Historia administracji I wykład

Którego pierwszym etapem była monarchia stanowa. Prawo ustrojowym wyrazem państwa publiczno prawnego była konstrukcja korony królestwa polskiego. Oznaczała ona po pierwsze; oddzielenie państwa od osoby monarchy ,traktowanie monarchy jako pierwszego urzędnika w państwie, oznaczała suwerenność państwa na zewnątrz przede wszystkim niezależność od cesarstwa i papiestwa. Obowiązek nałożony na monarchę do utrzymania niepodzielności państwa równocześnie obowiązek do przyłączenia do państwa tych ziem ,które uprzednio Polska utraciła. Konstrukcja ta oznaczała również przyznanie stanowi szlacheckiemu praw reprezentujących w przypadku braku monarchy. Monarcha stanowa patrząc przez pryzmat ustroju społecznego to taka forma państwa, której społeczeństwo zamknięte zostało w ramach wyodrębnionych stanów społecznych. Te stany zwykło się dzielić na uprzywilejowane stan szlachecki i duchowny i nieuprzywilejowane stan mieszczański i stan chłopski. W okresie monarchii stanowej istniała pewna równowaga miedzy stanami aczkolwiek stan szlachecki uzyskiwać zaczął pozycję szczególną. Wynikała ona z racji tego, że szlachta zmonopolizowała prawo do posiadania ziemi, że uprzywilejowana była w prawie, ze w praktyce dla niezastrzeżone były centralne jak i lokalne urzędy. Pozycje urzędu umacniały przyznane jej immunitety od połowy XIV w. i przywileje. W rozróżnieniu od immunitetów przywileje miały charakter zbiorowy, dotyczyły wiec całego stanu, z reguły były to ustępstwa ze strony króla należne szlachcie W drodze przywilejów monarcha wyzbywał się części posiadanego władztwa publicznego. Pierwszym przywilejem szlacheckim nie licząc przywilejów partykularnych z Cieni i Lutomyśla był przywilej Ludwika Węgierskiego wydany w buzie w roku1355. Kolejny to Koszycki z 1374, piotrkowski z 1388 , czerwiński z 1422, warcki z 1423, brzesko-jedleńsko-krakowski z lat1425-130-1433 i cerekwicko nieszacki z 1454r.
Pierwszy zakazywał królowi nakładanie nadzwyczajnych podatków za zgodą szlachty, zobowiązywał króla do rządów dla szlachty w wyprawach po za granice państwa oraz zwalniał szlachtę z nieodpłatnej stancji.
Kolejny Koszycki wprowadzał wolność podatkową szlachty, zastrzegał urząd starosty dla polaków, wprowadzał zasadę osiadłości i dożywotności urzędu, zwalniał szlachtę od kosztów związanych z budowa zamków i twierdz obronnych, ponadto zobowiązywał króla do wykupu szlachcica wziętego do niewoli poza granicami państw.
Przywilej piotrkowski ustalał stały żołd dla szlachty w pospolitym ruszeniu, zobowiązywał króla do wykupu szlachcica wziętego do niewoli w kraju.
Przywilej czerwiński wprowadzał nietykalność majątkowa szlachty bez wyroku sądowego , wprowadzał niepołączalność urzędu i starosty urz….. oraz nakazywał sądzić w oparciu o prawo pisane.
Status warcki przede wszystkim zakazywał …….. chłopów w latach qwolizmy oraz dopuszczał możliwość wykupu sołectwa z rąk buntowniczego i nieposłusznego sołtysa.
W brzesko – jedleńsko-krakowskim- najważniejszym postanowieniem jego było przyznanie szlachcie nietykalności osobistej bez wyroku sądowego.
Ostatni to cerekwicki jego postanowieniem było to że monarcha bez zgody szlachty wyrażone na sejmikach nie mógł stanowić nowego prawa, nakładać podatków, czy też zwoływać pospolitego ruszenia.

Mocą więc przywilejów szlachta zyskiwała dominującą role zarówno życiu politycznym jak i społecznym państwa. Dbała wiec oto by w jej szeregi nie przychodzili plebejusze w konsekwencji uznano, że nie osiadanie ziemi lecz z urodzeniem z zaznaczeniem od1505r. , że powinno ono mieć miejsce matki szlachcianki. Nie oznaczało to jednak, że szlachectwa poza urodzeniem nie można było nabyć. Można je było uzyskać w drodze procesu o naganę szlachectwa i poprzez nobilitację.

Nobilitacja to akt króla nadający szlachectwo plebejowi.

Stanem na równi uprzywilejowanym ze stanem szlacheckim był stan duchowny. Wyodrębnił się najwcześniej a niewątpliwie wpływ na to miały postanowienia zjazdu w Łęczycy, przywileje z 1210 i1215r. w Bożykowie i Wolborzu oraz przywilej Ludwika węgierskiego z roku 14…przysługujący mu wolność podatkową. Daleko idące zmiany zwłaszcza w sferze ustrojowej nastąpiły w przypadku miast i mieszczan. W14w. rolę dominująca zaczyna zdobywać rada miejska. Dochodziło do tego droga wykupu wójtostwa. Na rade miejska przychodziły więc wszystkie te uprawnienia, które uprzednio posiadał wójt. Rada składała się z rajców pod przewodnictwem burmistrza. W znakomitej większości wywodzili się oni z grona partycjantów. W miastach prywatnych zajmował je właściciel, w miastach królewskich nie było zasad ogólnie przyjętych, każde miasto miało inne rozwiązanie aczkolwiek typowe były dożywotnia nominacja rajców przez wojewodę, np. Lublin Kraków, wybór przez cechy i ławy np. w Poznaniu , wybór przez mieszkańców mających obywatelstwo miejskie, wybór przez ustępującą radę. Z czasem zaczęła uwidaczniać się ingerencja starostwa, na obsadę rady miejskiej. Z reguły z grona członków rady wybierano burmistrza, który reprezentował miasto i rade na zewnątrz. Rada przyjmując funkcje wójta uzyskiwała trojakiego rodzaju kompetencje: ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza.
Ustawodawcze bo wydawała tzw. Wilkierze – ustawy miejskie szczególnie regulujące życie społeczne, gospodarcze, ustrojowe i prawne w mieście.
Wykonawcze polegały na określaniu dochodów i wydatków miasta , ustalania podatków, podejmowania decyzji inwestycyjnych, organizowanie obronności miasta, mianowanie urzędników miejskich,
Sadowe sprowadzały się do tego, ze rada miejska była jednym z sądów funkcjonujących w mieście tzw. Sąd radziecki.
Z chwila wykupu wójtostwa funkcje wójta, który przestawał być urzędnikiem dziedzicznym ograniczały się do uprawnień sądowych stał na czele ławy sadowej czy ławy miejskiej, która była jednym z sądów w mieście. Prawo do korzystania z praw miejskich przysługiwało nie wszystkim tylko tym, którzy mieli obywatelstwo miejskie. Obywatelstwo swe dziedziczyło aczkolwiek można je było nabyć. By nabyć obywatelstwo trzeba było zakupić posesje w mieście, zapłacić specjalny podatek, wyznawać religie większościową, wykazać się prawym urodzeniem., W czasach monarchii stanowej pozycja mieszczan była stosunkowo silna, Dbali o to kolejni władcy. Mieszczanie wiec brali udział w zjazdach, sejmach ogólno państwowych i prowincjonalnych, wchodzili w skład rady królewskiej, miasta była gwarantami traktatów pokojowych z czasem jednak pozycja miast i mieszczan uległa osłabieniu za sprawą antymieszczańskiej polityki i antymieszczańskiego ustawodawstwa. O ile cechą charakterystyczna monarchii stanowej…….pamięta cele ze punktu widzenia ustroju społecznego był podział społeczeństwa na stany o tyle z punktu widzenia ustroju politycznego cecha charakterystyczna był dualizm władzy reprezentowanej z jednej strony przez monarchę i jego urzędników z drugiej przez reprezentacje stanowe. W zasadzie te reprezentacje stanowe ograniczały się do przedstawicielstwa stanu szlacheckiego. Niewątpliwie rolę decydującą w państwie miał monarcha aczkolwiek z upływem czasu pozycja panującego ulegała osłabieniu. Pozycję panującego determinowały sposób jego wyboru i posiadane kompetencje. Wszędzie tam gdzie tron był dziedziczny pozycja władcy była ugruntowana słabła zaś ta pozycja gdy w grę wchodziły inne sposoby następstwa tronu zwłaszcza elekcja. Łokietek i Kazimierz Wielki to władcy dynastyczni. Ludwik węgierski był monarchą desygnowanym, poczynając jednak od Jadwigi tron stał się elekcyjny. O wyborze elekta decydowała rada monarsza, potwierdzał zaś stanowisko rady elekcyjny zjazd szlachty. Tak się rzecz miała w przypadku Jagiełły , który był wybrany w1385r. , koronowany zaś rok później i kolejnymi Jagiellonami na Zygmuncie Auguście kończąc. Przywiązanie szlachty do dynastii ale również polityczne ustępstwa Jagiellonów na rzecz szlachty powodowały, ze na tron wybierano kolejnych Jagiellonów. Pomimo wydawanych kolejnych przywilejów pomimo partykularnie pojętej polityki prowadzonej przez szlachtę, której intencją do polityk było osłabienie władzy króla pozycja kolejnych Jagiellonów była stabilna w sposób znaczący naruszyły ją przywileje z 1454r. i ukształtowanie się w roku 1493 sejmu walnego. Do króla należały wiec władza ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza, dowództwo nad wojskiem. Monarcha stanowił prawo wydając edekty, dekrety i uniwersały. Po roku 1454 również stanowił ogólnopaństwowe prawo że za zgoda sejmików szlacheckich Monarcha decydował w ramach szeroko rozumianej administracji o polityce zewnętrznej i wewnętrznej. Tą politykę realizował poprzez mianowanych przez siebie i początkowo odwoływanych urzędników. Skrępował się w tej materii przywilejem koszyckim , który przyjął zasadę osiadłości i dożywotności urzędu. Nie kwestionowanym było najwyższe sądownictwo przynależne królowi bo dysponował prawem apelacji i adwekcji …przywództwo wojskowe był on zwierzchnikiem pospolitego ruszenia, który był jedyna siłą militarną w państwie. Pewien wpływ na poczynania króla miała również rada królewska. Podobnie jak w poprzednik okresie był to organ niesformalizowany, w którym zasiadali zwyczajowo arcybiskup, biskupi, urzędnicy przy królu i osoby swobodnie przez króla mianowane. Oni to wypowiadali swoje uwagi, niekiedy inspirujące króla w zakresie prowadzonej przez niego polityki. Niekiedy decyzja rady królewskiej były ważne dla króla np., w zakresie polityki monetarnej od 1422r. monarcha był związany opinia rady królewskiego. Monarcha ten szeroki zakres uprawnień realizował poprzez urzędników, których dzielono na centralnych i lokalnych. W przypadku urzędów centralnych tych o charakterze jednoosobowych w porównaniu z poprzednim okresem dokonana została pewien podział kompetencji, ponadto ukształtował się trzon urzędniczy, który z niewielkimi zmianami przetrwał do końca pierwszej Rzeczypospolitej. Urzędy centralne wykształciły się z urzędów ziemi krakowskiej, kierował je urzędy koronne i nadworne choć ten podział nie miał żadnego znaczenia. Najważniejszym z urzędników był kanclerz, który w roku 1189r. został zdublowany stąd tez 2 kanclerzy koronny i nadworny. Równie ważny był urząd podskarbiego, to urząd ….,którego tak zaczęli nazywać w 13 w. W roku 1504r. pojawił się urząd drugiego podskarbiego którego z czasem zaczęto określać podskarbim nadwornym. Odpowiedni w latach 1271 1409 pojawiły się 2 urzędy marszałkowskie , marszałek koronny marszałek nadworny. Sprawne zarządzanie państwem to również sprawnie funkcjonujący radca administracyjny w terenie. Uległ on istotnym zmianom.. porównaniu z okresem monarchii matrymonialnej. Proces jednoczenia państwa wymagał przede wszystkim stworzenia urzędu, który by wspomógł króla w konsolidacji takim urzędnikiem był starosta. Urząd ten ma czeskie koneksje a wprowadzony został przez Wacława II. Początkowo istnieli tylko starostwie generalni powołani osobna dla wielkopolski, Rusi, Podola, i małopolski. Na podległych mu terenach przysługiwała im pełnia władzy taka jak ………. taka jak przysługiwała królowi ……. stanowienia przywilejów…………………………………………………………..
Przekształceniu uległ urząd wojewody, przestał być urzędnikiem ogólno państwowym a stał się urzędnikiem lokalnym. ……………………………………

Tę hierarchie tworzyli sędzia, wojski, chorąży, cześnik, podczaszy, stolnik, wszystkich tych urzędników nie miał monarcha.
Równe ważne znaczenie z tendencja do przejęcia władzy czy jej zawłaszczania odgrywały reprezentacje stanowo właśnie w postaci zjazdów i sejmów oraz Semików ziemskich. Genezy sejmików ziemskich należy upatrywać w początkowym okresie państwa zjednoczonego a powstały one po rozpadzie wiecu dzielnicowego, z którego wykształcił się sąd wiecowy i rada panów ziemi. Ta rada miała charakter arystokratyczny i początko aspirowała do podejmowania najważniejszych decyzji dot. danej ziemi lub województwa. Dla akceptacji podejmowanych decyzji z czasem wobec rosnącego znaczenia szlachty musiała ona brać pod uwagę nastroje i opinie tej ostatniej. Zwolna więc obrada rady zaczęli brać udział przedstawiciele szlachty która z czasem zmajoryzowała rade panów ziemi. Tworzył się więc jednorodny organ który przyjął nazwę sejmiku szlacheckiego. W zasadzie miał on dwie podstawowe funkcje uchwałodawcza i sądownicza niekiedy również funkcje administracyjną.
Funkcja uchwałodawcza sprowadzała się do stanowienia lokalnego ustawodawstwa, który określany mianem laudów. Dotyczyły one różnych sfer życia społecznego i gospodarczego danego obszaru. Sejm ponadto pełnił funkcje rządowe oraz zarządzające poprzez wybór własnych urzędników , podejmowanie decyzji o dochodach i wydatkach w ramach danej ziemi lub województwa. Rola sejmików była różna w różnym okresie czasu. Szczególna była w latach 1454-1493 wówczas to bowiem sejmiki mocą przywilejów Szackich partycypowały z królem w sprawowaniu władzy. Z czasem nastali podział kresowy kompetencji sejmików stąd tez przyjmowały one różne nazwy o czym …………………………

W podobny ewolucyjny sposób doszło wykształcenia reprezentacji stanowej o charakterze ogólnopaństwowym. Niewątpliwie wpływ na jej powstanie miały elekcyjny sposób wyboru króla, sposób nakładania poza zgoda szlachty podatków wreszcie narastające aspiracje potoczne szlachty zmierzające do jej zawłaszczenia kosztem uprawnień monarszych. Genezy tej ogólno państwowej ….. należy szukać w zjazdach feudalnych które łączyły się poprzez zwyciężenie rozdrobnienia w reprezentacje stanowe obejmujące jedna lub kilka byłych dzielnic. Poczynając od ludwika Węgierskiego zaczęto je określać mianem sejmów. Z czasem wykształciły się alternatywnie działające sejmy prowincjonalne i sejm ogólno państwowy przez długi okres czasu nie był sprecyzowany ani skład ani kompetencje , miejsce zebrań, długość ich trwania. Skład tych reprezentacji zwyczajowo tworzyli arcybiskup, biskupi, urzędnicy królewscy czyli rada królewska szlachta urzędnicza , przedstawiciele niektórych miast oraz kapituł. Te sejmy zwoływał monarcha bardzo często co roku najczęściej w piotrkowie, Krakowie, lublinie . Częściej zwoływał sejmy prowincjonalne można je było łatwiej zmajoryzować. Z czasem na obrad tych sejmów zaczęła przybywać szlachta świadoma odrębność swoich interesów zwłaszcza w porównaniu z tymi które reprezentowała rada królewska. W konsekwencji doprowadziło do ukształtowania się odrębnej izby reprezentującej interesy szlachty co stało się faktem w roku 1493. Od tego tez roku możemy mówić o sejmie walnym jako organie trójczłonowym ….po trzecie stanem sejmującym był król.

Ustrój społeczno polityczny Rzeczypospolitej szlacheckiej: 1464-1764

1) okres demokracji szlacheckiej
2) okres oligarchii magnackiej

Istota demokracji szlacheckiej było zdominowanie życia politycznego społeczno gospodarczego przez szlachtę poprzez prowadzoną przez siebie politykę wyrażoną przez ustawodawstwo szlacheckiego sejmu i pozbawianie króla jego uprawnień zaczęła margenalizowac przede wszystkim stan mieszczański ale również chłopski a po części duchowny. Znaczenie polityczne szlachty było konsekwencja ej roli gospodarczej w państwie, ta zaś ostatnia zdeterminowana była przekształceniami w sferze gospodarowania. Miejsce bowiem gospodarki czynszowej zajmuje gospodarka folwarczno pańszczyźniana a wiec gospodarka oparta na folwarku i nieodpłatnej pracy chłopów na tym folwarku.
Pod pojęciem folwarku rozumiano gospodarstwo rolne i rolno hodowlane nastawione na produkcję izby będące bezpośrednią własnością feudała przez niego zarządzane a uprawiane przez chłopów na zasadzie nieodpłatnej pracy czyli pańszczyzny. Proces stworzenia folwarku rozpoczął się w połowie 15w. Ich zalążkiem była rezerwa pańska pochodząca z czasów kolonizacji, powiększano tą rezerwę o gospodarstwa soleckie (statut warcki) o okrajane na działy chłopskie tak zwane pustki tudzież zagospodarowywane nieużytki.
Rozwój folwarku miał różnorakie konsekwencje.
Po pierwsze przyczynił się do rozwarstwienia stanu szlacheckiego co prawda na zewnątrz stan ten było jednolity ale wewnątrz ten stan był rozwarstwiony. W ramach tego rozwarstwionego stanu szlacheckiego wyróżnić można magnaterię ci posiadali 10 wsi i więcej średnia szlachtę –posiadali kilka wiosek., drobna szlachta-1 wioska, szlachtę zagrodową. Osiadali część wsi ale już sami ziemie uprawiali oraz szlachtę gołotę- był nieposesjonarny , nie posiadał ziemi. .

Refundalizacja ustroju należy rozumieć pogłębienie zliberalizowanego w okresie gospodarki czynszowej poddaństwa gruntowego poddaństwa sadowego i osobistego. Efektem rozwoju folwarków było łączenie się własności chłopskich. W konsekwencji prowadziło to do rozwarstwienia chłopów. W obrębie tego stanu wyrównano kmieci, zagrodników, chałupników i komorników.
Kmieci to ci posiadali gospodarstwa jednołanowe
Zagrodnicy posiadali gospodarka kilkumorgową

Chałupnicy to ci co mieli dom
Komornicy nie mieli nic
Podstawowym obowiązkiem chłopów poza uprawą własnej ziemi było świadczenie pańszczyzny nieodpłatną pracą na folwarku. Liczba dni pańszczyźnianych rosła wraz ze wzrostem….… W roku1520 ustalono ze wymiar pańszczyzny będzie wynosił jako obowiązkowy 1 dzień w tygodniu z łaną. Z czasem liczba tych dni ulęgała pomnożeniu dochodząc do kilku nawet kilkunastu dni w tygodniu. Obowiązek pańszczyzny spoczywał nie na bogatych chłopach tych co zatrudniani wyliczyli komornicy , chałupnicy.
…….warem feudalizacji sądowej były decyzje sądu z 1518 mocą której najwyższe sądownictwo oddano w ręce podanych.

Na przełomie 15 i 16w szlachta podporządkowuje sobie miasta i mieszczaństwo, drogą kolejnych ustaw sejmowych szlachta pozbawia mieszczan prawa do posiadania ziemi i ogranicza mieszczan w prowadzanym handlu.

W swej antymiejskiej polityce szlachta uzyskała wpływ na funkcjonowanie miast co wyrażało się w tym ze starostowie zaczęli ingerować w skład rady miejskiej ale również decydować
o dochodach i wydatkach miast. Ponadto szlachta próbowała robić wewnętrzne spójność miast czego wyrazem był jurydyki, libertacje i serwitoriaty.

Jurydyki - były osady będące własnością szlachty otaczające miasta w których nie obowiązywało prawo miejskie

Libertacje – wyłączenie z prawa miejskiego pojedynczych posesji znajdujących się miastach a należących dl szlachty lub duchowieństwa

Serwitoriaty - wyłączania spod prawa miejskiego rzemieślników i dostawców dworu królewskiego