośrednią inspiracją dla powstawania wybitnych dzieł literatury, sztuk plastycznych i muzyki.
Osiągnięcia Starożytnego Rzymu
Kultura rzymska w ciągu stuleci uległa wielu przemianom. Literatura rzymska oraz sztuka dramatyczna pozostawały w cieniu greckiej i początkowo były jej naśladownictwem. Rozkwit literatury rzymskiej przypadł na I w. n.e., czyli na czasy panowania Oktawiana Augusta. Tworzyli wtedy Wergiliusz, Horacy, Owidiusz. W państwie rzymskim rozwijała się także historiografia. Pierwszym wielkim rzymskim historykiem był Grek imieniem Polibiusz. Jego dzieło kontynuowali Tytus Liwiusz, Tacyt, Swetoniusz.
W dziedzinie architektury Rzymianie prześcignęli Greków. Wzorowali się co prawda na ich rozwiązaniach architektonicznych, lecz zastosowali także własne oryginalne pomysły. Ponieważ stosowali nowe materiały budowlane, cegłę i zaprawę murarską, udało im się wznosić budowle o wiele większe od greckich. Ponadto budynki ich były wyposażone w elementy architektoniczne, których Grecy nigdy nie stosowali - sklepienia półokrągłe i kopuły. Rzymianie wielką wagę przywiązywali do planowej zabudowy miast. Upiększanie miast, w tym szczególnie Rzymu, a później Konstantynopola było jednym z ważnych zadań władców. Miało ono świadczyć o wielkości i potędze Imperium.
W państwie rzymskim ważną rolę pełniły budynki publiczne. Można do nich zaliczyć bazyliki, łaźnie miejskie, a właściwie całe kompleksy obiektów użyteczności publicznej, cyrk i amfiteatry, w których odbywały się walki gladiatorów, wyścigi konne oraz inne lubiane przez Rzymian imprezy. Do wybitnych osiągnięć sztuki inżynieryjnej należą drogi i akwedukty. Drogi odgrywały w państwie rolę strategiczną. Budowano je z myślą o przerzucaniu wojsk. Ich utrzymanie w należytym stanie stanowiło przedmiot troski władz państwowych. Natomiast akwedukty zapewniały zaopatrzenie miast w wodę pitną. Sprowadzano ją często z dużych odległości specjalnie wybudowanymi rurociągami, wykorzystując naturalne ukształtowanie terenu.
Szczególnym osiągnięciem cywilizacji starożytnego Rzymu jest prawo. Bez przesady można powiedzieć, że jest to największy pomnik antyku. Prawo rzymskie żyje do dzisiaj, gdyż jest podstawą prawa nowożytnego. Rzymianie sformułowali pewne zasady systemu prawnego, które zachowują nadal swoją aktualność. Uważali oni, że prawem winny rządzić dwie zasady: aby prawo wynikało ze znajomości dobra i słuszności oraz aby żyć uczciwie, drugiego nie krzywdzić, oddać każdemu, co mu się należy. Także i dzisiaj trudno podważyć ich słuszność. Początkiem historycznego rozwoju prawa rzymskiego było tzw. Prawo XII Tablic z 441 r. p.n.e. Była to pierwsza wersja prawa dokonana na żądanie plebejuszy. Nazwa wzięła się stąd, że spisane na dwunastu tablicach prawo wystawiono na widok publiczny na Forum.
Upadek cesarstwa
Przyczyny upadku Cesarstwa zachodniorzymskiego są bardzo złożone. Kryzys Rzymu rozpoczął się w III wieku p.n.e. Zasadnicze znaczenie miały prawdopodobnie problemy wewnętrzne państwa: kryzys społeczny i gospodarczy oraz zmiany w mentalności ludzkiej i osłabienie władzy. Długie okresy nieurodzaju, epidemie i liczne wojny doprowadziły do spadku ludności. W rezultacie te wszystkie nieszczęścia doprowadziły do osłabienie państwa i uniemożliwiły skuteczne przeciwstawienie się zagrożeniu zewnętrznemu – najazdowi barbarzyńców. Najpierw barbarzyńcy atakowali zewnętrzne obszary cesarstwa, łupili je i wracali na ziemie, z których przybyli. Następnie coraz więcej plemion zaczęło myśleć o osiedleniu się w granicach państwa rzymskiego.
Obszar rzymskiego panowania kurczył się z roku na rok., a pod koniec V w. cesarstwo zachodnie przestało w ogóle istnieć, ustępując miejsca barbarzyńskim królestwom powstałych w większości na jego gruzach.
Tradycyjnie za datę końca rzymskiego panowania na Zachodzie uznaje się rok 476, kiedy to barbarzyński wódz Odoaker usunął z tronu ostatniego władcę Romulusa Augustulusa i sam objął władzę nad Italią.